روحانیت و نهضت ملی شدن صنعت نفت (1)

چکیده

تاریخ معاصر ایران، فراز و نشیب های بسیاری را از سر گذرانده است. یکی از تأثیرگذارترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران، جریان ملی شدن صنعت نفت است که در این جریان نیروهای مذهبی و ملی در کنار یکدیگر علیه استعمار و استبداد مبارزه کردند. در این میان نقش روحانیت اگر بیشتر از دیگر نیروها نبوده باشد کمتر نیست. در صورتی که تا کنون پژوهشگران، آن گونه که بایسته است به تأثیر این گروه از جامعه، در جریان ملی شدن نفت نپرداخته اند. آیت اللّه کاشانی رهبری گروه های مذهبی را بر عهده گرفت و در این راه تلاش فراوانی انجام داد تا مبارزات به سرانجام رسید. همکاری نیروی ملی و مذهبی، شاه و هم پیمانش انگلیس را در بن بست سیاسی قرار داد تا جایی که دولت انگلستان و دست نشانده اش محمدرضا پهلوی به ناچار در برابر مردم ایران سر تسلیم فرود آوردند و نفت ایران ملی شد.
نقش گروه های مذهبی و رهبری روحانیت، آن هنگام بیشتر آشکار می شود که پس از خانه نشین شدن
آیت اللّه کاشانی کناره گیری همفکران ایشان از نهضت، ملی گراها راه به جایی نبردند و این بار نفت ایران به امریکا سپرده شد که این ابرقدرت نوپا نیزجانشین انگلستان شده و هدفی جز غارت منابع ایران نداشت.
این مقاله درنظردارد کوشش های روحانیان را درجریان ملی شدن صنعت نفت وپیامدهای آن را مورد ارزیابی قرارداده و فعالیت های آیت اللّه کاشانی را پیش از این رویداد تأثیرگذار تاریخی و پس از آن، بررسی کند.
واژگان کلیدی:ملی شدن صنعت نفت، آیت اللّه کاشانی، فداییان اسلام، مصدق، انگلیس، امریکا.

کلیات

دکترمصدق در مجلس چهاردهم، طرحی بدین مضمون مطرح کرد که:«تا زمانی که قشون اجنبی در خاک ایران حضور دارد، دادن هر نوع امتیاز به خارجی ممنوع است». (1)البته در همین
زمان، غلامحسین رحیمیان، نماینده قوچان در مجلس شورای ملی، طرحی داد که بر اساس آن، امتیاز نفت جنوب ـ که در آن زمان در دست انگلیسی ها بود ـ به این علت که در زمان زمامداری رضا شاه واگذار شده است، ملغی اعلام شود. مصدق این طرح را امضا نکرد، زیرا در زمره ایقاعات مجلس قرار نمی گرفت، چرا که طرف مقابل داشت و قابل تغییر نبود. (2)
در مجلس پانزدهم، در حالی که آیت اللّه کاشانی در تبعید بود، (3) قرارداد الحاقی گس ـ گلشائیان جهت تنفیذ قرارداد (1933)م(4)(البته با پرداخت چند هزار لیره اضافی(5)مطرح شد که با مقاومت اقلیت مجلس (مکی، بقایی، حایری زاده، رحیمیان، آزاد و... )و نیز به مدد نامه ای که مصدق(6)بنا به اصرار مکی (7)به نمایندگان مجلس داد، تصویب نشد. (8)
با پایان گرفتن دوره پانزدهم مجلس شورای ملی، مصدق ـ که مدتی از سیاست کناره گرفته بود ـ به دعوت اقلیت مجلس پانزدهم، وارد سیاست شد و دراولین گام، به همراه 18نفر دیگر به عنوان اعتراض به دخالت دولت در انتخابات مجلس شانزدهم در دربار متحصن شد. همزمان سید حسین امامی، عضو گروه فداییان اسلام، هژیر، وزیر دربار، عامل اصلی تقلب در انتخابات را در 13 /8 /1328 ترور کرد. (9)این امر، وحشتی را بر دربار، مستولی کرد که در نتیجه آن، دولت مجبور شد انتخابات را باطل اعلام کند. باابطال انتخابات تهران و تجدید آن، مصدق، کاشانی (که در این شرایط، در خارج از کشور تبعید بود(10)و شش عضو دیگر گروه متحصنان در دربار به مجلس شانزدهم راه یافتند. گروه متحصن در دربار، در مجلس شانزدهم نطفه جبهه ملی را تشکیل دادند و برنامه خود را به طور رسمی در (25 /12 /1328)اعلام کردند.
