پژوهشگر: مظفر شاهدی
هنوز بیش از سه ماه از درگذشت محمدابراهیم خان علم سپری نشده بود که در اسفند سال 1323ش/1944م طی حکمی اسدالله علم، فرزند محمدابراهیم، که کمتر از 25 سال سن داشت، از سوی شاه به عنوان پیشخدمت مخصوص منصوب شد:
پهلوی شاهنشاه ایران نظر به پیشنهاد جناب حسین علاء وزیر دربار به موجب این دستخط اسدالله علم را به سمت پیشخدمت مخصوص منصوب و مقرر می‌داریم که در انجام وظایف محوله لازمه مراقبت و جدیت را معمول دارد. کاخ مرمر به تاریخ دهم اسفند 1323. محمدرضا پهلوی1
این انتصاب حاکی از تداوم عمر سیاسی خاندان علم بعد از مرگ محمد ابراهیمخان علم بود.
اسدالله علم در سال 1299ش/1920م، یعنی همان سالی که کودتای انگلیسی سوم اسفند در ایران به وقوع پیوست، در شهر بیرجند متولد شد. برخی منابع تاریخ تولد وی را سال 1298ش/1919م ذکر می‌کنند. اسدالله علم پنجمین فرزند از همسر چهارم محمدابراهیم علم بود. وی تحصیلات خود را در مقطع ابتدایی و دبیرستان در مدرسه شوکتیه در بیرجند به پایان برد و تحصیلات خود را تا درجه لیسانس در آموزشگاه عالی کشاورزی کرج ادامه داد و در تاریخ پنجم تیرماه 1321ش/1921م فارغ‌التحصیل شد.
به دلیل نفوذی که در آن زمان خاندان علم در امور سیاسی کشور داشتند، و در شرایطی که کشور در حال بحران و اغتشاش و ناامنیهای ناشی از تداوم جنگ جهانی دوم بسر می‌برد و نیروهای اشغالگر در کشور حضور داشتند، اسدالله علم از خدمت سربازی معاف شد. مدارک موجود تاریخ معافیت علم را از خدمت سربازی بیستم آبان 1322/1943م نشان میدهد.2
زمینه‌های شکل‌گیری شخصیت سیاسی اسدالله علم از زمانی که هنوز در بیرجند به سر می‌برد در حال تکوین بود، به ویژه هنگامی که پدرش محمدابراهیم علم در سال 1314ش/1935م از بیرجند به تهران احضار شد، اسدالله علم که در آن زمان حدود 15 سال داشت از طرف پدرش در بیرجند به سرپرستی امور وی در بیرجند گمارده شد. از سال 1314ش/1935م به بعد نامه‌نگاریهای فراوانی بین اسدالله علم و محمدابراهیم علم آغاز شد. در این نامه‌ها پدرش او را در جریان تحولات سیاسی، اجتماعی کشور قرار می‌داد. پرونده‌های مربوط به اسناد اسدالله علم مشحون از انبوه نامه‌های رد و بدل شده علم و پدرش در این زمان است. بنابراین اسدالله علم خیلی زود وارد مسائل سیاسی شد، هر چند که در طی سال‌های غیبت پدرش از بیرجند و کناره‌گیری او از حکمرانی باعث شده بود تا اسدالله علم هیچگونه شغل سیاسی و اداری در قاینات و سیستان نداشته باشد، اما به دلیل نفوذی که طی سالیان متمادی پدرش در این مناطق به دست آورده بود، اقتدار و نفوذ اسدالله علم نیز در بین مردم این نواحی کاملاً آشکار و محرز بود.
اما از آنجا که عمدتاً سقوط رضا شاه از تخت سلطنت متعاقب سرپیچی او از دستورات انگستان صورت گرفته بود، این کشور متقاعد شد تا دوستان و طرفداران منطقه‌ای خود را به شکل جدّی‌تری مورد حمایت قرار دهد. به همین دلیل از اسدالله علم پشتیبانی کرد، زیرا وفاداری خاندان علم، به خصوص محمد ابراهیم علم به انگلستان که تا آخر عمر وی ادامه داشت کاملاً برای انگلستان محرز و آشکار شده بود. و اکنون با روندی که تحولات سیاسی کشور در پیش داشت انگلستان بیش از پیش به یاری خاندان علم چشم دوخته بود.
