پاداش، مجازات و جبران
هدف اساسی مکتب اسلام ایجاد رشد در فرد و جامعه است. علاوه بر اصلاح شناخت که در اصل دوم ذکر شد، این مکتب اساس کار خود را بر پاداش نسبت به اعمال نیک و مجازات نسبت به اعمال بد گذارده است. اعلام این پاداشها و مجازات ها و بشارت نسبت به نتیجه اعمال نیک و ترسانیدن از نتیجه اعمال زشت، و پیاده نمودن آنها، اساس بعثت پیامبران توحید می باشد و در آیات متعددی از قرآن، این اصل را مشاهده می نماییم.(1)بشارتها و پاداشها بر اساس تصمیم فرد به اعمال صالح، و پیاده کردن آنها انجام می پذیرد و زندگی جاوید با جنبه های معنوی و مادی متعدد که ارضای غرایز مختلف را نیز دربر دارد شامل می گردد.(2) و در بعضی موارد این پاداشها نامحدود و بی حساب هستند. علاوه بر پاداشهای اخروی پاداشهای دنیوی، مانند برخوردار بودن از احترام و اعتماد جامعه، به فرد اعطا می گردند و البته از همه مهمتر، رضایت خداوند از او می باشد.
از طرف دیگر وعده مجازاتهای سخت به افرادی که منکر وجود خداوند گردیده و یا با اتخاذ قیافه منافقانه مانع سیر تکاملی جامعه می گردند و یا اقدام به اعمال ضد اجتماعی می نمایند داده شده است، که این مجازاتها هم در دنیا و هم در آخرت در انتظار مجرمین می باشند.
مجموعه تعالیم فوق به منظور ایجاد حرکت و رشد در فرد و جامعه و از بین بردن موانع رشد و تکامل می باشد و بطور کلی جنبه های امیدوارکننده ارجحیت دارند.(3)
ناامیدی از بخشش گناهان به عنوان یک گناه کبیره تلقی شده (4) و در صورت جبران و بازگشت، وعده آمرزش کلیه گناهان داده شده است (5) و کفر را ناشی از یأس از رحمت خداوند تلقی می نماید.(6)
با توجه به سیر نوسانی که اغلب افراد بشر بین مسیر تکامل و سقوط می پیمایند و محدود بودن سیر تکامل کاملاً مستقیم به پیامبران الهی و معصومین، که تعداد آنها بسیار محدود می باشد، اکثریت افراد بشر به علت ابتلای به گناه، به حق خود را گناهکار احساس می نمایند. در این مکتب راه جبران گناهان، به وسیله پشیمانی، ترک و جبران نتایج اعمال، آموزش داده شده است. در این مورد گناهان به سه دسته تقسیم می شوند:
1ــ گناهانی که در رابطه انسان و خدا ایجاد شده اند.
2ــ گناهانی که در رابطه انسان با جامعه به وجود آمده اند.
3ــ گناهانی که در رابطه انسان با خود به وجود آمده اند.
گرچه با یک دید، کلیه گناهان را می توان در رابطه انسان با خداوند تلقی کرد، ولی بعضی از آنها مانند ترک عبادات، عنوان اختصاصی تری یافته و به اصطلاح حق الله نامیده می شوند و در صورت تدارک و جبران، امکان بخشش دارند.
