نویسنده: اصغر پوربهرامی
چکیده
در مقاله حاضر نخست گزارشی جامع از دیدگاه ملاصدرا پیرامون مهدویت ارائه می شود. سپس موضع وی در این باب با مواضع برخی از متکلمان و فیلسوفان سلف او مورد مقایسه قرار خواهد گرفت. برای نیل به این دو مقصود پیش از هر چیز، از آن جا که وی میان نبوت و امامت، تفاوت اساسی قایل نیست، نظریه او پیرامون نبوت، خصایص نبی و کیفیت دریافت وحی و الهام و به مقتضای بحث، مطالبی در باب ولایت و ختم نبوت ذکر می شود. پس از تمهید این مقدمات، نظریه او در باب امامت، فواید وجودی امام و نیز به جهت ارتباط وثیق میان قول به ضرورت وجود یک امام در هر زمان و قول به مهدویت، استدلال های ده گانه او بر اثبات وجوب وجود امام، به تفصیل مورد بحث قرار می گیرد و با بیان عقیده او پیرامون امام دوازدهم و غیبت آن امام، گزارش آرای وی در باب مهدویت به انجام خواهد رسید. در پایان هم به عنوان نتیجه بحث با بررسی استدلال های او بر اثبات وجوب وجود امام و مقایسه آن ها با استدلال های دیگر متفکران سلف او، جایگاه وی در تاریخ این مسأله روشن خواهد شد.واژه های کلیدی:، مهدویت ، نبوت ، امامت ، ولایت ، وحی ، غیبت، ملاصدرا ،شیخ مفید ، سیدمرتضی ،خواجه نصیرالدین طوسی ،فارابی ، ابن سینا ،شیخ اشراق ،میرداماد
1.مقدمه
اعتقاد به وجود و ظهور مهدی (عج) در آخرالزمان، ریشه در احادیث و روایات مأثور از نبی اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع)دارد. اما با نگاهی اجمالی به تاریخ علوم اسلامی معلوم می شود که بحث از این اعتقاد، تنها مورد توجه محدثان نبوده بلکه بیشتر متکلمان، عرفا و فیلسوفان هم در آثار خود این بحث را وارد کرده و به مقتضای نظام فکری مختار خود، به تحلیل و تبیین آن پرداخته اند. آن چه از بررسی تحلیل ها و تبیین های مختلف متکلمان، عرفا و فیلسوفان از این اعتقاد، روشن می شود آن است که وجه مشترک این نظریات قول به ضرورت وجود و حضور یک امام در هر زمان است و بیانات و استدلال های آن ها نیز در تبیین و دفاع از مهدویت، بیشتر به همین بخش مشترک بازمی گردد. بنابراین در بررسی آرای فیلسوفان اسلامی پیرامون اعتقاد به مهدویت، که موضوع همین مقاله می باشد، باید بیش از هر چیز به استدلال های آن ها بر ضرورت وجود امام در هر زمان توجه کرد. با کند و کاو در این بخش از آثار فیلسوفان اسلامی این حقیقت معلوم خواهد شد که بحث از مهدویت همواره یکی از دغدغه های اصلی حکمای اسلامی از فارابی تا صدرالمتألهین بوده است، اما وضوح و ضرورت این بحث در نظام های فلسفی فارابی و ابن سینا کمتر از حکمت اشراق و در حکمت متعالیه حائز بیشترین حد است.(1)ما در مقاله حاضر نخست از رهگذر بررسی رأی صدرالمتألهین پیرامون نبوت و کیفیت دریافت وحی، زمینه ای برای بحث از نظریه امامت در حکمت متعالیه آماده می کنیم. پس از آن با بیان استدلال های وی بر وجوب وجود امام رأی او را پیرامون اعتقاد به مهدویت بیان کرده و سپس دیدگاه او را در باب وجود و غیبت امام دوازدهم گزارش خواهیم داد. در آخر نیز با مقایسه اجمالی آرای صدرالمتألهین با نظریات فارابی، ابن سینا، شیخ اشراق و میرداماد و مواضع متکلمان امامیه هم چون شیخ مفید، سیدمرتضی و خواجه نصیرالدین طوسی پیرامون مهدویت اشاره خواهیم کرد که آرای صدرالمتألهین نه تنها جامع تمامی نظریات متفکران پیش از خود است، بلکه حاوی نکاتی بدیع و بی سابقه در این باب نیز می باشد.
2. نظریه نبوت
ملاصدرا در مهم ترین کتاب خود، الحکمه المتعالیه فی اسفار العقلیه الاربعه که جامع تمام آرای فلسفی اوست، فصل مستقلی به نبوت اختصاص نداده است، ولی در آثار فلسفی دیگرش هم چون الشواهد الربوبیه، المبدأ و المعاد، المظاهر الالهیه، مفاتیح الغیب و سرانجام شرح اصول الکافی، به نحو بسیار مفصلی از نبوت و ولایت سخن می گوید. ما در این جا سر آن نداریم که به تفصیل از آرای وی پیرامون نبوت سخن به میان آوریم؛ بلکه به جهت آن که در فلسفه وی نظریه نبوت به نحو تنگاتنگی با نظریه امامت مرتبط است، از میان انبوه مباحثی که وی پیرامون نبوت مطرح می کند، فقط مطالبی بیان خواهد شد که به ما در ترسیم نظریه امامت و مهدویت در فلسفه او مدد می رساند.2. 1. خصایص سه گانه نبی
خصیصه اول نبی، علم بی واسطه و عظیم اوست. به نظر صدرالمتألهین نفوس مردم از حیث کسب علم دارای مراتب مختلفی است؛ برخی چنان نفس ضعیف، تیره و تاریکی دارند که حتی به واسطه تعلیم هم چیزی از معارف در نفس آن ها جای نمی گیرد، در عوض کسانی هستند که نفسشان و قوه حدسشان به چنان حدی از شدت می رسد که در زمانی قلیل، علوم بسیاری را فرا می گیرند. به همین ترتیب در طرف کمال این طیف از مراتب مختلف قوه عقلیه، نفوس مقدس انبیا قرار دارد که در اندک زمانی بدون تعلیم بشری، تمام علوم و معارفی که حصول آن برای بشر ممکن است، واجد می شوند. وی در تبیین این خصیصه انبیا، متذکر می شود که نفس ناطقه آن ها، به جهت خلوص و صفای بی بدیلشان با عقل کلی یا روح اعظم که همان عقل فعال باشد، متصل می شود و معارف عظیم الهی، از طریق این اتصال به عقل فعال، به نفس نبی افاضه می گردد. به عقیده وی این مقام را هم انبیا و هم اولیا می توانند کسب کنند.خصیصه دوم، آن است که نفس نبی در مرتبه قوه خیالش، به چنان مرتبه ای از شدت و قوت رسیده است که می تواند در حالت بیداری عالم غیب، عالم صور جزییه یا عالم خیال را به چشم باطنی ببیند. در این مرتبه، قوه خیال نبی به حدی از فعلیت رسیده است که صورت ملک حامل وحی برای وی متمثل می شود و کلامی از این ملک از جانب خداوند می شنود. صدرالمتألهین، بر این باور است که این مرتبه خاص نبی است و ولی را با او در این مقام شراکتی نخواهد بود.
خصیصه سوم آن است که نفس نبی چون از جهت قوای تحریکی و عملی نیز به کمال رسد، به تأثیر بر هیولای عالم ماده، بدین نحو که صورتی را از آن برگیرد و صورتی دیگر به جای آن آورد، قادر خواهد شد. بدین ترتیب معجزات عملی انبیا، چون شفای مرضی و احیای اموات و دیگر خوارق عادات مأثور از آن ها، معنی محصلی به خود می گیرد. صدرالمتألهین در تعلیل این رأی خود، اظهار می کند که نفوس فلکی در هیولای عالم و اعطای صور مختلف به آن، مؤثر است. پس هرگاه نفوس انسانی نیز به کمال رسد و قوای عملی و تحریکی خودش را به سرحد کمال برساند، شبیه به نفوس فلکی می گردد و می تواند هم چون این نفوس، در عالم کائنات به دخل و تصرف بپردازد. صدرالمتألهین در این خصیصه هم، چون خصایص سابق، قایل به تشکیک در شدت و ضعف است و بر آن است که اگرچه در یک طرف این طیف نفوس قدسی انبیا و اولیا واقعند، اما از جانب دیگر، نفوس ضعیف آدمیان دیگری نیز وجود دارد که دایره تأثیر آن ها از حدود بدن جسمانی خودشان فراتر نمی رود و اینان تنها قادر به تأثیر و مطیع ساختن قوای عملی بدن خود هستند(19، صص 399-402؛ 20، ج:2 صص 806-802؛ 18، صص 443-440؛ 16، ج:6 صص 280-277.)
مطلبی که ذکر آن در این جا لازم به نظر می رسد، آن است که به نظر صدرالمتألهین، هر یک از این سه خصیصه خود معجزه و خرق عادت است. زیرا که غیر انبیا از نیل به این مراتب عاجز می باشند و این خود نشانه ای از صدق آن ها و رسالت آن ها از جانب خداست. اما کمال نبی در تعقل، به عقیده وی، ارزشمندترین این معجزات است و خواص علما و اهل نظر این خصلت پیامبر را والاترین قسم از اقسام معجزات و کرامات می دانند(19، ص 401؛ 20، ج:2 ص 806؛ 16، ج:6 ص:281).