در ایران، دو خاندان، یکی خاندان علم در منطقه قاینات و سیستان، و دیگری خاندان قوام‌الملک شیرازی در فارس به سر می‌بردند که هر دو در وابستگی و طرفداری از سیاست بریتانیا در ایران سابقه‌ای بس طولانی داشتند. این ارتباط و همسویی دو خاندان علم و قوام‌الملک در پیشبرد سیاستهای جدید انگلستان در ایران نقش حیاتی ایفا کرد. این همسویی به ویژه با وصلت دو خاندان علم و قوام‌الملک شیرازی استحکام بیشتر یافت. اسدالله علم در یک اقدام مصلحتی با دختر قوام‌الملک شیرازی به نام ملکتاج ازدواج کرد. پیوند سببی خاندان پهلوی و خاندان قوام‌الملک شیرازی اندکی پیش از این در سال 1318ش/1939م با ازدواج اجباری اشرف پهلوی و علی قوام فرزند قوام‌الملک شیرازی عملی شده بود. ازدواج اسدالله علم و ملکتاج قوام که با دستور رضاشاه صورت گرفت روابط فیمابین سه خاندان را نزدیک‌تر ساخت.
بنابراین پیش از آن که اسدالله علم رسماً وارد امور سیاسی بشود با محمدرضا شاه آشنایی کامل پیدا کرده بود. این آشنایی با ازدواج علم و ملکتاج نزدیک‌تر شد و در دوران حضور علم در دانشکده کشاورزی کرج که حدود سه سال به طول انجامید استحکام بیشتر یافت. اسدالله علم اولین آشنایی خود با محمدرضا پهلوی را هنگام ولایتعهدی وی می‌داند که پدرش محمدابراهیم نیز در دربار رضاشاه دارای نفوذ زیادی بود و آن «روزی بود که ]محمدرضا پهلوی[ دنبال من ]اسدالله علم[ فرستاد تا از شهناز عکس بگیرم. من خیلی جوان بودم. چون من با علیاحضرت اشرف ارتباط خانوادگی داشتم (شوهر او برادر زن من بود) کارت ورود به قصر را داشتم. شهناز فقط 5 یا 6 روزش بود».3
بنابراین دوستی و نزدیکی محمدرضا پهلوی با اسدالله علم در دوران ولایتعهدی وی و حداقل یک سال قبل از خلع رضاشاه از سلطنت توسط انگلیسیها، شکل گرفته بود؛ و خویشاوندی سببی ایجاد شده بین خاندان سلطنت و خاندان علم و خاندان قوام‌الملک شیرازی، این حلقه‌ی اتصال را محکم‌تر کرده بود.
با چنین پیشینه‌ای بود که در سال 1323ش/1944م اسدالله علم سه ماه پس از مرگ پدرش و در حالی که فقط یک سال از محمدرضا شاه پهلوی جوان‌تر بود، انتصاب خود به مقام پیشخدمتی مخصوص شاه را با خوشوقتی پذیرفت:
... پدر و پدران گذشته بنده همواره به شاه‌پرستی معتقد بوده و به داشتن این موهبه مفتخر بوده‌اند. فدوی نیز که با این ترتیب بزرگ شده و بار آمده‌ام این مرحمت شاهانه را افتخاری بزرگ دانسته و امیدوارم در کمال جان‌نثاری به انجام خدمات محوله قیام و اقدام نمایم ...4
حکم انتصاب به پیشخدمتی مخصوص شاه در آخرین روز سال 1323/1944م، یعنی در 29 اسفند از سوی استاندار استان نهم (استان خراسان) که در آن هنگام تصدی آن بر عهده «منصورالملک» بود، به اسدالله علم ابلاغ شد.5
بدین‌ترتیب اسدالله علم که پیش از این کارمند وزارت کشاورزی بود به درخواست وزارت دربار شاهنشاهی به آن وزارتخانه منتقل شد. حکم کارگزینی وزارت کشاورزی، تاریخ انتقال علم از آن وزارتخانه به وزارت دربار را اول مرداد ماه 1324/1945م نشان میدهد.6
پهلوی شاهنشاه ایران نظر به پیشنهاد جناب حسین علاء وزیر دربار به موجب این دستخط اسدالله علم را به سمت پیشخدمت مخصوص منصوب و مقرر می‌داریم که در انجام وظایف محوله لازمه مراقبت و جدیت را معمول دارد. کاخ مرمر به تاریخ دهم اسفند 1323. محمدرضا پهلوی1
این انتصاب حاکی از تداوم عمر سیاسی خاندان علم بعد از مرگ محمد ابراهیمخان علم بود.