با استعفای منصور، سپهبد رزم آرا به رغم میل شاه جوان در(5 /4 /1329)به نخست وزیری رسید(11)و صریحاً اعلام کرد:«تا من زنده ام نفت ملی نمی شود؛(12)اگر ناچار بشوم، مسجد را بر
سر کاشانی و مجلس را بر سر اقلیت(13)خراب می کنم. »(14)دولت رزم آرا، لایحه گس ـ گلشائیان را که در مجلس پانزدهم تصویب نشده بود، به مجلس شانزدهم (کمیسیون نفت به ریاست مصدق)داد و کمیسیون نفت مدتی بعد نظرش را راجع به رد لایحه رسما اعلام کرد. به رغم این، دولت رسما اعلام موافقت خود با لایحه را اعلام کرد، هرچند، مدتی بعد در (19/9/1329)گزارشی دائر بر رد لایحه الحاقی مذکور تقدیم مجلس کرد.
اعلام موافقت دولت با لایحه گس ـ گلشائیان باعث شد تا در جلسه ای که به درخواست گروه فداییان اسلام با جبهه ملی برقرار شده بود، میان آن دو گروه پیمانی بسته شود که براساس آن، فداییان اسلام متعهد شده بود تا رزم آرا را از سر راه بردارد و متقابلا جبهه ملی متعهد شده بود که در راه اجرای احکام اسلام و ملی کردن نفت بکوشد. (15)متعاقب آن، فداییان به وعده خود عمل کرد(16)و رزم آرا را ترور کرد. (17)یک روز پس از قتل رزم آرا، کمیسیون نفت مجلس به ملی شدن صنعت نفت، به اتفاق آرا، رأی داد(18)و این امر در (29/12/1329)، به تصویب نهایی
مجلس شورای ملی رسید(19)و به تبع آن، در تاریخ (9/2/1330)لایحه ای 9 ماده ای(20)در مجلس سنا به تصویب رسید که بر اساس آن، هیئتی ـ معروف به هیئت مختلط ـ مرکب از نمایندگان مجلسین سنا و شورا، به خلع ید از شرکت نفت انگلیس پرداختند و اساسنامه شرکت ملی نفت را تنظیم کردند. این اقدام مجلس، خشم انگلیس، روسیه و امریکا را برانگیخت. درتاریخ 10 /3 /1330 رئیس جمهور امریکا پیامی خطاب به دکتر مصدق فرستاد و ضمن اظهار نگرانی از اختلافات میان ایران و انگلیس، توصیه کرد ایران در مسیر مجاهدت برای ملی کردن صنعت نفت، بنا را بر مذاکرات دوستانه با نمایندگان انگلیس بگذارد. (21)

پی نوشت ها :

1-روزنامه «ایران ماه»درسر مقاله رو ز 19/9/1323 می نویسد:«این طرح آقای دکتر مصدق، فعلا خیال کمپانی نفت جنوب را از ورود رقیب های گردن کلفت به میدان نفت، کاملا راحت و آسوده می سازد. »از طرف دیگر، حسین مکی معتقد است که طرح اصلی ملی شدن صنعت نفت او بوده است:«نخستین بار، غلامحسین رحیمیان در مجلس چهاردهم این موضوع را بیان کرد، در مجلس پانزدهم هم عباس اسکندری آن را پی گرفت. البته من در پاسخ به یکی از نمایندگان مجلس که پرسیده بود:«بالاخره چه باید کرد؟»گفتم:«نفت باید ملی شود... . »دکتر مصدق در آن زمان بر این باور بود که قضیه قرارداد دادرسی را باید دنبال کرد؛ چون طبق قرارداد، مدت آن در1962م. تمام می شد، در حالی که من طرحی تهیه کرده بودم که به موجب آن قراردادی که شرکت نفت انگلیس و ایران در سال 1933 م. ه تصویب رسانده بود کان لم یکن تلقی شود، 11 نفر هم این طرح را امضا کردند، باتمانقلیچ هم آن را امضا کرده بود، اماوقتی به او گفتند کار خطرناکی کرده، امضای خود را پس گرفت. بنابر این، به طور عملی اولین بار من این طرح را در مجلس مطرح کردم. رحیمیان از نمایندگان مجلس و همچنین دکتر مصدق می خواهد که طرح او را امضا کنند. دکتر مصدق استدلال کرده بود که:«انجام دادن این تقاضا درحال حاضر غیرممکن است». رحیمیان خودش به من گفت:«به این ترتیب، بهتر است سکوت کنیم. »منظورم این است که طرح پیشنهادی رحیمیان درمجلس چهاردهم به جهات مختلف پس گرفته شد. درحالی که من در مجلس پانزدهم با عباس اسکندری موضوع را دنبال کردم. »(حسین مکی، «امریکا و انگلیس زمینه ساز آمدن قوام بودند». کتاب ماه تاریخی یاد آور، س1، ش2(تیر و مرداد 87):ص9 و 10. )