چنان که ملاحظه می شود ملاصدرا از میان خصایص سه گانه نبی فقط خصیصه دوم را مختص انبیا می داند و این خود نشانگر آن است که وی اختلافی اساسی میان امامت و نبوت قایل نیست. علاوه بر این وی حصول مرتبه پایین تری از وحی را برای ائمه و اولیا که الهام نام دارد، ممکن می داند. او تفاوت میان ایحاء و الهام را اولاً از جهت شدت وضوح معرفت حاصل از عقل فعال یا همان ملک حامل وحی(در ایحاء)و وضوح کمتر آن(در الهام) و ثانیاً به لحاظ شناسایی علت معطی معرفت یا ملک وحی(در ایحاء)و عدم شناسایی(در الهام)می داند(19، صص 408-406؛ 20، ج2 صص:811-807).
ملاصدرا، از طرف دیگر، در شرح اصول الکافی، به تعداد دیگری از اوصاف نبی و امام اشاره می کند، اما از آن جا که این اوصاف بنابر نظام فکری وی واجد اهمیت فراوانی در اثبات وجوب وجود امام در هر زمان و نیز ضرورت اعتقاد به امام حاضر است، ما این اوصاف را تحت عنوان فواید وجودی امام در بخش نظریه امامت ذکر خواهیم نمود.
2. 2 وجوب بعثت انبیا
صدرالمتألهین، استدلال خود بر وجوب بعثت را در کتاب های الشواهد الربوبیه(19، صص:421- 419)، المبداء و المعاد(20، ج2 صص:818-815)، مفاتیح الغیب(22، صص:480-479)و بالاخره در شرح اصول الکافی ذکر می کند. این استدلال ها اگرچه دارای مضمونی کم یا بیش واحدند، اما نوع بیان و نحوه ترتیب مقدمات آن ها با هم متفاوت هستند. ما در این جا، از میان تقریرهای مختلف او استدلالی را که در کتاب شرح اصول الکافی اقامه می کند، به جهت نظم بیان و احتوای آن بر تمامی نکات موجود در استدلال های دیگر، گزارش خواهیم داد. ملاصدرا این استدلال را در شرح حدیث اول از باب "الاضطرار الی الحجه" در چند مقدمه مطرح می کند.مقدمه اول: ما خالق و صانعی داریم که بر همه چیز قدرت دارد.
مقدمه دوم: این خالق، جسمانی، متعلق به ماده و در نتیجه محسوس نیست.
مقدمه سوم: این خالق به جهت علم و حکمت مطلقش بر جهات خیر و مصالح بندگان خود در زندگی این دنیا و آخرت، نیک آگاه است.
مقدمه چهارم: از آن جا که خداوند جسمانی و متعلق به ماده نیست و نمی تواند به طور مستقیم در کثرات و امور مادی تأثیر کند، دارای وسایطی در ایجاد، تأثیر و تدبیر امور است.
مقدمه پنجم:مردم در تدبیر امور زندگی و آخرتشان نیازمند کسی هستند که امورشان را تدبیر کند و به ایشان راه وصول به سعادت و نجات حقیقی را بیاموزد.
ملاصدرا در بیان دلیل مقدمه پنجم ذکر می کند که مردم نمی توانند به تنهایی تمام حوایج خویش را برآورند، بلکه نیازمند کسان دیگری از نوع خودشان هستند که در برخی از امور یاریشان کنند. بنابراین، نوع انسان اجتماعات و گروه هایی ایجاد می کند که در آن افراد با یکدیگر همکاری دارند و به رفع نیازهای یکدیگر می پردازند. از طرف دیگر وقتی جوامع ایجاد می شوند، از آن جا که هرکس در پی منافع خویش است، احتمال خواهد داشت که نزاع هایی بین افراد درگیرد. بنابراین، به قوانین و شرایعی نیاز خواهد بود که رافع این تنازعات و تعارضات باشد. قوانین و شرایع نیز خود مقتضی وجود قانونگذار و شارع می باشند. این شارع، لزوماً باید انسان باشد، چرا که مردم نمی توانند ملائکه را به جهت غیرجسمانی بودنشان، مشاهده کنند و فقط دسته قلیلی از انسان ها هستند که شدت و قوت نفسشان به جایی می رسد که می توانند ملائکه را به صورت های جسمانی، مشاهده کنند. به عقیده وی این شارع هم چنین باید واجد امور خارق العاده و معجزاتی نیز باشد که نشان دهنده صدق ادعای او باشد و اطاعت و انقیاد مردم در برابر او بیشتر شود.
صدرالمتألهین پس از بیان مقدمات یادشده عنوان می کند که از این مقدمات، اثبات می شود که وجود شخص نبی برای بقا و سعادت نوع انسان خیر و مصلحت است. پس از آن جا که خداوند عالم و حکیم مطلق است، لازم است که از خیر بودن بعثت انبیا آگاه باشد. از طرف دیگر از آن جا که علم خداوند، علمی فعلی است، به محض آن که عنایت الهی متوجه امری خیر شود، آن چیز، محقق و موجود خواهد شد. در آخر این که، چون نیاز انسان به نبی و واسطه ای از جانب خداوند، در هر زمانی وجود دارد، بنابراین خداوند به جهت مصلحت داشتن وجود انبیا، در هر زمانی، نبی ای مبعوث می کند. وی در تحکیم این نتیجه، می افزاید که آن خداوندی که از اموری نه چندان ضروری، چون رویاندن ابروان بر بالای چشم و مقعر ساختن کف پا، برای انسان غفلت نکرده، پس به طریق اولی در انجام امری چون وجود نبی برای بقا و سعادت نوع انسان که به مراتب از امور دیگر ضروری تر و لازم تر است، اهمال نخواهد کرد.
ملاصدرا، تصریح می کند که نتیجه این استدلال، دارای سه جز است؛ اول آن که وجود نبی واجب است، دوم آن که، این نبی باید از نوع انسان باشد و سوم آن که این نبی باید با معجزاتی از دیگر افراد، اختصاص یابد(18، صص:390- 395).
از بررسی این برهان و مقایسه آن با براهین دیگر فلاسفه اسلامی و نیز براهینی که ملاصدرا را در کتاب های الشواهد الربوبیه، المبداء و المعاد و نیز مفاتیح الغیب اقامه کرده است، این نکته معلوم می شود که براهین دیگر، فقط مشتمل بر مقدمه پنجم هستند و در آن ها بیشتر، تأکید بر نیاز امت اسلامی در تدبیر و رتق و فتق امور اجتماعی، سیاسی و اقتصادی اجتماع مسلمان توسط نبی شده است. اما امتیاز این برهان، آن است که مشتمل بر چهار مقدمه دیگر می باشد و به همین سبب اگر چه از نیاز امت اسلامی به وجود نبی غفلت نشده است، اما بر عنصر و هسته اصلی هدایت الهی توسط انبیا تأکید بیشتری به عمل آمده است و این امر یعنی هدایت الهی در مقایسه با نیاز اجتماعی، سیاسی و اقتصادی امت اسلامی به نبی، از اهمیت بیشتری برخوردار است. به همین جهت، در این برهان، راه بر دفاع از ضرورت وجود امام حاضر به عنوان امام غایب عصر که هم چون زمامداران سیاسی، متصرف در امور امت نیست، هموارتر می شود.
2. 3. ختم نبوت
صدرالمتألهین مسأله ختم نبوت و انقطاع وحی الهی را در دو کتاب الشواهد الربوبیه و مفاتیح الغیب مطرح ساخته است. به نظر وی اگر مراد از وحی، صرف تعلیم مردم توسط خداوند باشد، هیچ گاه این چنین وحی و به عبارت دیگر چنین نبوت و رسالتی از زمین منقطع نخواهد بود، ولی اگر منظور از وحی، تمثل ملک وحی بر شخص نبی به صورت قابل رؤیت و شنیدن صدای این ملک باشد، باید گفت که چنین وحی و نبوتی با بعثت نبی اکرم(ص)، پایان پذیرفته است، و دیگر چنین نخواهد بود که ملک وحی بر کسی ظاهر شود و کلام الله را به گوش وی بخواند.صدرالمتألهین، پس از بیان این موضع، اشاره می کند که البته، نبوت از لحاظ" حکم" و "ماهیت" هرگز منقطع نبوده و نخواهد بود. به عقیده وی امتداد نبوت از لحاظ حکم، در ائمه معصومین(ع) و مجتهدان علوم دینی خواهد بود و حکم نبوت محمدی از این طریق در آینده جاری خواهد بود. اما نبوت از لحاظ ماهیت نیز ادامه خواهد داشت و آن از طریق اولیای کامل الهی است. در اولیا الهی، نبوت به صورت غیبی و باطنی است، در حالی که نبوت برای شخص نبی به نحو ظاهری است. به عقیده صدرالمتألهین اولیا دو دسته هستند، برخی از آن ها نبوت را به طور مستقیم از جانب حق تعالی اخذ می کنند و آن وقتی است که خداوند، نبوت را از نبی ای، به صورت ارث گرفته و سپس به شخص ولی اعطا می کند. اما برخی از اولیا مقام نبوت را از شخص نبی به ارث می گیرند. به نظر وی، یکی از مصادیق این نوع ولایت، ولایت اهل بیت نبی اکرم(ص)، یعنی ائمه معصومین علیهم السلام است، که از جانب پیامبراکرم(ص)، مقام نبوت را به نحو غیبی و باطنی واجد هستند(19، صص :441-438؛ 22، صص:42- 43).
