مترجم: حسن صفاری
روش تولید به وسیله ی نمونه های معین فن جدید جنگ را به وجود می آورد
هر کشوری کوشش داشت که استقلال خویش را قوام و استحکام بخشد و نفوذ خود را بیش از پیش بر دیگران اعمال نماید، در چنین شرایطی بسیار منطقی بود که شاه که عامل قدرت مملکت محسوب می شد متکی بر وسیله ای باشد که برای حفظ این قدرت به کار می رفت: این وسیله ارتش بود.از آنجا که هر پادشاه ریاست قوای جنگی را داشت، ارتش نیز مبنا و اساس و ابرار اجرای هرگونه سیاستی می گردید. قوی ترین ارتش ها همراه با پیروزی بر دشمن افتخار و برتری و اولویت را نصیب پادشاه می کرد. مدتهای مدید در اروپا مفهوم «قدرت» چنین بود:
جمع آوری بیشترین عده ی ممکن از مردان جنگی که غالب آنان پیاده حرکت می کردند و مجموعه ی آنها توده ی ضخیم و سنگینی به وجود می آورد که می بایست عمل ضربت زدن بر دشمن را پشتیبانی کند بعض آنان سوار بر اسب بودند و هر کدام آنها بنابر شخصیت و شجاعت خویش به جنگ و مبارزه می پرداختند اما در قرن هفدهم متوجه شدند که «قدرت» می تواند در عین حال مفهوم تشکیلات صحیح را نیز داشته باشد.
ارتشی که از مردان تعلیم یافته و با انضباط تشکیل یافته باشد که همه ی ایشان به نحو واحدی لباس پوشیده باشند و مجهز به اسلحه ی متحدالشکل باشند و از قوانین و مقررات دقیقی اطاعت کنند می تواند در غالب موارد برتر و مفیدتر از ارتش دیگری باشد که تعداد افراد آن بیشتر است اما هر کدام به نحوی مسلح شده اند و روش جنگی ایشان بستگی به خلق و خوی آنان در هنگام مبارزه دارد.
کشور فرانسه در زمان لویی چهاردهم برای اولین بار لزوم یکسان کردن سلاح سربازان را تشخیص داد و برای اینکه به ایشان الهام کند که همگی آرمان مشترکی دارند درصدد ایجاد لباس متحدالشکل برآمد. در آن اوقات شماره ی مردان قشون فرانسه در حدود دویست هزار نفر بود. تهیه ی لباس و تجهیزات متحدالشکل برای این واحد عظیم جنگی از نظر تولید مسئله ای را مطرح می کرد که تاکنون هیچ وقت به این مقیاس مورد توجه قرار نگرفته بود.
سرمایه داران که در واقع حامیان و عاملان سلطنت موروثی و استبداد مطلق شاه بودند کوشش کردند که چنین موقعیت مناسبی را از دست ندهند: سرباز یک مصرف کننده ی ایده آلی است و تولید یک شکل و به مقادیر زیاد این فایده را دارد که قیمت تولید را پایین می آورد و بنابراین ممکن است میزان سود حاصل را به کرات و مرات بالا برد. کارخانه های بزرگ و واقعی برای ساختن اسلحه تشکیل شد و کارگاه های پارچه بافی وسعت یافتند.
پیروی کامل و مطلق از نمونه ی معین و ایجاد هم شکلی چه در تولید مواد و لوازم و چه در تعلیمات نظامی قانون قطعی گردید. قشون رنگارنگ دوران گذشته که هر کدام از آنها نوعی سلاح در دست می گرفتند از بین رفت و برای اولین بار به وسیله ی میشل لوتلیه (1) Michel Le Tellier و سپس به وسیله ی لووآ (2) Louvois ارتش هماهنگی به وجود آمد که افراد آن یکسان قدم برمی داشتند، همگی تفنگ های سرنیزه دار متشابه داشتند و تهیه کنندگان لوازم این ارتش می بایست از مقررات دقیق و صریحی که ضمن دستورالعمل های چاپی به ایشان تحمیل شده بود پیروی نمایند و این موضوع با نهایت دقت و شدت بازرسی می شد.