2-محمد علی صفوی، قلم و سیاست از استعفای رضا شاه تا سقوط مصدق (تهران:نامک، 1379). ص 133، نقل از:نقش روشنفکران وابسته (دکتر محمد مصدق)، ج7، گردآورنده:مؤسسه فرهنگی قدر ولایت (تهران:قدر ولایت، 1387)، ص 379. برای طالاع از دیدگاه هایی که معتقدند دکتر مصدق در قضیه به نفع انگلیسی ها عمل می کرده است، نک:سید حسن آیت، چهره حقیقی مصدق السلطنه، (قم:دفتر انتشارات اسلامی، 1363)، ص 56-48 و 336 -320.
3-پس از جنگ جهانی دوم، نیروهای استعماری، آیت اللّه کاشانی را به بهانه همکاری با آلمانی ها دستگیرو(28)ماه تمام در اراک، کرمانشاه و رشت زندانی نمودند (دراین سفر است که وی به مأمور زندان می گوید:اگر در زندان شما بمیرم، ننگ ابدی بر شما خواهد بود و اگر از زندان شما بیرون آیم، کاری خواهم کرد که یک نفر انگلیسی اشغالگر در این مملکت باقی نماند». (سید جلال الدین مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج1(قم:جامعه مدرسین، 1387)، ص 288). وی با ر دیگر، در خرداد 1324-زمانی که برای تأمین آزادی انتخابات در شهرها به راه افتاده بودند-در سبزوار دستگیر و 22 ماه تمام به بهجت آباد قزوین تبعید شد. (نک:حسین مکی، وقایع سی ام تیر 1321(تهران:بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360)، ص 171). برای بار سوم، وی در دولت محمد ساعد به دلیل مخالفت با قرارداد الحاقی گس-گلشائیان، در سال 1327 خ، بازداشت شد و پس از چند روز که در قلعه فلک الافلاک خرم آباد زندانی بود، به کشور لبنان تبعید گردید. برای بار چهارم، در سال 1334 خ و پس از دستگیری فداییان اسلام، به عنوان دخالت در قتل سپهبد رزم آرا دستگیر شد و در معرض محاکمه و اعدام قرار گرفت که در اثر دخالت مقامات روحانی به ویژه آیت اللّه بروجردی آزاد گردید. (علی دوانی، نهضت روحانیون ایران، ج2(تهران:مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1377، چ2)، ص 457 و 458. )
4-این قرار داد پس از لغو قرارداد دارسی توسط رضا شاه، در سال 1312خ (1923م)و با امضای تقی زاده، درشرایط بسیار نامناسبی بسته شد؛ به عنوان مثال، بر اساس این قرار داد، در حالی که سهم حق الامتیاز ایران مشمول مقررات مالیات بردرآمد دولت انگلستان بود، شرکت انگلیسی از پرداخت هر نوع مالیات و عوارض گمرکی معاف بود. اگر شرکت مزبور این شرایط را نداشت، باید سالیانه 6 میلیون لیره حق گمرکی و 20 میلیون لیره عوارض صادران نفت به دولت ایران می پرداخت. این در حالی است که کل پرداخت سالیانه این شرکت بر اساس شروط کذکور در این قرارداد، 7 میلیون لیره می باشد. نتیجه این می شود که اگر انگلیس، نفت ایران را مجانی می برد، ولی مالیات و عوارض قانونی آن را می پرداخت 4 برابر بیشتراز شرایط قرارداد به نفع ایران بود. با این حساب، گو اینکه این دولت انگلیس بود که از دولت ایران مالیات می گرفت نه بر عکس!