گناهانی که در رابطه انسان و جامعه به وجود آمده اند و حقی از مردم به گردن افراد می باشد، الزاماً به شیوه اختصاصی در هر مورد باید جبران گردند. به عنوان مثال، در صورت تعرض به مال یک فرد، باید اصل مال مسترد و از او پوزش بطلبد. در مورد گناهانی که در رابطه با خود انسان به وجود آمده اند مانند اشتغال به لهو و لعب، پشیمانی و ترک و توبه به درگاه خداوند، امکان پذیرش را فراهم می آورند و با اقدام به توبه، می توان امیدوار بود که بخشش خداوند شامل حال گردد.(7)
دستورالعمل بسیار جالب دیگر اینکه اعمال نیک، قدرت از بین بردن اعمال بد را دارند.(8) و این خود وسیله ای برای بازگشت و ایجاد حرکت تکاملی در جامعه است و حتی با توبه، ایمان به خدا و اعمال صالح، ممکن است اعمال بد به اعمال نیک تبدیل گردند.(9)
نتایج عملی معادباوری
پاداش افراد صالح و مجازات افراد خطاکار و جبران که در این مکتب به عنوان یک اصل پذیرفته شده است، می تواند در روان درمانی فردی و گروهی به صورت زیر مورد استفاده قرار گیرد:1ــ روان درمانی نیز الزاماً باید بر همین اساس استوار باشد. به این ترتیب روشهای ظاهراً ترحم آمیز که مجازاتها را تخطئه می نمایند، نشانگر برداشتی سطحی از طبیعت بشر و جنبه های روانی او می باشند. در این مذهب، قصاص وسیله حیات بخشیدن به جامعه تلقی شده است و مجازات اعدام و نابودی فرد، تازیانه زدن در ملاء عام و زندان، در مورد بعضی انحرافات جنسی و اعمال ضد اجتماعی توصیه شده اند که به منظور ایجاد یک اجتماع سالم، الزاماً باید پیاده گردند، تا علاوه بر مجازاتهای اخروی که ممکن است برای عده ای نسیه فرض شوند، بلافاصله در صورت ارتکاب جرم، مجازات متناسب را دریافت و از ادامه اعمال ضد اجتماعی جلوگیری به عمل آید. بدیهی است که این مجازاتها تنها در صورت برخوردار بودن از تعقل (مکلف بودن فرد) پیاده می گردند.
2ــ نکته دیگری که از این اصل می توان در روان درمانی فردی و گروهی استفاده نمود این است که در مواردی که فرد احساس تقصیر و گناه می نماید، باید سعی نمود تا مشخص ساخت که احساس تقصیر و گناه او جنبه هذیانی دارد یا خیر؟ در موارد هذیانی، درمان اختصاصی پسیکوزها باید مورد استفاده قرار گیرد. در صورتی که احساس تقصیر و گناه او جنبه افراطی دارد و به نوعی مانع زندگی و پیشرفت تکاملی او می گردد، باید روشهای جبران را مورد ارزیابی قرار داد و از طریق وادار نمودن فرد به پیاده نمودن این روشها، او را به رحمت خداوند امیدوار ساخت و به فعالیت تکاملی بیشتر وادار نمود.
3ــ در مواردی که فرد غرق در اعمال ضد اجتماعی است، او را به نتایج فوری و دیرپای اعمال خویش آگاهی داد و از مجازاتهای اسلامی نیز کمک گرفت تا از تکرار و گسترش این اعمال جلوگیری به عمل آید. ولی در هر صورت این برخوردها و آموزشها نباید به نوعی انجام گیرند که فرد را از رحمت الهی مأیوس نمایند و از سیر تکاملی او جلوگیری به عمل آورند و یا برعکس او را از عذاب الهی ایمن و موجبات اصرار در گناهان و ادامه آنرا فراهم آورند.
4ــ مسأله جبران اعمال زشت و بازگشت به خط مستقیم تکاملی، فصل بسیار عظیمی را در فرهنگ اسلامی تشکیل می دهد. نکته مهمی که در این آموزشها جلب توجه می نماید لزوم توجه به گناهان، اقرار و به زبان آوردن آنها و عذرخواهی از خداوند است.
وقتی این آموزش را با برداشتهای دیگر اسلامی ترکیب نماییم، یعنی به این موضوع توجه نماییم که یک فرد مسلمان، خداوند را در همه حال ناظر و با خود می بیند، مفهوم و معنی این آموزش کاملاً مشخص می گردد. یعنی فردی، که به علت عوامل مختلف اقدام به گناه نموده است مراحل زیر را می پیماید:
1ــ به اعمال بد خویش آگاه می گردد و تصمیم به ترک آنها می گیرد.
2ــ آنها را در ذهن خود خطور و مورد توجه قرار می دهد و سپس به زبان می آورد.
3ــ برحسب مورد، نسبت به جبران آن اقدام می نماید.
4ــ از این اعمال در مقابل خداوند پوزش می طلبد و از او طلب بخشش می کند.