در کارخانه های اسلحه سازی که تعداد آنها چه در فرانسه و چه در ممالک دیگر مرتباً افزایش می یافت ترقی در ساختمان اسلحه مخصوصاً مرهون پیشرفت فن فلزکاری بود. به زودی خواهیم دید که وضع مؤسسات فلزکاری چگونه بوده است اما در هر صورت این کارخانه ها می توانستند در عین حال ده ها هزار اسلحه ی آتشی که همگی از روی نمونه ی معین و واحدی ساخته شده بود در هر نوبت تحویل بدهند. در واقع کوشش عاملین تشکیلات این بود که بیش از همه اسلحه ی قابل حمل در دسترس افراد قرار دهند. تفنگ های فتیله ای قدیم که با قرار دادن روی پایه ای آتش می کردند از سال 1525 جای خود را به نوعی تفنگ سبکتر داده بود که می توانستند آن را با تکیه دادن به شانه به کار برند. این اختراع که در کشور آلمان به وجود آمده بود 16 لیور یعنی نزدیک به هشت کیلوگرم وزن داشت و به وسیله ی فتیله ای روشن می شد و گلوله را به فاصله ی 300 قدم پرتاب می کرد. در سال 1630 در کشور آلمان ابداع دیگری کردند بدین مفهوم که برای آتش زدن خرج باروت تفنگ به جای آن که فتیله استفاده کنند از برخورد قطعه ای از فولاد که آن را فوزی Fusil می نامیدند با قطعه ای از چخماق جرقه ای به وجود می آوردند.
این نوع تفنگ جدید که ابتدا تفنگ فوزی دار نامیده می شد بعدها به احتضار به نام فوزی نامیده شد و این نامی است که امروزه به جای کلمه ی تفنگ به کار می رود.
تفنگ جدید این فایده را داشت که آتش کردن آن خطری برای سربازان مجاور تیرانداز ایجاد نمی کرد و بنابراین سربازان پیاده نظام می توانستند بدون فاصله در مجاورت یکدیگر قرار گیرند. این تفنگ که بلافاصله در آلمان مورد استفاده واقع شد برای ورود به فرانسه با مقاومت های بسیار مواجه شد (ایرادی که به آن می گرفتند یکی این بود که گاهی آتش به خرج نمی افتاد... و نیز بر سبکی آن ایراد داشتند! و فقط در سال 1703 بود که ووبان (3) Vauban رسماً استعمال آن را معمول ساخت. این وزیر دانشمند تفنگ مزبور را با افزودن سرنیزه ای به آن تکمیل کرد و علت این تسمیه آن است (4) که اول بار این سرنیزه ها را در شهر بایون (5) می ساخته اند. قرار دادن سرنیزه بر روی لوله ی تفنگ به وسیله ی پوکه ای انجام می گرفت که جانشین قسمت نوک تیز لوله می شد. با در دست داشتن سلاح جدید، پیاده نظام به عنوان «ملکه ی میدان جنگ» نامیده شد و قدرت آتش آن از عوامل اصلی موفقیت های جنگی گردید.
توپخانه نیز از دوران بورو Bureau تکامل یافته بود. در این زمینه نیز از فواید تولید از روی نمونه های معین بی بهره نمانده بودند. اولین قدم در این راه در سال 1544 به وسیله ی شارل کن برداشته شد: وی فرمان داد که در تمام توپخانه فقط شش کالیبر (6) معمول شود و این نکته درخور تذکار است که برخلاف امروز که کالیبر Callibre عبارت از قطر دهانه ی لوله ی توپ می باشد در آن اوقات وزن گلوله برحسب واحد لیور را چنین می نامیده اند و به این طریق توپهای با کالیبر 4 و 8 و 12 و 16 و 24 و 33 وجود داشته است.
توپها عموماً با مفرغ درست می شدند و پر کردن آن از سر دهانه انجام می گرفت. آتش کردن توپ به وسیله ی سوراخ کوچکی که در کولاس (7) Culasse قرار داشت و عمل قراولروی روی هدف عیناً مثل تفنگ به وسیله ی نشانه روی معمولی انجام می گرفت بنابراین بسیار طبیعی است که فکر کنیم تیراندازی نه سرعت داشته است و نه دقت با این حال این نکته شایان تحسین بسیار است که سبک ترین توپها می توانستند گاهی تا سه تیر در هر دقیقه شلیک کنند و حداکثر دقتی که ممکن بود انتظار داشت برای حداکثر برد که به حدود 1800 متر می رسید تفرق تیری در حدود سیصد متر بوده است گلوله های توپ یا از قطعات کروی شکل فلزی تشکیل می شدند و یا دستگاهی شالم گلوله های کوچک بسیار بوده که تحت اثر موشکی منفجر می شد. از سال 1634 برای پرتاب بمب موشک را مورد استفاده قرار دادند.