(به عنوان مثال، در سال 1948م، در حالی که دولت ایران 9 میلیون لیره انگلیس حق الامیتز دریافت کرده بود، دولت انگلستان 28 میلیون لیره مالیات از شرکت نفت ایران و انگلیس دریافت کرده بود). (برای اطلاع تفصیلی از اصول قرار داد گس-گلشائیان و نیز دیگر ایراداتی که به قرارداد 1923 وارد است، نک:مدنی، همان، ص 366-362؛ ایرج ذوقی، مسائل سیاسی-اقتصادی نفت ایران (تهران:پاژنگ، 1372)، ص 148 و 149؛ نیکی آر، کدی، ریشه های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، (تهران:دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1381، چ3)، ص 231 و 232. )
5-دراین قرار داد مقرر شده بود که حق الامیتاز ایران از 4 شیلینگ در هر تن در قرار داد 1933م، به 6 شیلینگ افزایش یابد. این در حالی بود که در همان زمان، ونزوئلا بابت حق الامیتاز خود از شرکت صاحب امتیاز نفتش بابت هر تن نفت، 23/5 شیلینگ دریافت می کرد. تفاوت فاحش را زمانی در می یابیم که بدانیم در همان زمان، استعداد تولید یک چاه ایران معادل 2000 چاه در ونزوئلا بود.
6-مصدق دراین شرایط از سیاست برکنار بود.
7-مکی به مصدق می گوید:«چون شما در قرارداد نفت شمال (قرارداد قوام-سادچیکف)مداخله تان داشتید و تحریم نفت شمال به دست شما صورت قانونی گرفته، برای اینکه متهم به سیاست یک جانبه نشوید، عقدیه خود را در مورد قرارداد الحاقی اظهار کنید. »(مدنی، همان، ص 344. )
8-البته شهید آیت معتقد است که دکتر مصدق به طور ضمنی با قرارداد اعلام توافق کرده است. (آیت، همان، ص 56-52. )
9-مکی، بقایی، حایری زاده، آزاد، سید مصطفی کاشانی و تنی چند از دوستان او نیز به جرم دخالت داشتن در این ترور دستگیر شدند.
10-وی در 29/3/1329 پس از 18 ماه تبعید، وارد ایران شد و کمی بعد، بیانیه ای صادر کرد که درآن آمده بود:«نفت ایران متعلق به ملت ایران است و به هر ترتیبی که بخواهد نسبت به آن رفتار می کند و قراردادی که با اکراه و اجبار تحمیل شود، هیچ نوع ارزش قضایی ندارد. »(گروهی از هواداران نهضت اسلامی ایران در اروپا، روحانیت و نهضت ملی شدن صنعت نفت(پاریس:بی نا، 1358)، سند ش 6، ص 49 و 50. )
11-محمد رضا شاه به هیچ وجه با انتصاب رزم آرا به نخست وزیری موافق نبود. نفوذ و اعتبار روز افزون جبهه ملی در میان طبقات مردم و همچنین ترور هژیر(وزیر دربار)توسط فداییان اسلام وابسته به آیت اللّه کاشانی و... رد لایحه قرارداد الحاقی، او را ناگزیر به قبول زمامداری رزم آرا کرد، ولی همواره نسبت به او بیمناک بود؛ زیرا سپهبد جوان، با هوش، جاه طلب و آشنا به زد و بندهای سیاسی، تنها افسری بود که اگر زنده می ماند و طوفان نفت را از سر می گذراند، برای از میان برداشتن شاه، تردید به خرج نمی داد. (روزنامه نیویورک تایمز، (8 مارس 1951)، نقل از:غلامرضا نجاتی، جنبش ملی شدن صنعت نفت ایرات و کودتای 28 مرداد 1322(تهران:شرکت سهامی انتشار،‌1368)، ص 130. )
12-غلامحسین فروهر، وزیر دارایی رزم آرا نیز مواضع تندی علیه ملی شدن صنعت نفت گرفت.