بنابراین بر طبق رأی صدرالمتألهین در باب ختم نبوت اولاً تفاوت بنیادینی بین نبوت و امامت موجود نیست و ثانیاً دایره نبوت بسته نمی باشد و امامت در امتداد دایره نبوت قرار دارد.
2. 4. ولایت
در مطالب پیشین، بیان کردیم که به عقیده ملاصدرا، نبوت از لحاظ ماهیتش از طریق ولایت ادامه خواهد یافت و نیز اشاره کردیم که به نظر وی، ائمه معصومین(ع) هم از مصادیق ولی شناخته می شوند. حال می خواهیم نظر او را در باب ولایت، بیان کنیم. وی در کتاب مفاتیح الغیب در بحثی مستقل پیرامون ولایت، نخست به معنای لغوی ولایت می پردازد. به نظر وی این کلمه از "ولی" مشتق شده و آن به معنای" قرب" است و به همین سبب، حبیب را به جهت نزدیکی به محبوب،" ولی" خوانند. اما او در بیان معنای اصطلاحی" ولایت"اظهار می دارد که ولایت بر دو قسم" عام" و "خاص" منقسم می گردد؛ ولایت عام از ایمان به خدا و انجام اعمال صالح حاصل می آید و ولایت خاص، فنای شخص از جهت ذات، صفت و فعل در خداوند است. ولایت خاص هم بر دو قسم است،" ولایت خاص عطایی" و "ولایت خاص کسبی". ولایت خاص عطایی آن است که شخص قبل از هرگونه کوشش و مجاهده ای با نیروی جذبه الهی به نزد حق جذب شود، به چنین شخصی که جذبه اش بر مجاهده اش پیشی گرفته باشد،" محبوب" گفته می شود. ولایت خاص کسبی آن است که شخص بعد از مجاهده و کوشش به واسطه جذبه الهی به قرب حق نایل می آید. این شخص را که مجاهده بر جذبه اش سبقت دارد،" محب"خوانند. صدرالمتألهین می افزاید که در این ولایت، اگرچه آن را کسبی خوانند، و در نتیجه مجاهده و عبادات و ریاضات خود شخص است، اما این گرایش به مجاهده و به جای آوردن عبادات نیز، حاصل جذبه باطنی و درونی خداوند است که فرد را از درون دعوت به تقرب الی الله می کند و اگر این جذبه باطنی نباشد، فرد هرگز از خواسته های نفسانی خود دست نمی کشد.ملاصدرا، بر آن است که در مقام مقایسه ولایت خاص عطایی و کسبی، محبوبان یعنی کسانی که واجد ولایت خاص عطایی هستند، از محبان که همان صاحبان ولایت خاص کسبی هستند، دارای کمال بیشتری می باشند.
وی بر این عقیده است که اصل ولایت، که موجب تمایز ولی از غیرولی است، علم شهودی برهانی به خداوند، صفات، آیات، ملائکه، کتب و رسل او و روز آخرت است، و این علم هرگز قابل محو و زوال و فراموشی نخواهد بود. وی هم چنین معتقد است که اگرچه ظهور کرامات و خوارق عادات به دست ولی جایز است، اما ظهور این امور از شرایط ولایت محسوب نمی شود تا با وجود آن در هر کسی، آن شخص ولی باشد و با عدمش، ولایت شخص انکار گردد، چه، به عقیده او، گاهی خوارق عادات از غیر اولیا نیز صادر می شود.(22، صص :489-487).
3. نظریه امامت
ما در بحث نبوت، به رأی ملاصدرا پیرامون نبوت، وحی و معجزات اشاره کردیم و مواضع فلسفی مختلف وی را در این مباحث معین نمودیم. نیز اشاره کردیم که در حکمت صدرا، میان نبی، امام و ولی مشابهت های بسیاری است و به همین سبب بود که ما پیش از بیان رأی صدرالمتألهین پیرامون امامت، به گزارش آرای او در باب نبوت پرداختیم. ما در این مرحله، نخست به برخی از فواید وجودی امام بر طبق عقیده وی و پس از آن به نظر او در باب وجوب امامت و مسایل پیرامون آن اشاره می کنیم و در آخر رأی او را در باب اعتقاد به مهدویت بررسی خواهیم نمود.3. 1. فواید وجودی امام
پیشتر در پایان بحث از اوصاف نبی، اظهار نمودیم که صدرالمتألهین تعداد دیگری از اوصاف نبی و امام را در شرح اصول الکافی بیان می کند و تفصیل آن را به این بخش احاله کردیم. حال می گوییم که اگرچه ملاصدرا در ذکر این اوصاف، به اشتراک آن ها در نبی و امام تصریح می کند، اما با توجه به هدفمان در این مقاله، بهتر آن دیدیم که این اوصاف را تحت عنوان فواید وجودی امام در این بخش مورد بررسی قرار دهیم. مطلب دیگر آن است که این اوصاف اگرچه به نحوی گذرا و مبهم در نظام های فلسفی پیش از ملاصدرا مطرح شده اند، اما به جرأت می توانیم بگوییم که در فلسفه ملاصدرا، اولاً این اوصاف به طور واضح تری بیان شده اند، ثانیاً ملاصدرا به طور دقیقی از این اوصاف برای اقامه براهین وجوب وجود امام و نیز ضرورت اعتقاد به امام حاضر استفاده کرده است. هم چنین با مداقه در این بخش از آرای صدرالمتألهین، به این حقیقت خواهیم رسید که توفیق وی در اثبات وجوب وجود امام و نشان دادن ضرورت اعتقاد به امام حاضر، حاصل نیامده است، مگر از طریق افق وسیعی که روایات مأثور از امامان معصوم در پیش روی او گسترده اند. ملاصدرا در شرح اصول الکافی، اوصافی چون حجت بودن برای خلق، شهید بودن بر امت تابع، هادی بودن و ولی امر و خازن علم بودن را از اوصاف و خصایص ایمه برمی شمرد(2).اما چون نیک بنگریم، درخواهیم یافت که این اوصاف را می توان به دو وصف یا فایده تشریعی و تکوینی فرو کاست.وی برای بیان فایده تشریعی وجود امام او را حجت خداوند بر خلق معرفی می کند. او در شرح حدیث اول از باب" ان الحجه لا تقوم لله علی خلقه الا بامام" امام را حجت باطنی می خواند. متن این حدیث که داوود الرقی از امام موسی بن جعفر نقل می کند، چنین است" حجت خدا بر خلقش برپا نگردد جز به وجود امام، تا شناخته شود"(25، ج:1 ص:250). ملاصدرا در شرح این حدیث بیان می کند که حجت بر دو قسم است؛ یکی حجت ظاهری و دیگری حجت باطنی است. حجت باطنی به عقیده او همان نور قدسی و برهان عرشی است که بر قلب برخی از افراد خاص تجلی می کند و توسط آن، آن شخص کامل به احوال مبدأ و معاد و طریق قرب الی الله و دوری از عذاب روز قیامت آگاه می گردد. اما حجت ظاهری همان انبیا و ائمه هستند. به عقیده ملاصدرا، آدمیان جز عده بسیار، شاذ و قلیلی از آن ها به حجت باطنی نایل نمی گردند و محتاج حجت ظاهری اند که توسط اطاعت و فرمانبرداری از انبیا و ائمه به شناخت حق تعالی، راه وصول به او و نجات از عذاب اخروی نایل می گردند(18، صص:464-463)چنان که ملاحظه می شود ملاصدرا، در این جا، بر فایده تشریعی وجود امام تأکید می کند و براساس همین فایده وجودی است که استدلال های اول، دوم، پنجم، ششم، هفتم، هشتم و نهم بر وجوب وجود امام- که پس از این بیان خواهند شد- و نیز استدلال وجوب بعثت انبیا را اقامه می کند.