این بود وضع توپخانه و بدین صورت بود که در سال 1670 آن را وارد در ارتش لویی چهاردهم کردند و از این لحاظ توپخانه وسیله ی جنگی فاقد سرعت و دارای قابلیت تحرک بسیار کم محسوب می شد و به کار بردن آن به آسانی انجام نمی گرفت. اما نکته در اینجاست که در این عهد عامل زمان اهمیت بسیار نداشت زیرا در این دوران رسم چنین بود که دو طرف متخاصم قبل از شروع جنگ با فرصت بسیار روبه روی هم قرار می گرفتند و صفوف متوازی زیبایی تشکیل می دادند. جنگ و برخورد فقط مابین کسانی انجام می گرفت که شغلشان جنگ کردن بود و مردم عادی از چگونگی جنگ واقف نمی شدند و توجهی بدان نداشتند و در زمان جنگ مثل اوقات معمولی به کار خود مشغول می شدند.
بزرگترین مهندس نظامی قرن هفدهم سباستین لوپرستر، خان ووبان Sebastien Le Prestre Seigneur de Vauban (1633-1707) بود. وی دستگاهی برای ساختن استحکامات ابداع کرد که از خندقها و باروها و برجهای زیرزمینی و تقاطع آتش و غیره تشکیل می شد حتی ایجاد سیلهای مصنوعی از ابداعات او می باشد.
به عکس در مواردی که می خواست شهرهایی را که به این طریق محافظت شده بودند تصرف کند به ایجاد سنگرهای متوازی می پرداخت که به وسیله ی راههای ارتباطی با هم اتصال می یافتند. وی اول کسی است که به ابداع گروههای مهندسی نظامی پرداخت و نیز فکر استفاده از تیرهای کمانه ای از اوست، که موجب قتل عام عظیمی در صفوف پیاده نظام شد. ووبان در محاصره ی پنجاه و سه شهر شرکت کرد و حتی یک بار دچار عدم موفقیت نشد و فونتنل (8) Fontenelle در تمجید او چنین گفته است: «شهری که به وسیله ی ووبان محاصره شده باشد شهری است تسخیر شده و شهری که ووبان از آن دفاع کند شهری است تسخیرناپذیر.»
اگر توانستند در قرن هفدهم در فنون نظامی تجددی ایجاد کنند، اگر قشون که اسباب و وسیله ی قدرت پادشاهان بود موفق شد که تأثیر خود را چندین برابر نماید اگر به وسیله ی ساختمان اسلحه از روی نمونه های معین توانستند تفنگ و توپ در اختیار ارتشها بگذارند مسلماً تمام آن را مرهون ترقی صنعت فلزکاری می باشند انگلستان قبل از هر کشور دیگر عامل این ترقی گردید. بعد از آنکه اروپا در پیشرفت صنعت جانشین آسیا گردید لحظه ای در تطبیق تولید و صنعت فلزکاری با الزامات خاص تجارت خویش تردید نکرد. حتی قبل از زمان کرومول Cromwell (9) در کشور انگلستان دستگاه سرمایه داری جانشین صنایع کوچک شده بود. مؤسسات عظیمی که چندین کوره ی مرتفع یا چندین چاه معدن یا چندین دستگاه آهنگری و ریخته گری را در اختیار داشتند و هر یک صدها کارگر را به کار وامی داشتند تشکیل شد و وسعت یافت. با این حال روش تهیه ی آن هنوز تغییر اساسی نکرده بود. پولاد را همواره به صورت توده ای در زیر بوته به دست می آوردند و برای تهیه چدن مواد معدنی آهن را همراه با زغال چوب در کوره می ریختند. از آنجا که برای کوره های مرتفع همواره احتیاج به زغال چوب داشتند و دمهای دستگاه آهنگری و وسایلی که هوا به کوره ی مرتفع می رسانیدند به وسیله ی نیروی آب به حرکت درمی آمدند بنابراین طبعاً کارخانه های فلزکاری همواره در مجاورت جنگلها و رودخانه های سیلابی ساخته می شد. در انگلستان مهد فلزکاری عبارت بود از جنگل دین Dean که در ساحل راست مصب رود سورن (10) Severn واقع است.
