نویسنده: پی یر روسو
مترجم: حسن صفاری
مترجم: حسن صفاری
در سال 1786 مؤسسه ی وات و بولتون اولین ماشین جدید «با تأثیر مضاعف» را تحویل داد و سفارش دهنده ی آن کارخانه ای بود که آرد گندم تهیه می کرد، قدرت ماشین مزبور معادل 50 اسب بخار بود. آنگاه سفارشات جدید از کارخانه های نخ بافی مؤسسات نساجی، کارخانه های ذوب فلز و مسلماً معادن ذغال سنگ به ایشان رسید.
کارخانه های بولتون که قبل از شرکت وی با وات 600 کارگر به کار گماشته بود به وضع عجیب و غیر منتظره ای توسعه یافت. از اطراف دنیا سفارشات متعدد وارد می شد و منظورهای مختلف داشتند: خروج آب از چاههای عادی برای مصرف، خشک کردن معادن، آسیای تهیه ی آرد یا روغن کشی ، دستگاههای نخ ریسی و پارچه بافی، لنگر برای ضرب مسکو کات، ماشین چاپ استانهوپ، آبجوسازی، اره کشی و چوب بری و غیره همه با ماشین وات کارمی کردند و مؤسسه ی وات- بولتون تمام سفارشات را انجام می داد و روی هم ما بین سالهای 1775 و 1800 سیصد و بیست و پنج ماشین تحویل داد.
ممالک متحد امریکا اولین ماشین خود را در سال 1781 سفار دادند و آلمان در سال 1785 ولی فرانسه از 1778 این ماشین را به کار می برد.
در این سال مکانیسین پاریسی ژاک کونستانتن پریه (1818-1742) Jacques contantin Perier شرکتی تشکیل داد تا در شایو (1) Chaillot برای بالا آوردن آب رودخانه ی سن یک تلمبه ی آتشی مستقر سازد. تا این هنگام آب مشروب اهالی شهرها و چشمه های عمومی را یا از رودخانه های مجاور می گرفتند. و به مدد قنوات و مجاری آنها را به شهرها می رساندند و یا چنانکه خواهیم دید از رودخانه های بزرگ استفاده می کردند و به این ماشینهایی را که با نیروی آب حرکت می کردند و مفلوک و مندرس بودند بکار می بردند.
در ژانویه ی سال 1778 پریه به بیرمنگام رفت و به کارخانه های بولتون دو تلمبه ی آتشی سفارش داد و آنها را در بارانداز دبیلی (2) Debilly مستقر ساخت و از روز هشتم ماه اوت سال 1781 در میان شعف و تعجب عمومی این دستگاهها شروع بکار کردند.
این دو ماشین آب رودخانه را از قرار هر یک 4342 هکتولیتر در هر 24 ساعت بالا می کشیدند و چند منبع را که به این منظور در بالای تپه ی شایو ساخته شده بود پر می کردند این ابداع شهرت قاطعی بدست آورد به طوری که بیست سال بعد از آن تاریخ در فرانسه 500 تلمبه ی آتشی کار می کرد که 12 عدد آن فقط در معادن آن زمان به کار می رفت درحالی که در آلمان روی هم ده دستگاه و در انگلستان 5000 دستگاه وجود داشت.
تفوق عمده ای که ماشین وات بر ماشین نیوکومن داشت نه قدرت فوق العاده ی آن بود و نه سهولت استعمال آن: نکته ی عمده این بود که دستگاه مزبور کمتر از نصف دستگاه اولی زغال مصرف می کرد و هم این امتیاز بزرگ موجب شد که بولتون توانست بازار عمده ای برای ماشین خود به دست آورد وی به قدری از این امتیاز اطمینان داشت که هیچ وقت به ازای فروش ماشین پولی دریافت نمی کرد: وی با مشتریان خود معاهده ای برقرار می کرد که به موجب آن ماشین راه مجانی برای ایشان مستقر کند و تعمیر آن را مجاناً بر عهده گیرد، حتی ماشین های کهنه ی نیوکومن را مافوق ارزشی که داشتند از ایشان پس می گرفت و تنها یک شرط به ازای همه ی این امتیازات و قیمت دستگاه بر مشتریان تحمیل می نمود: و آن اینکه هر سال معادل یک ثلث قیمت زغالی که از این راه صرفه جویی می شود به او بپردازند... انصافاً باید بر نبوغ اقتصادی و شجاعت این مرد که همه ی دارایی و سرمایه ی خود را در راه چنین تعهد، به خطر می انداخت آفرین گوییم.