اما ملاصدرا، فایده تکوینی امام را در شرح خود بر حدیث چهارم از باب" ان الحجه لا تقوم لله علی خلقه الا بامام" بیان می کند. متن این حدیث که ابان بن تغلب از امام جعفرصادق(ع) نقل می کند، چنین است:" حجت خدا پیش از خلق بوده و با خلق می باشد و بعد از خلق هم باشد"(25، ج:1 صص:251-250). صدرالمتألهین در شرح این حدیث از قول عوام الناس که گمان می کنند، انبیا و ائمه فقط برای هدایت خلق خدا، آفریده شده اند، انتقاد کرده و این قول را تمام نمی داند و بر آن است که غرض از آفرینش انبیا و اولیا چیزی است غیر از اصلاح خلق و آن واسطه در ایجاد خلق بودن آن هاست. او در تبیین فلسفی چنین رأیی از نظریه خود پیرامون وجود رابطی کمک می گیرد و بیان می کند که وجود بر دو قسم است؛ یکی وجود فی نفسه لنفسه و دیگری وجود فی نفسه لغیره. وجود فی نفسه لغیره یا همان وجود رابطی مثل وجود اعراض است که وجود فی نفسه آن ها، همان وجود آن ها برای موضوعاتشان است و به همین دلیل است که با از میان رفتن موضوعات، اعراض آن ها نیز از میان می روند. اما وجود جواهر مفارق، وجود فی نفسه لنفسه است ولی گاهی هم چون نفوس ناطقه انسانی، واجد وجود نسبی هم می شوند، به طوری که نفوس ناطقه، از یک طرف دارای وجود لنفسه هستند که همان وجود حقیقی آن هاست و از سوی دیگر، وجودی لغیره دارند که همان وجودشان برای ابدان جسمانی است. بنابراین به هنگام قطع تعلق نفس از بدن، اگرچه نفس بودن نفس، منتفی می گردد، اما وجود حقیقی اش هم چنان باقی خواهد ماند. به عقیده ملاصدرا، وجود انبیا و اولیا نیز چنین است، بدین صورت که حجت بودن آن ها برای خلق، وجود نسبی آن هاست. بنابراین اگر خلقی نباشد، اینان نیز حجت بر خلق نخواهند بود، اما لازم نمی آید که وجود حقیقی آن ها به عنوان واسطه ای در ایجاد خلق، نیز زایل شود، بلکه وجود حقیقی آن ها الی الابد باقی خواهد بود. پس به عقیده ملاصدرا امامان قبل از خلق وجود دارند، از آن حیث که واسطه در ایجاد خلق اند، بعد خلق وجود دارند، از این جهت که از غایاتی هستند که تمام جسمانیات به سوی آن ها منتهی می شوند و همراه با خلق موجود هستند از آن جهت که برای ایشان حجت هستند و به واسطه نور آن هاست که مردم به سوی حق هدایت می گردند(18، صص:468-467).
بدین ترتیب ملاصدرا، میان فایده تشریعی امام و فایده تکوینی امام فرق می نهد. بر همین مبنا، وجود قبل و بعد از خلق بودن امام، بیانگر فایده تکوینی امام است و وجود همراه با خلق بودن او، حاکی از فایده تشریعی او است. صدرالمتألهین بر مبنای وجود قبل از خلق امام، استدلال چهارم بر وجوب وجود امام را اقامه می کند و بر اساس وجود پس از خلق امام، استدلال سوم بر وجوب وجود امام را طرح می نماید، که این دو استدلال، پس از این به طور مفصل مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
3. 2. وجوب وجود امام در هر زمان
از مطالب گذشته، درباره شباهت میان امامت و نبوت و مسأله خاتم نبوت بودن نبی اکرم(ص)و ادامه دایره نبوت از رهگذر وجود یک امام در هر عصر، می توانیم همان برهان مفصل صدرالمتألهین را در اثبات وجوب بعثت انبیا، دلیلی برای اثبات وجوب وجود امام، در نظر وی بدانیم. به عبارت دیگر، همان طور که در گزارش خود از استدلال صدرالمتألهین در اثبات وجوب بعثت بیان کردیم، نیاز مردم به نبی به عنوان واسطه میان خلق و خدا همواره باقی است و با توجه به خیر بودن وجود چنین واسطه ای و فواید حاصل از آن، بر خداوند واجب خواهد بود که در هر عصری شخصی به عنوان فرد کامل، خلیفه خداوند در زمین و واسطه میان خلق و خدا وجود داشته باشد. نیز چنان که در بیان رأی صدرالمتألهین پیرامون خاتمیت بیان کردیم، اگرچه این فرد، ملک وحی را نه می بیند و نه کلام او را می شنود و به همین دلیل صاحب شریعتی هم نخواهد بود، اما مخاطب الهام واقع می شود و بدون آگاهی از سبب و عامل معطی معارف الهی، نور علم در دلش متجلی می شود و توسط آن به عنوان امام نه نبی، به هدایت مردم می پردازد.این نتیجه، چنان که در بررسی نظریه نبوت ملاصدرا، دیدیم به روشنی از مواضع او پیرامون نبوت و ولایت برمی آید. علاوه بر این، صدرالمتألهین استدلال های مستقلی را در اثبات وجوب امامت در هر زمانی، در شرح اصول الکافی بیان می کند، که ما پس از این به بیان آن ها خواهیم پرداخت.
3. 2. 1. استدلال اول بر وجوب وجود امام:
ملاصدرا این استدلال را در تفسیر حدیث سوم از باب " الاضطرار الی الحجه" بیان می کند. وی نخست به عنوان مقدمه، تمثیلی را که در متن حدیث آمده ذکر می کند، که اگر میان معلومات حاصل از حواس پنج گانه، اختلاف باشد، و این موجب بروز شک در صحت و صدق این معلومات گردد، قلب به عنوان حَکم و امام، اختلاف ها را دفع کرده، شک را از میان برده و حق را معلوم می دارد. پس از آن جا که وجود قلب برای رفع تعارض میان اعضای حسی، مصلحت است، خداوند هم در ایجاد قلب برای انسان اهمال نورزیده است. بنابراین، بر همین قیاس وجود امامی برای امت اسلامی که مردم به هنگام به وجود آمدن اختلاف، شک و تردید یا حوادث و وقایع مهم به نزد وی رجوع کنند، نیز خیر و مصلحت است. از طرف دیگر، هر آن چه را که خداوند، خیر و مصلحت بداند، به جهت آن که علم او، فعلی است، آن چیز بالضروره ایجاد می گردد. پس نصب امام در هر زمانی واجب و ضروری است.(18، صص: 405-401).چنان که از بررسی مطالب این استدلال برمی آید، این استدلال همان مقدمه پنجم استدلال بر وجوب بعثت انبیاست، با این تفاوت که در این جا، مراد فقط اثبات وجود امام است. ولی در هر دو موضع، چیزی که عامل وجوب وجود نبی( در مقدمه پنجم استدلال بر وجوب بعثت)و امام(در استدلال حاضر) می شود، همان نیاز مردم به حاکمی متصرف و مجری احکام است.
3. 2. 2. استدلال دوم بر وجوب وجود امام:
صدرالمتألهین در شرح حدیث اول از باب " ان الارض لا تخلو من حجه" همان استدلال متکلمان امامیه را بر وجوب وجود امام مطرح می کند. بدین ترتیب که نصب امام لطفی از جانب خداوند بر بندگان است. چرا که با وجود امام به عنوان رییس قاهر، دوری مردم از امور قبیح و نزدیکی شان به واجبات بیشتر می شود. از طرف دیگر، فعل لطف بر خداوند واجب است، پس نصب امام بر خدا، واجب است(18، صص: 475-474).3. 2. 3. استدلال سوم بر وجوب وجود امام:
صدرالمتألهین، در شرح حدیث دهم از باب "ان الارض لا تخلو من حجه"استدلالی دیگر بر محال بودن خلو زمان از امام مطرح می کند، که مبتنی بر اصل مراتب مختلف وجود است.تقریر استدلال بدین صورت است که خداوند موجودات را بر مراتب مختلف از بالاترین مرتبه تا پایین ترین آن، خلق نموده است و اراده کرده تا هر یک از مراتب به مرتبه ای بالاتر از خود، ترقی نماید. بدین ترتیب، هر مرتبه اعلی و اشرف، غایت برای مرتبه پایین تر خواهد بود. پس، غایت زمین رسیدن به ثبات است و غایت نبات، وصول به حیوان است و حیوان در صدد رسیدن به مقام انسان است و غایت انسان، نیل به مرتبه امامت یا همان مقام انسان کامل می باشد. چون والاترین غایت مقصود، نیل به مقام امامت است، پس می توان به این نتیجه رسید که زمین و آن چه در اوست، درصدد رسیدن به مقام امام است و این موجودات جز برای این مقصود، خلق نشده اند. از طرف دیگر، هر آن چه برای شی ای دیگر خلق شده باشد، تا زمانی که آن شی نباشد، آن شی نخستین هم نخواهد بود. پس زمین و آن چه در اوست هم، چون برای نیل به مقام امام خلق شده اند، اگر زمانی از امام خالی باشد و امامی وجود نداشته باشد، از میان می رود و نابود می گردد(18، صص: 488-487).
ملاصدرا در این استدلال توضیح بیشتری نمی دهد و به صراحت بیان نمی کند که به چه علت اگر امامی نباشد، زمین و آن چه در اوست، از میان می رود. اما چیزی که به نظر ما می رسد آن است که همان طور که ملاصدرا در این استدلال بیان می کند، امام به عنوان مرتبه اعلی، علت غایی برای مراتب مادون خود است. پس اگر فرض شود که در زمانه ای امام موجود نباشد، این فرض مستلزم این خواهد بود که برای مراتب مادون امام هم علت غایی نباشد و چون علت غایی به عنوان یکی از اجزای علت تامه موجود نباشد، پس علت تامه هم محقق نخواهد بود، در نتیجه معلول هم که به بقای علت تامه باقی است، نابود خواهد شد. ملاصدرا در شرح حدیث دوازدهم از باب " ان الارض لا تخلو من حجه" که ابن ابی هراسه از امام محمد باقر(ع) نقل می کند که " چنان چه امام از زمین برگرفته شود، زمین با اهلش مضطرب گردد، چنان که دریا".(25، ج:1، ص:253)، نیز به همین مطلب اشاره می کند و در شرح این حدیث می نویسد:
این حدیث بر درستی آن چه پیشتر ذکر کردیم، دلالت می کند که وجود نبی و امام صرفاً بدین نحو نیست که مردم در اصلاح دین و دنیاشان به او محتاج باشند، اگرچه این امری است که ضرورتاً مترتب بر وجود امام و نبی است، بلکه زمین و هر که در آن است، به وجود امام یا نبی قائم است، چرا که وجود نبی یا امام، برای وجود زمین و هر که در آن است، علت غایی است. پس زمین و هرکه در آن است، جز به واسطه وجود انسان کامل، حتی یک لحظه هم برپا نمی ماند(18، صص: 502-501).