اسدالله علم در سال 1299ش/1920م، یعنی همان سالی که کودتای انگلیسی سوم اسفند در ایران به وقوع پیوست، در شهر بیرجند متولد شد. برخی منابع تاریخ تولد وی را سال 1298ش/1919م ذکر می‌کنند. اسدالله علم پنجمین فرزند از همسر چهارم محمدابراهیم علم بود. وی تحصیلات خود را در مقطع ابتدایی و دبیرستان در مدرسه شوکتیه در بیرجند به پایان برد و تحصیلات خود را تا درجه لیسانس در آموزشگاه عالی کشاورزی کرج ادامه داد و در تاریخ پنجم تیرماه 1321ش/1921م فارغ‌التحصیل شد.
به دلیل نفوذی که در آن زمان خاندان علم در امور سیاسی کشور داشتند، و در شرایطی که کشور در حال بحران و اغتشاش و ناامنیهای ناشی از تداوم جنگ جهانی دوم بسر می‌برد و نیروهای اشغالگر در کشور حضور داشتند، اسدالله علم از خدمت سربازی معاف شد. مدارک موجود تاریخ معافیت علم را از خدمت سربازی بیستم آبان 1322/1943م نشان میدهد.2
زمینه‌های شکل‌گیری شخصیت سیاسی اسدالله علم از زمانی که هنوز در بیرجند به سر می‌برد در حال تکوین بود، به ویژه هنگامی که پدرش محمدابراهیم علم در سال 1314ش/1935م از بیرجند به تهران احضار شد، اسدالله علم که در آن زمان حدود 15 سال داشت از طرف پدرش در بیرجند به سرپرستی امور وی در بیرجند گمارده شد. از سال 1314ش/1935م به بعد نامه‌نگاریهای فراوانی بین اسدالله علم و محمدابراهیم علم آغاز شد. در این نامه‌ها پدرش او را در جریان تحولات سیاسی، اجتماعی کشور قرار می‌داد. پرونده‌های مربوط به اسناد اسدالله علم مشحون از انبوه نامه‌های رد و بدل شده علم و پدرش در این زمان است. بنابراین اسدالله علم خیلی زود وارد مسائل سیاسی شد، هر چند که در طی سال‌های غیبت پدرش از بیرجند و کناره‌گیری او از حکمرانی باعث شده بود تا اسدالله علم هیچگونه شغل سیاسی و اداری در قاینات و سیستان نداشته باشد، اما به دلیل نفوذی که طی سالیان متمادی پدرش در این مناطق به دست آورده بود، اقتدار و نفوذ اسدالله علم نیز در بین مردم این نواحی کاملاً آشکار و محرز بود.
اما از آنجا که عمدتاً سقوط رضا شاه از تخت سلطنت متعاقب سرپیچی او از دستورات انگستان صورت گرفته بود، این کشور متقاعد شد تا دوستان و طرفداران منطقه‌ای خود را به شکل جدّی‌تری مورد حمایت قرار دهد. به همین دلیل از اسدالله علم پشتیبانی کرد، زیرا وفاداری خاندان علم، به خصوص محمد ابراهیم علم به انگلستان که تا آخر عمر وی ادامه داشت کاملاً برای انگلستان محرز و آشکار شده بود. و اکنون با روندی که تحولات سیاسی کشور در پیش داشت انگلستان بیش از پیش به یاری خاندان علم چشم دوخته بود.