اول بار در حدود اواخر قرن هفدهم در نتیجه ی توسعه و احتیاجات مؤسسات اسلحه سازی صنعت آهن کاری مورد توجه خاص واقع شد و به طور جدی رو به پیشرفت گذاشت.
این طرف و آن طرف مؤسسات ریخته گری بزرگی تأسیس شد که عموماً اسلحه و گاهگاه نیز لوازم زندگی و ابزار کار می ساختند.
کارخانه ی توپ ریزی برندلی Brendley در انگلستان، دویست کارگر را به کار گماشته بود. در مونترهائوزن Monterhausen واقع در ایالت لورن Lorraine کارخانه های فلزکاری تمام یک قصبه را اشغال کرده بودند. در اشترالزوند Stralsund در کشور سوئد کارخانه های اسلحه ساز مشهور کریستوف پولهم Christohfe Polhem که در عین حال پل های فلزی و ماشین های کشاورزی نیز تهیه می کرد برای اولین بار شروع به ساختن انواع سنجاق کرد که از روی نمونه های معین درست می شد.
گذشته از اینها در مجاورت این تأسیسات بزرگ بهره برداری گروه بیشماری از کارگران و صنعتگران کوچک کار خود را ادامه می دادند و میخ و گاو آهن و قفل و تبر و مهمیز و غیره می ساختند.
با این حال باید این نکته را با تأکید اظهار داریم که علی رغم پیشرفت سریع فلزکاری، آهن در صنعت آن عهد مقام بسیار محدودی داشت و هنوز نیز چوب ماده ی اصلی ساختمانهای صنعتی محسوب می شد. اعم از چرخهای دندانه دار آسیای کاغذسازی و یا چرخ دوار فخاری یا استوانه ی تلمبه و غیره همه با چوب ساخته می شدند. به خصوص سلطان آلات موسیقی آن زمان یعنی ویولون که از مشتقات ویول (11) viol می باشد نیز با چوب ساخته می شد.
این آلت که در ایتالیا از دیر زمانی معمول بود و ساختمان آن به وسیله ی آنتوآن استرادیواریوس (12) (1644-1737) Antoine Stradivarius ایتالیایی به سرحد کمال مطلق رسید در حدود سال 1550 در فرانسه و در حدود سال 1560 در انگلستان رواج یافت. تذکار این نکته نیز شاید بی فایده باشد که ساختمان کشتی های بزرگی را که در قرن هفدهم دریاها و اقیانوسها را می پیمودند و به طور کلی همه نوع ساختمان دریایی را مرهون کار سازندگان الوار چوبی می باشیم.
پی نوشت ها :
1- میشل لوتلیه (1685-1603) از سال 1643 تا 1666 وزیر جنگ فرانسه بود و تشکیلات ارتش فرانسه را به کلی تغییر داد. (یادداشت مترجم)
2- فرانسوآ لووآ فرزند میشل لوتلیه است که در فوق از او صحبت کردیم (691-1641) وی از سال 1662 شروع به همکاری با پدرش کرد و چهار سال بعد در وزارت جنگ جانشین او شد و می توان تمام قدرت نظامی ارتش لویی چهاردهم را مرهون حسن تشکیلات او دانست که زیر نظر کولبر فعالیت می کرد- نکته ی جالب آن است که لووآ اول کسی است که در سال 1688 نوعی خدمت نظام وظیفه ی اجباری در زمان جنگ ایجاد کرد که اساس آن بر قرعه کشی قرار داشت. (یادداشت مترجم)
3- مارکی دوووبان (1707-1633) مارشال فرانسه و مهندس نظامی و عضو آکادمی علوم بود. وی در ساختن استحکامات و فن محاصره تخصص داشت و برای دفاع از کشور فرانسه به ایجاد سیصد قلعه ی مستحکم به صورت کمربندی دور تا دور این کشور اقدام کرد. ووبان دارای تألیفات متعدد در فن جنگ و ساختن استحکامات است و اول کسی است که در یکی از آثار خود پیشنهاد کرد که روش اخذ مالیات بر درآمد معمول گردد. (یادداشت مترجم)