وی هم چنین در کتاب مفاتیح الغیب مطلبی را که تا حدود زیادی به بیان فوق شباهت دارد، مطرح کرده است. در آن جا نیز وی امام، ولی و در نهایت نبی اکرم(ص) را در رأس اجناس و اصناف قرار می دهد و بیان می دارد که چون مقصود از خلق جنس رسیدن به نوع خاص و مقصود از خلق نوع رسیدن به صنف خاص و مقصود از خلق صنف رسیدن به شخص خاص است، پس مقصود از آفرینش تمامی اجناس و انواع و اصناف، رسیدن به شخص خاصی است که مشمول رحمت الهی است؛ این شخص می تواند نبی، امام و در نهایت خاتم النبین باشد(22، ص:481؛ و با تقریباً همین بیان 21، صص:147-146).بنابراین از این بیان هم می توان چنین استنباط کرد که اگر زمانی، عالم از این فرد مقصود یعنی امام و شخص کامل، خالی باشد، کل آفرینش بی معنی و عبث خواهد بود و این امر بنابر حکمت خدای تعالی، امری ممتنع خواهد بود.
3. 2. 4. استدلال چهارم بر وجوب وجود امام:
صدرالمتألهین در شرح حدیث اول از باب" انه لولم یکن فی الارض الا رجلان لکان احدهما الحجه" استدلالی دیگر بر امتناع خلو زمانه از امام و مبتنی بر قاعده امکان اشرف بیان می کند.تقریر استدلال بدین نحو است که موجودات عالم وجود، در مراتب مختلف از خداوند صادر شده اند. این مراتب، از مرتبه اشرف و اعلی شروع می شود و تا پایین ترین مراتب ادامه می یابد. بنابراین، هر مرتبه اشرف، متقدم است بر مرتبه پایین تر از خود، و به جهت این که میان این مراتب، نسبت علیت و سببیت برقرار است، مرتبه ادنی به وجود نخواهد آمد، مگر پس از این که مرتبه اشرف موجود شود. بنابراین مرتبه انسان و بالاتر از آن مرتبه انسان کامل و امام، بالذات بر زمین و آن چه در زمین است، مقدم می باشد و علت برای زمین و زمینیان است. پس بدین ترتیب،اگر زمانی امام موجود نباشد، زمین که معلول اوست هم باقی نخواهد ماند(18، صص:503-502).
ملاصدرا پس از بیان این استدلال اشکالی را مطرح می کند که قاعده امکان اشرف، فقط در عالم ابدعیات که مجرد از ماده و استعداد هستند، جاری است وگرنه در عالم ماده به جهت وجود استعداد، گاه می شود که ممکن اشرفی به جهت مانع خارجی یا فقدان استعداد خاص، موجود نگردد. ملاصدرا در پاسخ به این اشکال متذکر می شود که سخن ما در این موضع در باب نوع و طبایع کلی چون انسان، فلک و... است و حکم انواع و طبایع کلی، حکم ابداعیات است و ذاتاً به استعداد خاصی نیازمند نیستند. ملاصدرا سپس می افزاید که چه بسا اشکال کنند و بگویند که با این بیان، استدلال شما درست نخواهد بود، چرا که حجت و غیرحجت و امام و رعیت همه افراد یک نوع خاص هستند و بر هم تقدم و تأخری نخواهند داشت. بنابراین دیگر نمی توان از وجود مراتب اخس به وجود مرتبه اشرف که همان حجت باشد، پی برد. ملاصدرا در پاسخ به اشکال دوم ذکر می کند که حجت و غیرحجت و نبی و غیر نبی به لحاظ نشأه مادی و بدنی است که تحت یک نوع واحد قرار دارند، اما به جهت نشأه روحانی، انسان ها تحت انواع بی شماری قرار دارند، تا جایی که نسبت نوع حجت به نوع انسان های دیگر، مثل نسبت نوع انسان است به حیوانات. بنابراین به عقیده ملاصدرا این قاعده در باب موضع حجت و غیرحجت نیز، جاری خواهد بود(18، صص:504-503).
3. 2. 5. استدلال پنجم بر وجوب وجود امام:
ملاصدرا در ذیل تفسیر آیه 25 از سوره حدید مطلبی را پیرامون لزوم هدایت انسان ها توسط انبیا و اولیا می آورد که این مطلب را می توان هم استدلالی بر وجوب بعثت انبیا دانست و هم استدلالی بر وجوب وجود امام در هر زمانی به شمار آورد. وی بیان می کند که کمال انسان در دو چیز است: اول، آگاهی از حقایق امور، دوم، اتصاف به صفات حسنه و دوری از امور سیئه. وی بر آن است که انسان، در آغاز خلقت و تولدش، از این کمالات بی بهره است، و تنها کسانی به دریافت این کمالات نایل می آیند که متصل به فیض الهی باشند و امور را از طریق" وحی" یا " الهام" کسب نمایند. از طرف دیگر برای انسان های دیگر، یعنی کسانی که به عالم ملکوت متصل نیستند، استکمال و استرشاد به سوی طریق نجات، میسر نخواهد بود، مگر به واسطه وجود انبیا و اولیا که کمالات را از جانب خداوند اخذ نموده اند. بنابراین، باید در هر زمانی، نبی یا ولی ای وجود داشته باشد که مردم را به سوی کسب کمالات و راه نجات، هدایت نمایند(16، ج:6، ص: 275).3. 2. 6. استدلال ششم بر وجوب وجود امام:
صدرالمتألهین، در شرح حدیث دوم از باب "ان الارض لا تخلو من حجه" دلیلی دیگر بر اثبات وجوب امامت می آورد. وی بیان می کند که مردم از آن جا که از خطا و اشتباه معصوم نیستند، ممکن است که زیادت و نقصانی در دین خداوند پدید آورند. بنابراین، باید امامی باشد که این زیادت را برگرداند و آن نقصان را تکمیل نماید. ملاصدرا پس از بیان این استدلال اضافه می کند که شاید بدین نحو اشکال شود که عقل و فکر آدمی، معیاری است که اگر مردم آن را به کار گیرند، از خطا و اشتباه مصون می مانند، پس در این صورت دیگر نیازی به امام نخواهد بود. وی در پاسخ این اشکال می گوید که اگرچه چنین معیاری وجود دارد، اما در بسیاری از مواقع حتی متفکران، آن را مراعات نمی کنند و خطاهای زیادی در آرائشان رخ می دهد. او برای نمونه از آرای ضد و نقیض فلاسفه پیرامون مسأله حدوث و قدم عالم، یاد می کند و متذکر می شود که اگر این معیار یعنی عقل کافی بود، هرگز این چنین خطاهایی در نظریات آنها، واقع نمی شد. ملاصدرا هم چنین برای تکمیل رأی خود در این باب به مطلبی دیگر اشاره کرده و می گوید که برخی از اسرار دین، خارج از حوزه فکر و تأمل است و برای شناخت آن ها به امری ورای عقل که همان ولایت و نبوت باشد، نیاز می شود. پس در باب چنین اسراری از معیار عقل و فکر، کار چندانی برنمی آید.(18، صص: 479-478).3. 2. 7. استدلال هفتم بر وجوب وجود امام:
صدرالمتألهین در شرح حدیث پنجم از باب" ان الارض لا تخلو من حجه" نیز استدلال دیگری بر وجوب وجود امام اقامه می کند. متن حدیث به روایت ابی بصیر از امام محمدباقر یا امام جعفرصادق(ع) چنین است:" خدا زمین را بدون عالِم وانگذارد و اگر چنین نمی کرد، حق از باطل تشخیص داده نمی شد". (25، ج1، ص:252). وی بیان می کند که منظور از "عالِم" در این حدیث، عالم ربانی است که علم خود را از طریق وحی و الهام به نحو لدنی از خداوند گرفته است، و بدین جهت اگر جهان هم زیر و زبر شود هرگز ذره ای شک و تردید در دل او ایجاد نخواهد شد. اما به عقیده وی احتمال بروز شک در دل عالمی که علم خود را به نحو سمعی از روایات اخذ کرده است، وجود دارد. ملاصدرا پس از بیان این مقدمه، استدلال می کند که اگر زمانه ای از چنین عالم ربانی که نبی یا امام است، خالی باشد. دیگر حق از باطل در اموری که عقل بشر از درک آن عاجز است، بازشناخته نمی شود. پس باید در هر زمانی امام یا نبی ای وجود داشته باشد تا به یاری علم لدنی و به نور وحی و الهام او، حق از باطل شناخته گردد.(18، ص: 483).3. 2. 8. استدلال هشتم بر وجوب وجود امام:
ملاصدرا در شرح حدیث ششم از باب " ان الارض لاتخلو من حجه" استدلالی دیگر بر وجوب وجود امام ذکر می کند. وی با تأکید بر ضرورت وجود امام در نظام دین و دنیا و نیاز مردم به امامی که مردم از او اطاعت کنند، بیان می کند که نیاز مردم به امام بسیار مهم تر از نیاز آن ها به غذا و پوشاک و امور دیگر است. پس اگر خداوند، زمانه ای را بدون امام باقی گذارد، یکی از این سه تالی لازم می آید؛ یا آن که خداوند به چنین نیازی در انسان عالم نیست، یا بر خلق و ایجاد امامی در آن زمانه قادر نیست یا در انجام این فعل، بخل می ورزد. ولیکن از آن جا که هر سه این توالی باطل است، نتیجه گرفته می شود که خداوند، هیچ زمانه ای را خالی از امام رها نمی کند(18، صص: 484-483).3. 2. 9. استدلال نهم بر وجوب وجود امام:
ملاصدرا در شرح حدیث هشتم از باب "ان الارض لاتخلو من حجه" نیز دلیلی دیگر بر اثبات وجود امام در هر زمان، ذکر می کند. متن حدیث به روایت ابی بصیر از امام جعفرصادق(ع) چنین است:"خدا برتر و بزرگ تر از آن است که زمین را بدون امام عادل واگذارد"(25، ج:1، ص:252). وی اظهار می دارد که امام در این حدیث اعم است از رسول و جانشین رسول. او از طریق بیان معنای حجت بودن امام یا رسول، استدلال خود را اقامه می کند. به عقیده او، حجت بودن امام یا رسول آن است که با وجود آن ها، مردم، خالق خود را می شناسند. بدین ترتیب، اگر امام یا رسولی وجود نداشته باشد، مردم، خالق خود را نخواهند شناخت و چون خالق خود را نمی شناسند، کیفیت انجام اموری را که آن ها را به خداوند نزدیک می کند و احراز از اموری که آن ها را از خداوند دور می کند، نخواهند دانست. بنابراین، از آن جا که تکلیف فرع شناخت مکلف و مکلفٌ به است، پس تکلیف، از این چنین مردمی ساقط خواهد بود و سقوط تکلیف خود موجب خروج آن ها از انسانیت و ورود آن ها به مرتبه بهایم می شود. پس نه استحقاق ثواب خواهند داشت و نه استحقاق عقاب. در نتیجه، برای احتراز از این تالی فاسد، باید در هر زمانی، امامی وجود داشته باشد.(18، صص: 486-485).3. 2. 10. استدلال دهم بر وجوب وجود امام:
ملاصدرا علاوه بر استدلال های فوق، استدلالی نقلی نیز بر اثبات امامت ائمه اثناعشر می آورد. ما بنابر اعتقاد شیعه امامیه و مطابق با احادیثی که صدرالمتألهین در باب امامت امامان اثناعشر بیان می کند، مبنی بر این که امامان پس از رسول اکرم(ص)، تا زمان رسیدن قیامت، دوازده نفرند، این مطلب را به عنوان استدلالی از صدرالمتألهین در باب وجوب وجود امام در هر زمانی، در این بخش ذکر خواهیم نمود.مطلب دیگر آن است که این استدلال دو امر را به اثبات می رساند؛ اول این که تعداد ائمه (ع) دوازده تن می باشد و تا قیام قیامت زمانی بدون یکی از این امامان نخواهد بود و نتیجه دوم، این است که امام دوازدهم، قائم آل محمد(ص)، همان مهدی(عج) می باشد.
ملاصدرا این استدلال را در خلال شرح خود بر حدیث سوم از باب" ان الارض لاتخلو من حجه" ذکر می کند. وی برای تأکید و ایضاح شواهد عقلی، در این جا درصدد است تا جهت اثبات محال بودن خلو زمان از حجت، روایات متعددی را از نبی اکرم(ص) از طریق اهل سنت و شیعه نقل کند که این احادیث اگرچه، به نظر وی، از لحاظ الفاظ مختلفند اما از جهت معنی به حد تواتر می رسند. ما در این جا به برخی از آن دسته از احادیث نبوی که ملاصدرا به عنوان مقدمه استدلال خود آورده است، اشاره می کنیم:
" این دین تا زمانی که قیامت برپا شود، همواره به ایشان راست و استوار، و اسلام راست و مستقیم ماند. و خدای تعالی امامت را در نسل حسین(ع) قرار داد و آن قول خدای عزوجل است که فرمود:«وَ جَعَلَهَا کَلِمَةً بَاقِیَةً فِی عَقِبِهِ »(زخرف/28). "بعد من دوازده امیر است." " این امر در قریش باقی خواهد ماند تا زمانی که از ایشان دو تن ماند" " امر مردم همواره انجام گیرد، تا زمانی که ولایت اینان به دوازده مرد واگذار باشد" " این دین تمام نخواهد بود تا وقتی که دوازده خلیفه بر آن بگذرد". این دین، همواره تا دوازده خلیفه، عزیز و منیع باشد." " این دین همواره تا زمانی که قیامت برپا شود و دوازده خلیفه که همه از قریش اند، بر آن باشد، برپا و قائم باقی خواهند ماند." "شمار خلفای بعد من به عدد نقبای بنی اسرائیل است". "ائمه بعد من از عترت من، به عدد نقبای بنی اسرائیل هستند و نه تن از نسل حسین(ع)اند که خداوند علم و فهم مرا به ایشان اعطا کرده است و نهمین [فرد از آنان] مهدی ایشان است." " مهدی از عترت من، از اولاد فاطمه(ع)است، زمین را از قسط و عدل پر خواهد کرد، هم چنان که از ظلم و جور پر بود." "دنیا نخواهد گذشت تا مردی از اهل بیت من که اسم او همانند اسم من است، بر عرب حکومت کند." و" اگر از دنیا، جز یک روز باقی نماند، خداوند آن روز را به قدری طولانی کند تا مردی از من یا اهل بیت من که اسمش همانند اسم من است، در آن روز برخیزد و زمین را از قسط و عدل پر کند، هم چنان که از ظلم و جور پر بود."
صدرالمتألهین پس از ذکر این احادیث در رد سخن الطیبی شارح المشکوه که این احادیث را دال بر اختصاص خلافت به قریش می داند، مطلبی را ذکر می کند که می توان آن را به عنوان نتیجه استدلال نقلی وی بر وجوب وجود امام دانست. او می نویسد:
کسی که در عقلش آفتی و بر بصیرتش غشاوتی نباشد، می داند که این نصوص که صحتشان متواتر است، بر این امر دلالت دارند که جانشینان نبی اکرم(ص) بعد از او، دوازده امام و همگی از قریش اند؛ توسط اینان دین برپا گردد و تا قیام قیامت برقرار ماند. این عدد و این وصف جز در ائمه شیعه امامیه وجود ندارد و اینان همان اوصیا و جانشینان هستند. پس ثابت می گردد که زمین از حالی به حالی برنگردد جز آن که برای خدا در آن حجتی باشد(18، صص: 481-479).
بدین ترتیب، ملاصدرا، از آن احادیث نتیجه می گیرد که بر طبق این نصوص متواتر، باید تا آخرالزمان دوازده امام از اهل بیت پیامبراکرم(ص) بر مردم ولایت داشته باشند و هیچ عصری خالی از امام نماند.
4. اعتقاد به مهدویت
از مباحث پیشین، پیرامون رأی صدرالمتألهین در باب نبوت، ولایت، امامت و به ویژه وجوب وجود امام در هر زمان و نیز موضع وی پیرامون ائمه شیعه امامیه، بنابر احادیث نبوی، به روشنی قول وی در باب اعتقاد به امام عصر(عج) معلوم می شود. در این بخش ما قصد داریم که نخست به طرح آرای وی پیرامون مهدی(عج) اشاره کنیم و پس از آن، به دفاع وی از غیبت امام دوازدهم و رد اشکالی که بر وجود این امام مطرح شده، می پردازیم.4. 1. در باب امام دوازدهم
صدرالمتألهین در تفسیر آیه 27 سوره حدید به این مطلب پیرامون امام دوازدهم اشاره می کند که سنت الهی همواره از آغاز از طریق آدم، نوح، و آل ابراهیم(ع)تا زمان نبی اکرم(ص) جاری بوده، و پس از ختم نبوت، از طریق ولایت که همان باطن نبوت است تا روز قیامت جاری خواهد بود. وی اظهار می کند که به همین جهت عالم هرگز از حامل این سنت یعنی ولی، خالی نخواهند ماند. به عقیده وی، ولی خداوند، صاحب علم الهی، واجد ریاست مطلق در امر دین و دنیاست، خواه این ولی از جانب مردم مورد اطاعت قرار گیرد یا نگیرد و خواه ظاهر و آشکار باشد یا نباشد، در هر صورت و در هر زمانی، حجتی حامل سنت الهی، از جانب خداوند وجود دارد. وی سپس بیان می کند که همان طور که نبوت با نبی اکرم(ص) خاتمه یافت، دور ولایت هم با مهدی(عج) آخرین فرد از اولاد نبی اکرم(ص) که همنام رسول اکرم است و با ظهورش زمین را از عدل و قسط پر می کند، همان طور که از ظلم و جور پر شده است، خاتمه خواهد یافت(16، ج:6، ص:298).وی هم چنین در شرح اصول الکافی، ذیل شرح حدیث بیست و یکم از کتاب العقل و الجهل، مطلبی را پیرامون امام دوازدهم می آورد. آن جا که امام محمدباقر(ع) می فرماید:" چون قائم ما قیام کند، خداوند دست رحمتش را بر سر بندگان گذارد، پس عقولشان را جمع کند و در نتیجه خردشان کامل شود"(25، ج:1 ص:29). وی ذکر می کند که قائم همان مهدی صاحب الزمان(عج)است که امروز زنده، اما از دیده ها نهان است. وجود او به نحوی است که ضعیف و بیمار و پیر نمی شود. اما از این نحو وجود، نباید چنین پنداشت که روح وی از بدنش جداست، بلکه او می خورد، می آشامد، سخن می گوید، حرکت می کند، می ایستد، راه می رود، می نشیند و می نویسد. صدرالمتألهین کیفیت حیات و زندگانی امام مهدی(عج) را مثل زندگی حضرت عیسی بن مریم(ع) می داند و بر آن است که منکران وجود او، به سبب قصور علم، ضعف ایمان و کمبود آگاهی شان از کیفیت این غیبت است که وجود او را انکار یا در آن تردید می ورزند. وی بر آن است که از اخبار و روایات متعدد و صحیح برمی آید که ظهور وی قطعاً اتفاق خواهد افتاد، حتی اگر از دنیا جز یک روز باقی نمانده باشد(17، صص: 559-558).