13-حسین مکی درباره خاطرات آن ایام می نویسد:«در دوره رزم آرا در مجلس متحصن بودیم، دکتر مصدق هم دو سه شب در آنجا با ما بود، اما چون مصدق بر حسب اخباری که به او رساندند، وضع را خطرناک دید، با این عنوان که:«مریضم!»رفت... ایشان اصلا 2 ماه به مجلس نیامد تا اینکه رزم ارا کشته شد. (مکی، همان، ص 10. )
14-ناگفته ها:خاطرات شهید مهدی عراقی، ص 70، نقل از:منصور مهدوی، کشف تاریخ، ج1‌0نیمه پنهان، ج21)، (تهران:کیهان، 1384، چ1)، ص 285.
15-روح اللّه حسینیان، نقش فداییان اسلام در تاریخ معاصر ایران (تهران:شاهد، 1384، چ1)، ص 40، نقل از :محسن نصری، ایران؛ دیروز، امروز، فردا (کتاب در دست چاپ)، ص 64.
16-رزم آرا در خود دربار هم مخالفان جدی ای داشت که درصدد حذفش بودند؛ به عنوان مثال سرلشگر ارفع و سرتیپ دیهیمی و حتی خود شاه به دنبال عزل و بلکه حذف رزم آرا بودند.
17-پس از رزم آرا، حسین علاء به نخست وزیری رسید که با پیغام نواب صفوی، مجبور به استعفا شد و زمینه برای نخست وزیری مصدق مهیا گشت.
18-با اینکه اکثریت مجلس شانزدهم و حتی کمیسیون نفت آن، منتخب واقعی مردم نبودند و با ملی شدن صنعت نفت نیز مخالف بودند، فشار افکار عمومی از یک سو و ترور رزم آرا، به ویژه پس از اظهارات آقای کاشانی در مصاحبه مطبوعاتی اش درباره ادامه ترور کسانی که با ملی شدن صنعت نفت مخالف اند، از سوی دیگر، باعث شد تا کسی جرئت نکند که ساز مخالفت با ملی شدن نفت را بزند.
19-در29 اسفند 1329، رادیو بی بی سی در تفسیری اعلام کرد:«امروز پارلمان ایران پیشنهاد ملی کردن نفت در سراسر کشور را تصویب کرد. این پیشنهاد از طرف عده معدودی از مرتجعین و ثروتمندان و همچنین عده ای از ملاهای متعصب، که در رأس آنان سید ابوالقاسم کاشانی قرار گرفته است، پشتیبانی می شود. چند نفر منفی باف که عده ای از جوانان ساده لوح از آنان پیروی می کردند فریاد می زدند:«نفت ایرانی برای ایرانی»، ولی هیچ کس نگفت چطور ممکن است که ایران نفت خود را اداره کند؟ فقط کسانی از قبیل رزم آرا می دانستند اداره کردن نفت به دست ایرانی عملی نیست و با پیشنهاد ملی کردن مخالفت می کردند. »(روزنامه شاهد(29/12/1329، نقل از:نجاتی، همان، ص 127 و 128. )
20-برای اطلاع از اصول مواد نه گانه، نک:فواد روحانی، تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران (تهران:شرکت سهامی کتابخانه های جیبی، 1352)، ص 112-110.
21-روحانی، همان، ص 123.

منبع :نشریه 15 خرداد، شماره 20.