با پیمودن این مراحل می تواند امیدوار باشد که خداوند او را خواهد بخشید و ناامیدی در این مورد خود یک گناه بزرگ است. مجموعه این فرآیند که بدون دخالت فردی خاص، صورت می گیرد و تنها یک رابطه بین فرد و خداوند می باشد، می تواند ایجاد آرامش کاملی بنماید و فرد را از احساس تقصیر و گناه و عوارض آن برهاند. مخصوصاً چنانچه این اصل را با اصل چهارم یعنی اصل نظارت خداوند بر انسان، دخالت او در امور تصادفی نبودن رویدادها، ضمیمه نماییم و بعضی رویدادها را به عنوان وسیله تصفیه و تزکیه تلقی نماییم، طیف و جنبه عملی آن به خوبی واضح می گردد. علاوه بر آن، آموزشهای فراوانی به صورت دعا در اختیار افراد قرار گرفته است که همگی بر اصول ذکر شده قرار دارند و تجزیه و تحلیل آنها خود به یک تحقیق گسترده نیازمند است.
پی نوشت ها :
1- و ما ارسناک الا کافه للناس بشیرا و نذیرا، و ما ترا جز برای بشارت دادن به جزای نیک برای اعمال نیک و ترساندن از عذاب در برابر گناه، در مورد عموم مردم نفرستادیم. سورة سبا (34) آیة 28.
2- و بشر الذین آمنوا و عملوا الصالحات ان لهم جنات تجری من تحتها الانهار، کلما رزقوا منها من ثمره رزقا قالوا هذا الذی رزقنا من قبل و اتوا به متشابها و لهم فیها ازواجٌ مطهره و هم فیها خالدون. و بشارت ده ای پیامبر، کسانی را که ایمان آورده و اعمال نیک به جای آوردند که به یقین باغ‌هایی که از میان آنها جوی‌های آب جاری هستند از آنها خواهد بود. هر زمان که از میوه‌های بهشتی داده شوند گویند این است آنچه را که خداوند در دنیا نیز به ما روزی داد و از نعمت‌های مانند یکدیگر متلذذ شوند و از برای مؤمنان در بهشت، زنان پاک و پاکیزه است و ایشان همیشه در بهشت خواهند بود. سورة بقره (2) آیة 25.
3- سبقت رحمته غضبه. رحمت خداوند بر غضب او پیشی گرفته است. دعای عدلیه.
- کتب علی نفسه الرحمه. خداوند رحمت را بر ذات خویش واجب گردانیده است. سورة انعام (6) آیة 12.
- کتب ربکم علی نفسه الرحمه، انه من عمل منکم سوء ابجهاله، ثم ثاب من بعده و اصلح فانه غفور رحیم. خداوند رحمت را بر ذات خویش واجب گردانیده است. از شما هر کس کار بدی به نادانی انجام دهد و بعدا توبه نماید و خود را اصلاح نماید، البته خداوند آمرزنده و مهربان است. سورة انعام (6) آیة 54.
4- و لا تیاسوا من روح الله، انه لاییاس من روح الله الا القوم الکافرون. از رحمت خدا نا امید نگردید زیرا جز مردم کافر، از رحمت خدا ناامید نمی‌گردند. سورة یوسف (12) آیة 87.
5- قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لاتقنطوا من رحمه الله، ان الله یغفر الذنوب جمیعا انه هو الغفور الرحیم ... به بندگانی که به خود تعدی نمودند، بگو که از رحمت خدا مأیوس نباشند. خداوند تمام گناهان را می‌آمرزد و او آمرزنده و رحیم است. سورة زمر (39) آیة 53.
6- والذین کفروا بایات الله و لقائه اولئک یئسوا من رحمتی و اولئک لهم عذاب الیم. آنان که به نشانه‌های خداوند و لقای رحمت او کافر گردیدند. آنها از رحمت من مأیوس گردیدند و عذابی دردناک خواهند داشت. سورة عنکبوت (29) آیة 23.
7- التائب من الذنب، کمن لا ذنب له. کسی که توبه نماید گویی مرتکب گناه نگردیده است. درج گهر، کلمات پیامبر اسلام (ص).
8- ان الحسنات یذهبن السیئات. ذلک ذکری للذاکرین. سورة هود (11) آیة 114.
9- در سوره فرقان بعد از ذکر گناهان کبیره و مجازات‌هایی که در انتظار مجرمین می‌باشد، چنین آمده است: الا من تاب و آمن و عمل صالحا فاولئک یبدل الله سیئاتهم حسنات و کان الله غفورا رحیما. مگر کسی که توبه کند و ایمان بیاورد و اعمال صالح به جای آورد پس در مورد این گروه، خداوند بدی‌های اعمالشان را به نیکی تبدیل می‌نماید و خدا آمرزنده و مهربان است. سورة فرقان (25) آیة 70.