اما این تعهد موفقیت خارق العاده ای یافت! صاحبان صنایع که کاری پر صرفه تر از این تصور نمی کردند به سوی ماشین جدید هجوم آوردند و فقط چند سالی بیش طول نکشید که همه ملاحظه نمودند که سود این کار واقعاً نصیب بولتون می شود. لویی فیگیه (3) Louis Figuier که بعضی از جزئیات مطالب این مبحث را از او اقتباس کرده ایم به عنوان مثال معادن چاسواتر Chacewater را ذکر می کند که سه ماشین وات کار گذاشته بودند و می بایست هر سال معادل 60 هزار فرانک طلا به بولتون بپردازند.
خلاصه ی موضوع اینکه صرفه جویی که از این راه حاصل می شد آن قدر مهم بود و اقساطی که می بایست استفاده کنندگان از دستگاه بپردازند چنان بر ایشان گران بود که بالاخره صاحبان صنایع بر آشفتند و از ادای اقساط خودداری کردند.
مدت زمانی معادل چندین سال کار به دادگستری کشید و ادعانامه ی مهمی تنظیم شد. صاحبان صنایع برای به هم زدن قرارداد و فرار از پرداخت اقساط تدبیری به کار بردند و مدعی شدند که اصولاً امتیاز استفاده از این دستگاه نمی تواند خاص وات باشد زیرا هیچ نکته ی بدیعی در ساختمان آن نیست و همه ی قطعات و اجزای آن بعد از اختراع ماشین به دست دیگران ساخته شده است. پیکار Pickard واستیل Steel مدعی شدند که قبلاً دستگاه انتقال حرکت را به نام خود ثبت کرده اند واسبورو Wasborough خود را مخترع اصلی چرخ دوار دانست و غیره. ولی نکته ی تأسف آور این است که دستگاه عدالت انگلستان حق به جانب این مردان مزدور و غاصب داد و فقط در سال 1799 یعنی سی و پنج سال تمام بعد از اولین اکتشافات وات در این زمینه وی را مسلماً به رسمیت شناخت و اختراع به طور قطع به نام او در آمد.
مخترع بزرگ در این هنگام شصت و سه سال داشت و او نیز مانند دوستش بولتون دست از کار صنایع کشید و خانه ی راحتی برای خود در ناحیه ی Heath field که مجاور کارخانه های ایشان بود بنا ساخت دوران آخر عمر را در این خانه با نهایت راحتی گذرانید، دوستان خود را ملاقات می کرد، به مسافرت می رفت و یا به کارهای کوچک فنی می پرداخت. وات در 15 ماه اوت سال 1819 درگذشت و او را در آرامگاه بولتون که ده سال قبل از این تاریخ وفات یافته بود به خاک سپردند.
ماشین او در تمام جهان رواج یافته بود، پنجاه سال بود که اولین وسیله ی حمل و نقل زمینی را بخار را مورد آزمایش قرار داده بودند و از دوازده سال قبل از آن تاریخ اولین کشتی های بخار دریاها را می پیموده اند.