به عقیده صدرالمتألهین، امام مهدی(عج) به جهت این که حجابی در مقابل چشم باطنش نیست و امور را آن چنان که در علم خداست، شهود می کند، اختلاف میان علمای علوم دینی را برطرف کرده و احکام متعدد و مختلف را به حکم واحد بدل می کند. بدین ترتیب، در زمان او، هم چون عصر نبی اکرم(ص) تنها یک مذهب باقی می ماند(22، ص:487).
4. 2. رد اعتراض بر غیبت امام دوازدهم
اشکال شده است که طبق قول امامیه، وجود امام لطف است، پس از آن جا که لطف بر خداوند واجب است، وجود امام واجب است، اما باید گفت که صرف وجود امام لطف نیست، بلکه امامی لطف است که تنفیذ احکام و اجرای حدود کند و به بیان بهتر امام فقط وقتی وجودش لطف است که متصرف در امور امت باشد. این قید اخیر را امامیّه معتقد نیستند و آن را واجب نمی دانند.چنان که ملاحظه می شود این اشکال به نحو تلویحی، به امامت امام دوازدهم اشاره دارد، که وی با آن که غائب و غیرمتصرف است، اما امامیّه وجود او را لطف می دانند و از این طریق، وجود و امامت وی را به اثبات می رسانند. به بیان دیگر اگر این اشکال پذیرفته شود، یعنی امام فقط زمانی امام است که متصرف باشد، امامت مهدی(عج) منتفی خواهد بود.
پاسخ متکلمان امامیه، بنابر تقریر صدرالمتألهین آن است که صرف وجود امام، لطف است، خواه متصرف باشد یا نباشد و آن چه مانع از تصرف امام می شود، از جانب مردم است که او را اطاعت نکرده و بر جانش ترساندند و یاریش را ترک کرده و در نتیجه خود را از لطف تصرف امام، محروم ساختند. ملاصدرا پس از بیان قول متکلمان، اضافه می کند که حکما و عرفا از قوانین عقلی و آیات قرآنی به این حقیقت رسیده اند که همواره باید در زمین حجتی باشد و توسط این حجت است که می تواند نبی و رسول یا امام و وصی باشد، سنت الهی از آدم(ع) تا نبی اکرم(ص) در طول تاریخ جاری بوده است. وی می گوید که اینان بر این عقیده اند که پس از نبی اکرم(ص) که خاتم نبوت است، باید امامی وجود داشته باشد. بدین ترتیب با ختم نبوت، امامت که باطن نبوت است آغاز می گردد. شخص امام دارای علم به کتاب الهی است و واجد مقام ریاست مطلق در امر دین و دنیاست، خواه مردم امامت و ریاست او را بپذیرند، خواه نپذیرند، او امام و رئیس مطلق است(18، صص: 476-475). چنان که پیشتر دیدیم، ملاصدرا در تفسیر آیه 27 سوره حدید نیز بدون آن که اشاره ای به این اشکال و اعتراض داشته باشد، همین مطلب را بیان می کند و به ویژه در آن جا از مهدی(عج) به عنوان یکی از حاملان سنت الهی یاد می کند.
بنابراین از این سخن صدرالمتألهین برمی آید که نافذ بودن امر امام و متصرف بودن او در امور امت، شرط امام بودن امام نیست، بلکه امام، امام است، هر چند که هیچ کس، امر او را امتثال نکند. پس مهدی موعود(عج)هم، اگرچه به نحو عینی متصرف در امور امت نیست، اما امام این زمانه است.
صدرالمتألهین هم چنین در آخر تفسیر آیه 27 از سوره حدید، دو اعتراض اهل سنت را در عدم پذیرش وجود و امامت امام دوازدهم، مطرح کرده و به آن ها پاسخ می دهد. اعتراض نخست، استعباد آن ها از عمر طولانی امام مهدی(عج) است که ملاصدرا هم چون اسلاف خود، با اشاره به افراد معمّر مشهور چون آدم و نوح(ع)، عمر طولانی امام عصر(عج) را ممکن می شمارد. اعتراض دوم هم همان اعتراضی است که معمولاً در کتاب های کلامی امامیه، مطرح شده و پاسخ داده می شود. بدین تقریر که اعتقاد به وجود امامی که کسی را بدو دسترسی نباشد و کسی قادر به پرسیدن مسایل دینی از وی نیست، فایده ای در بر ندارد. ملاصدرا در پاسخ به این اعتراض اظهار می کند که صرف معرفت به امامت و ریاست و تصدیق وجود او و این که او خلیفه خداوند بر زمین است، منفعت دارد و لازم نیست که حتماً امام مورد مشاهده هم قرار گیرد. وی برای تأکید بر پاسخ خود، اشاره می کند که در زمان حیات نبی اکرم(ص) هم برخی چون اویس قرنی، بدون این که نبی اکرم(ص) را ببینند، به وجود و نبوت آن حضرت ایمان و اعتراف داشته و از این ایمان منتفع شده اند. ملاصدرا، سپس پیرامون فایده وجودی حضرت مهدی(عج)، حدیثی را از نبی اکرم(ص) به روایت جابر بن عبدالله انصاری نقل می کند که:
نبی اکرم(ص) از مهدی یاد کرد و فرمود: او کسی است که خداوند مشرق ها و مغرب های زمین را به دست او می گشاید و به نحوی از یارانش غایب است که جز آنانی که خداوند قلبشان را با ایمان، امتحان کرده باشد، در غیبت او پایدار نمی مانند. جابر گوید: پس من گفتم: ای رسول خدا، آیا در غیبت او برای شیعه انتفاعی هست؟ پیامبر فرمود: آری، سوگند به آن که مرا به حق مبعوث کرد، شیعیان از نور او، روشنی می گیرند و از ولایت او در غیبتش بهره می برند، هم چنان که، مردم از خورشید، گرچه آن را ابر فروپوشیده باشد، بهره می برند(16، ج:6، صص: 302-301).
بدین ترتیب صدرالمتألهین، بنابر قول نبی اکرم(ص) بر این عقیده است که امام عصر(عج) اگرچه غائب است، اما وجود او برای مؤمنان و شیعیان، دارای فایده است و از نور ولایت وی در زمان غیبتش، منتفع و بهره مند می گردند. وی هم چنین در شرح حدیث پنجم از باب " انه لولم یکن فی الارض الا رجلان لکان احدهما الحجه" که یونس بن یعقوب از امام جعفر صادق(ع) نقل می کند که:"اگر در زمین جز دو کس نباشد، یکی از آن ها امام است"(25، ج:1، ص:254). به همین مطلب اشاره کرده و از فایده وجودی امام غائب سخن می گوید. او در آن جا بیان می کند که صرف وجود امام در هر عصری برای مردم، هدایت است، حال اگر مردم از وجود او مهتدی نمی گردند و از نو او روشن نمی شوند، تقصیر از جانب خودشان است نه از امام. ملاصدرا بیان می کند که این عدم اهتدای مردم به جهت حجابی است که میان خود و امام به واسطه غلبه شهوات بر نفوسشان افکنده اند، و اگر خداوند به رحمت خود، این حجاب را بردارد، مردم به نور هدایت او، مهتدی می گردند(18، صص:508-507).