در ایران، دو خاندان، یکی خاندان علم در منطقه قاینات و سیستان، و دیگری خاندان قوام‌الملک شیرازی در فارس به سر می‌بردند که هر دو در وابستگی و طرفداری از سیاست بریتانیا در ایران سابقه‌ای بس طولانی داشتند. این ارتباط و همسویی دو خاندان علم و قوام‌الملک در پیشبرد سیاستهای جدید انگلستان در ایران نقش حیاتی ایفا کرد. این همسویی به ویژه با وصلت دو خاندان علم و قوام‌الملک شیرازی استحکام بیشتر یافت. اسدالله علم در یک اقدام مصلحتی با دختر قوام‌الملک شیرازی به نام ملکتاج ازدواج کرد. پیوند سببی خاندان پهلوی و خاندان قوام‌الملک شیرازی اندکی پیش از این در سال 1318ش/1939م با ازدواج اجباری اشرف پهلوی و علی قوام فرزند قوام‌الملک شیرازی عملی شده بود. ازدواج اسدالله علم و ملکتاج قوام که با دستور رضاشاه صورت گرفت روابط فیمابین سه خاندان را نزدیک‌تر ساخت.
بنابراین پیش از آن که اسدالله علم رسماً وارد امور سیاسی بشود با محمدرضا شاه آشنایی کامل پیدا کرده بود. این آشنایی با ازدواج علم و ملکتاج نزدیک‌تر شد و در دوران حضور علم در دانشکده کشاورزی کرج که حدود سه سال به طول انجامید استحکام بیشتر یافت. اسدالله علم اولین آشنایی خود با محمدرضا پهلوی را هنگام ولایتعهدی وی می‌داند که پدرش محمدابراهیم نیز در دربار رضاشاه دارای نفوذ زیادی بود و آن «روزی بود که ]محمدرضا پهلوی[ دنبال من ]اسدالله علم[ فرستاد تا از شهناز عکس بگیرم. من خیلی جوان بودم. چون من با علیاحضرت اشرف ارتباط خانوادگی داشتم (شوهر او برادر زن من بود) کارت ورود به قصر را داشتم. شهناز فقط 5 یا 6 روزش بود».3
بنابراین دوستی و نزدیکی محمدرضا پهلوی با اسدالله علم در دوران ولایتعهدی وی و حداقل یک سال قبل از خلع رضاشاه از سلطنت توسط انگلیسیها، شکل گرفته بود؛ و خویشاوندی سببی ایجاد شده بین خاندان سلطنت و خاندان علم و خاندان قوام‌الملک شیرازی، این حلقه‌ی اتصال را محکم‌تر کرده بود.
با چنین پیشینه‌ای بود که در سال 1323ش/1944م اسدالله علم سه ماه پس از مرگ پدرش و در حالی که فقط یک سال از محمدرضا شاه پهلوی جوان‌تر بود، انتصاب خود به مقام پیشخدمتی مخصوص شاه را با خوشوقتی پذیرفت:
... پدر و پدران گذشته بنده همواره به شاه‌پرستی معتقد بوده و به داشتن این موهبه مفتخر بوده‌اند. فدوی نیز که با این ترتیب بزرگ شده و بار آمده‌ام این مرحمت شاهانه را افتخاری بزرگ دانسته و امیدوارم در کمال جان‌نثاری به انجام خدمات محوله قیام و اقدام نمایم ...4
حکم انتصاب به پیشخدمتی مخصوص شاه در آخرین روز سال 1323/1944م، یعنی در 29 اسفند از سوی استاندار استان نهم (استان خراسان) که در آن هنگام تصدی آن بر عهده «منصورالملک» بود، به اسدالله علم ابلاغ شد.5
بدین‌ترتیب اسدالله علم که پیش از این کارمند وزارت کشاورزی بود به درخواست وزارت دربار شاهنشاهی به آن وزارتخانه منتقل شد. حکم کارگزینی وزارت کشاورزی، تاریخ انتقال علم از آن وزارتخانه به وزارت دربار را اول مرداد ماه 1324/1945م نشان میدهد.6
پی نوشت ها :
1. مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، سند 120ـ22ـ2ـ794ـ ع.
2. موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، سند 117ـ22ـ2ـ794ـ ع.
3. مارگارت لاینگ. مصاحبه با شاه. ترجمه اردشیر روشنگر، چاپ اول، تهران، نشر البرز، 1371. ص 91-92 .
4. مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، سند 129ـ22ـ2ـ794ـ ع.
5. مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، سند 120ـ22ـ2ـ794ـ ع.
6. مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، سند 34ـ22ـ2ـ794ـ ع.