4- مقصود وجه تسمیه به زبان فرانسه است زیرا سرنیزه را به فرانسه بایونت Baionnette می نامند. (یادداشت مترجم)
5- شهر بایون Bayonne در جنوب غربی فرانسه در ناحیه ی پیرنه سفلی قرار دارد. (یادداشت مترجم)
6 و 7- خوانندگان را متوجه می سازیم که در عین حال که برای بسیاری از اصطلاحات جدید توپخانه در زبان فارسی معادلهایی وجود دارد کلمات قدیمی کالیبر و کولاس در اصطلاح توپخانه در زبان فارسی عیناً به همین صورت به کار می روند و یا لااقل تا 20 سال قبل که مترجم این کتاب خدمت نظام وظیفه ی خود را در صنف توپخانه انجام می داد چنین بوده است. (یادداشت مترجم)
8- برنارفونتنل (1757-1657) ابتدا وارد در سلک ادیان گردید اشعار فراوان گفت و تراژدی ها و اوپراهای متعدد ساخت که مورد انتقاد شدید راسین و لابرویر واقع گردید ولی بعدها علاقمند به علوم گردید و از اولین کسانی است که به انتشار کتب علمی به زبان ساده برای استفاده ی غیر اهل فن پرداخت. وی مردی بود شوخ و بذله گو و مجلس آرا و مخالف با مسائل مذهبی و به همین دلیل در مجالس قرن هیجدهم شهرت بسیار داشت و نفوذ او در پیشرفت افکار آزادی خواهانه و علاقمندی به علوم و مترقی علمی مؤثر واقع شد. (یادداشت مترجم)
9- اولیویه دومول (1658-1599) از نجبای دهقان بود که در حدود 1640 بر علیه شارل اول پادشاهان انگلستان قیام کرد و سلطنت طلبان را شکست داد (1644 و 1645) و مخالفان خود را از پارلمان خارج ساخت و شارل او را محکوم به اعدام نمود (1649) و حکومت جمهوری برقرار ساخت. در سال 1653 به کودتای نظامی پرداخت و پارلمان را منحل کرد و دیکتاتور مطلق گردید. در دوران او نظم و امنیت در انگلستان برقرار بود. صنعت و تجارت پیشرفت کرد و مخصوصاً عظمت نیروی دریایی انگلستان مرهون وی می باشد. بعد از مرگ وی پسرش ریچارد که مردی آرام و صلح طلب بود جانشین وی شد اما قادر به اداره ی مملکت نگردید و بعد از هشت ماه استعفا داد و به این طریق با بازگشت شارل دوم بار دیگر سلطنت در انگلستان برقرار شد. (یادداشت مترجم)
10- رود سورن جنوب غربی انگلستان را مشروب می کند. سرچشمه ی آن در ناحیه ی گال است که مردم انگلیس آن را ویلز می نامند و در نزدیکی شهر بریستول به دریا می ریزد. (یادداشت مترجم)
11- ویول نوعی آلت موسیقی قدیمی بود که شکل ویولون را داشت اما بزرگتر از آن بود و پنج تار داشت و به کمک آرشه نواخته می شد. (یادداشت مترجم)
12- انتوآن استرادیواریوس در سال 1644 در کره مون در ایتالیا متولد شد. از کودکی به شاگردی نزد سازنده ی آلات موسیقی نیکلا آماتی رفت ولی به زودی خود استاد شد و کار دقت در ساختن آلات موسیقی را به جایی رساند که تا عصر حاضر دیگر نظیر آن به وجود نیامده است به طوری که درباره ی ظرافت اصوات حاصل از ویولون های او افسانه ها ساخته اند. روی هم رفته در مکتب او چهارصد قطعه آلت موسیقی از قبیل ویولون و آلتو و ویولونسل ساخته شد که هر یک از آنها امروزه ثروتی محسوب می شود و موجب افتخار دارنده ی آن است. از بازده فرزند او دو تن به ساختن آلات موسیقی پرداختند اما هیچ یک هنر پدر را نیافتند. غالباً امروزه ویولون های ساخت استرادیواریوس را نیز استرادیواریوس می نامند. (یادداشت مترجم)