5. نتیجه
پس از بررسی آرای صدرالمتألهین پیرامون مهدویت و وجوب وجود امام در هر زمان و مقایسه اندیشه های وی با نظریات متکلمان و فلاسفه دیگر در این باب، روشن می شود که استدلال دوم ملاصدرا بر اثبات وجوب امامت، در واقع همان استدلال اصلی متکلمانی(3) چون شیخ مفید(14، ص: 347؛ صص:40-39)، سید مرتضی( 10، ص:410؛ 11، ج:2، ص:294؛ 12، صص:35-36)و خواجه نصیرالدین طوسی(29، صص:221 و 204؛ 30، ص:407؛ 31، صص:428-427؛ 32، صص:36-39؛ 33، ص:460)است. فارابی( 24، صص:114-112)، ابن سینا(1، ج:3 ص:271؛ 2، صص:443-441؛ 3، صص:340-338)و شیخ اشراق(4، ج:3، ص:75؛ 5، ج:1، صص:96-95؛ 7، ج:2، صص:271-270؛ 8، ج:4، ص:238؛ 9 ج:3، صص:455-453)نیز از آن جا که هم چون ملاصدرا تفاوت اساسی میان نبوت و امامت قایل نبوده اند، استدلال واحدی را برای اثبات وجوب وجود یک نبی یا امام در هر زمانی اقامه کرده اند که در حقیقت همان مقدمه پنجم استدلال صدرالمتألهین بر وجوب بعثت انبیاست. شیخ اشراق علاوه بر این استدلال، در آغاز کتاب حکمت الاشراق(6، ج:2، ص:11)مطلبی پیرامون لزوم استمرار ولایت و وجود یک ولی در هر زمان به عنوان حامل سنت الهی دارد که با موضع صدرالمتألهین در باب وجود امام دوازدهم به عنوان حامل سنت الهی، مطابقت کامل دارد. میرداماد نیز در آثار خود(26، ص:34؛ 27، ص:396)مطلبی پیرامون شأن و عظمت جایگاه نبی اکرم(ص) دارد که تا حدودی شبیه به استدلال سوم ملاصدرا است. استدلال روایی میرداماد نیز در اثبات لزوم وجود ائمه اثناعشر و امام دوازدهم(2، صص:21-19) به نحو تامّ و تمام مطابق با استدلال دهم صدرالمتألهین است.نتیجه آن که با مداقه در مواضع صدرالمتألهین و مقایسه آن با نظریات متکلمان و حکمای سابق بر او، معلوم می شود که موضع وی نه تنها جامع تمامی آرا و استدلال های این متفکران در باب مهدویت است، بلکه حاوی نکات ظریف و استدلال های بدیعی چون استدلال اول، چهارم، ششم، هفتم، هشتم، نهم و هم چنین مطالبی است که در مباحث اعتقاد به مهدویت و رد اعتراض بر غیبت امام دوازدهم در این مقاله ذکر کردیم.
پی‌نوشت‌ها:
1. جهت مطالعه آرای متکلمان و فیلسوفان اسلامی پیرامون اعتقاد به مهدویت و مقایسه نظرگاه های مختلف در این باب رجوع شود به: پوربهرامی، اصغر، بررسی مسأله مهدویت در فلسفه و کلام اسلامی، پایان نامه کارشناسی ارشد، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، شهریور 1383.
2. برای مطالعه رأی ملاصدرا در باب شهید بودن امام بر امت تابع خود، رجوع شود به شرح اصول الکافی( کتاب فضل العلم و کتاب الحجه)، صص:607- 587؛ برای مطالعه رأی او در باب هادی بودن امام، رجوع شود به همان مأخذ، صص: 615-607؛ برای مطالعه رأی او در باب ولی امر و خازن علم بودن امام، رجوع شود به همان مأخذ، صص:617-616.
3. ما در این جا به جهت اجتناب از تکرار مطالب، استدلال های متکلمان و فیلسوفان مذکور را بیان نمی کنیم و تنها به ذکر منابع اکتفا خواهیم کرد.
1. ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله، (1379ق)، الاشارات و التنبیهات، مع شرح نصیرالدین الطوسی و قطب الدین الرازی، الجزء الثالث، تهران: مطبعه الحیدری.
2. __،(1380ق/ 1960م)، الشفا(الهیات)، راجعه و قدم له ابراهیم مذکور، تحقیق الاب قنواتی و سعید زاید، القاهره: الهیئه العامه لشؤون للمطابع الامیریه(افست ایران، قم: منشورات مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی، 1404ق.)
3.__،(1405ق/1985م)، النجاه، نقحه و قدم له ماجد فخری، بیروت، دارالآفاق الجدیده، الطبعه الاولی.
4.سهروردی، شهاب الدین یحیی،(1380)، پرتونامه،(مجموعه مصنفات شیخ اشراق)، ج3، تصحیح، تحشیه و مقدمه سیدحسین نصر، با مقدمه و تحلیل فرانسوی هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم.
5.__،(1380)، التلویحات، (مجموعه مصنفات شیخ اشراق)، ج1، تصحیح و مقدمه هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم.
6.__،(1380)، حکمه الاشراق،(مجموعه مصنفات شیخ اشراق)، ج1، تصحیح و مقدمه هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم.
7.__،(1380)، فی اعتقاد الحکما، (مجموعه مصنفات شیخ اشراق)، ج2، تصحیح و مقدمه هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم.
8.__،(1380)، اللمحات،(مجموعه مصنفات شیخ اشراق)، ج4، تصحیح، تحشیه و مقدمه نجفقلی حبیبی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم.
9. __،(1380)، یزدان شناخت،(مجموعه مصنفات شیخ اشراق)، تصحیح، تحشیه و مقدمه سید حسین نصر، با مقدمه و تحلیل فرانسوی هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم.
10. السید المرتضی، ابی القاسم علی بن الحسین،(1411ق)، الذخیره فی علم الکلام، تحقیق السید احمد الحسینی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
11.__،(1410ق)، «رساله فی غیبه الحجه»، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق السید احمد الحسینی، الجزء الثانی، قم: دارالقرآن.
12.__،(1374)، المقنع فی الغیبه، تحقیق محمدعلی الحکیم، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام للاحیاء التراث.
13.السیوری الحلی، جمال الدین مقداد بن عبدالله،(1420ق/1378ش)، الانوار الجلالیه فی شرح الفصول النصیریه، تحقیق علی حاجی آبادی و عباس جلالی نیا، مشهد: الآستانه الرضویه المقدسه، مجمع البحوث الاسلامیه، الطبعه الاولی.
14.الشیخ المفید، محمد بن محمد بن النعمان،(1410ق)، الارشاد، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، الطبعه الثالثه.
15.__،(1413ق)، النکت الاعتقادیه، تحقیق رضا مختاری، المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید.
16.صدرالمتألهین، صدرالدین محمد شیرازی،(1380)، تفسیر القرآن الکریم، ج6، تصحیح محمد خواجوی، قم: بیدار، چاپ سوم.
17.__، (1366)، شرح اصول الکافی( کتاب العقل و الجهل)، عنی به تصحیح محمد خواجوی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول.
18.__،(1367)، شرح اصول الکافی(کتاب فضل العلم و کتاب الحجه)، عنی به تصحیح محمد خواجوی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول.
19. __،(1382)، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، تصحیح، تحقیق و مقدمه سید مصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چاپ اول.
20.__،(1381)، المبداء و المعاد، تصحیح، تحقیق و مقدمه محمد ذبیحی و جعفرشاه نظری، ج2، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چاپ اول.
21.__،(1378)، المظاهر الالهیه فی اسرار العلوم الکمالیه، تصحیح، تحقیق و مقدمه سیدمحمد خامنه ای، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چاپ اول.
22.__،(1363)، مفاتیح الغیب، مع تعلیقات للمولی علی النوری، صححه و قدم له محمد خواجوی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه، چاپ اول.
23.العلامه الحلی، حسن بن یوسف بن مطهر حلی، (1422ق)، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، صححه و قدم له و علق علیه آیه الله الشیخ حسن حسن زاده آملی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، الطبعه التاسعه.
24.الفارابی، ابونصر محمد بن محمد،(1995م)، آراء اهل المدینه الفاضله، قدم له علی بوملحم، بیروت: دار و مکتبه الهلال.
25.الکلینی الرازی، ابی جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق،(1389ق/1348ش)، اصول کافی، ترجمه و شرح سید جواد مصطفوی، الجزء الاول، قم: دفتر نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام.
26.میرداماد، محمدباقر بن محمد،(بی تا)، الرواشح السماویه فی شرح احادیث الامامیه، چاپ سنگی.
27.__،(1374)، القبسات، باهتمام مهدی محقق، سیدعلی موسوی بهبهانی، توشیهیکو ایزوتسو و ابراهیم دیباجی، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوم.
28.__،(1374)، نبراس الضیاء و تسواء السواء فی شرح باب البداء و اثبات الجدوی الدعاء، مع تعلیقات الملا علی النوری، تحقیق و تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران: هجرت، دفتر نشر میراث مکتوب، چاپ اول.
29.نصیرالدین طوسی، ابوجعفر محمد بن محمد،(1407ق)، تجرید الاعتقاد، حققه محمدجواد الحسینی الجلالی، قم: مرکز النشر و مکتب الاعلام الاسلامی، الطبعه الاولی.
30.__،(1359)، تلخیص المحصل، به اهتمام عبدالله نورانی، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبه تهران با همکاری دانشگاه تهران، چاپ اول.
31.__،(1359)، «رساله الامامه»، تلخیص المحصل، به اهتمام عبدالله نورانی، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبه تهران با همکاری دانشگاه تهران، چاپ اول.
32.__،(1335)، فصول خواجه طوسی و ترجمه تازی آن، به کوشش محمدتقی دانش پژوه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
33.__،(1359)، «قواعد العقائد»، تلخیص المحصل، به اهتمام عبدالله نورانی، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبه تهران با همکاری دانشگاه تهران، چاپ اول.
منبع مقاله: فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، پیاپی 19، صفحات 91-114 تابستان 1385.
/ج