ماشین وات که در همه جا قبول عام یافته بود مورد هجوم مهندسان بسیار قرار گرفت که در تکمیل آن می کوشیدند. لیکن اولین اصلاح اساسی به وسیله ی خود وات به عمل آمد: چون هنگام عمل ماشین ملاحظه کرد که ستون بخار چگونه با فشار از استوانه وارد در دیگ سرد می شود، دریغ آمدش که چنین انرژی بزرگی بیهوده تلف شود و دستگاهی ابداع کرد که به کمک آن هنگامی که سمبه در نیمه ی راه خط سیر خود بود فشار بخار را حذف می کردند و به این طریق مقدار زیادی بخار و زغال صرفه جویی می شد. این ابداع در سال 1782 به عمل آمد و آن را به نام خود به ثبت رسانید. اما صرفه جویی قابل ملاحظه در مصرف زغال وقتی به عمل آمد که آرتور ولف Arthur Woolf (1837- 1766) انگلیسی در سال 1804 کار بخار را به دو مرحله تقسیم کرد: اولی در استوانه ای با فشار زیاد (چهار جو) و دومی در استوانه ای بزرگتر لیکن با فشار کم به عمل می آمد. اما اولین اصلاح اساسی که بعد از ایجاد ماشین های با تأثیر مضاعف در خود دستگاه به عمل آمد کار یک نفر امریکایی بود. این شخص کارگر ارابه سازی از اهالی فیلادلفی بود و اولیویه اوانس Olivietr Evans نام داشت (1819- 1755) و مانند وات و وولف و نیوکومن از جمله ی آن خود آموخته هایی بود که می خواستند خواب و خیال دنی پاپن را به مرحله ی اجرا در آورند. هنگامی که وی برای امرار معاش ارابه و آسیا و ماشین نساجی می ساخت، گاهگاه نیز به این فکر می افتاد که چگونه می توان این تلمبه ی آتشی را که یک نفر انگلیسی به نام یوهان تان هوزنبلوور- Johantan Horn blower (1812- 1725) برای اولین بار در سال 1750 به امریکائیان معرفی کرده بود مورد اصلاح قرار داد. نکته ی قابل توجه آن است که این شخص برای اصلاح این ماشین و افزایش بازده آن به فکر روشهای کوچک تجربی نیفتاد بلکه مستقیماً از علم کمک طلبید.
در تعقیب اکتشافات بلاک، وات به این نتیجه ی رسیده بود که کافیست 100 کالوری حرارت مصرف کنیم تا یک گرم آب را از صفر درجه به صد درجه برسانیم اما برای جوش آوردن آن 537 کالوری اضافه لازم است و اوانس به نوبه ی خود کشف کرد که فقط حرارت مختصری لازم است که بخار حاصل را از حرارت 100 درجه به 200 درجه برسانند و این میزان حتی از 30 کالوری کمتر است. به این طریق بامختصر خرج اضافی فشار بخار 15 برابر بیشتر می شد!
به طوری که خود اوانس می نویسد: «تجربه نشان می هد که اگر برای تهیه ی بخاری با فشار 1/5 جو چهار بوآسو (4) Boisseau زغال لازم باشد 5 بوآسو زغال برای بدست آوردن بخار با فشار دو جوکفایت می کند. (مسلماً در صورتی که میزان آب تغییر نکند و مدت لازم یکی باشد) و حال آنکه با هشت بوآسو زغال می توان فشار بخار را تا 16 جو رسانید». هر کس به خوبی درک می کند که در ماشین وات اگر فشار بخار بیشتر باشد میزان کاری که ایجاد می شود به مراتب افزایش خواهد یافت. به همین دلیل در سال 1797 اوانس توانست ماشینی با تأثیر مضاعف را که در آن فشار بخار هشت جو بوده است به ثبت رساند.
فشار شدید دارای امتیاز انکار ناپذیری بود، به این حال مدتهای مدیدی این ابداع نتوانست از مراحل نظری تجاوز کند زیرا می بایست بتوانند دیگهایی بسازند که طاقت تحمل فشارهای شدید را داشته باشد. در واقع در حدود سال 1800 فن فلزکاری هنوز مراحل کودکی را می گذرانید و روشی که برای ساختن دیگهای گرم به کمک میخ پرچ به کار می رفت بسیار ناقص بود و آب یا بخار از دیگ بخار نفوذ می نمود. به محض اینکه فشار در داخل دیگ از فشار جو بیشتر می شد از تمام مفاصل دیگ بخار می جهید.
اما در آن ایام نیز مانند امروز همه ی صنایع با هم تشریک مساعی می کردند. اگر ماشین بخار بنگاه های فلزکاری و دستگاههای ذوب را برای ایجاد نیروی محرک مورد حمایت قرار می داد خود نیز مورد حمایت آنان قرار می گرفت و اصلاح و تکمیل می شد.
مدتها قبل از این تاریخ دستگاه سوراخ کن ویلکینسون وسیله ای بدست داده بود که در کارخانه ها قسمت داخلی استوانه را با دقت بسازند، ماشینهای ابزار وارد در میدان عمل می شدند و شیمی دانها کوشش می کردند که بر مقاومت فلزات بیفزایند.
بخار یا اولین مرحله در راه پیروزی بر انرژی
بخار یکی از منابع پر قدرت تهیه ی نیرو است که هم منظم است و هم بستگی به شرایط جغرافیایی و جوی ندارد (و حال آنکه آسیای بادی و چرخهایی که با نیروی آب کار می کنند بر خلاف با آن بستگی دارند) از اینجا معلوم می شود که تا چه اندازه جای آن دارد که جلوس آن را با توسعه ی تمدن مکانیکی مرتبط بدانیم، با این حال از آن که استعمال ماشین وات در تمام امور صنعتی فقط از سال 1802 جنبه ی عمومی یافت بخوبی می توان درک کرد که بر خلاف منطق است اگر آن را مبداء انقلاب صنعتی بشناسیم. انقلاب صنعتی در کشورهای مختلف در دوره های متفاوت عملی گردید لیکن به یقین می توان گفت که در سال 1763 که وات اولین آزمایشهای خویش را شروع کرد این انقلاب در فرانسه به زحمت در حال ایجاد بود و حال آنکه در انگلستان دوران پر فعالیت خود را می گذرانید. بنابراین چنین به نظر می رسد که ماشین بخار به جای آنکه یکی از «علل» انقلاب صنعتی باشد در واقع یکی از نتایج آن است. آیا این موضوع حقیقت ندارد که احتیاجات تجارت بین المللی بر صاحبان صنایع زغال فشار وارد آورد و احتیاج ایشان منجر به استفاده از نیروی بخار گردید؟اما برای آنکه معلوم شود که فوران نیروی جدید چگونه اساس صنعت را تغییر داد فقط کافیست به خاطر آوریم که تا این هنگام تنها منابع انرژی ایکه مورد استفاده ی آدمی قرار داشت عبارت بود از آب جاری و قدرت باد و نیروی حیوانی، و غیر از این سه باید نیروی بدنی خود انسان را نیز به حساب آوریم.
اندازه ی نیروی محرک (و یا انرژی) که در اختیار یکی از جوامع انسانی است مستقیماً نمودار وضع مدنیت آن جامعه می باشد. در واقع هر قدر اطلاعات علمی جامعه ای بیشتر باشد به همان نسبت این جامعه بهتر می تواند از منابع انرژی که طبیعت در اختیار او گذاشته است فایده بردارد و آن را در خدمت خود به کار گمارد. جامعه ای که کفایت آن را دارد که در ماشین های خود سنگهای سیاهی را که از سینه ی زمین خارج شده است بسوزاند مسلماً در راه ترقی پیشرفته تر از جامعه ی دیگری است که اکتفا به نیروی غلامان یا قدرت حیوانات می کند.
در ابتدای این فصل اصل زیرا را پذیرفتیم: که ثروت هر کشوری خیلی بیشتر با تأسیسات صنعتی و منابع معدنی آن بستگی دارد تا با توده های طلا که در اختیار آن است. اکنون می توانیم این نکته را با دقت بیشتر مورد مطالعه قرار دهیم و حتی اصل موضوع زیر را به عنوان نقطه ی اتکاء بپذیریم.
ثروت هر ملتی را با کیلو وات ساعت اندازه می گیرند.
کیلو وات ساعت واحدی برای انرژی است که استعمال آن در آینده کار ما را آسان می سازد.(5) و نیز می توان آن را نوعی قدردانی به یادگار مخترع بزرگ اسکاتلندی دانست. به مدد کیلووات ساعت می توانیم اصل موضوع خود را در موارد دقیق و عینی مورد تحقیق قرار دهیم.فی المثل درکشور فرانسه، در زمان ما، برای تهیه ی انرژی از زغال، از نفت، از زغال سفید (6) و از نیروی حیوانات استفاده می کنند و روی هم رفته در سال 1952 میزان انرژی حاصل معادن 111 میلیارد کیلووات ساعت بوده است اگر این میزان را بر تعداد جمعیت این کشور تقسیم کنیم 2620 کیلو وات ساعت نتیجه می شود یعنی در سال مزبور هر فرانسوی به طور متوسط و اصولاً 2620 کیلو وات ساعت انرژی در اختیار یا در خدمت خود داشته است. در همین سال هر یک از ساکنان ممالک متحد امریکای شمالی 7790کیلو وات ساعت، هر انگلیسی 4730 کیلو وات ساعت و هر سوئدی 4080 کیلو وات ساعت انرژی در اختیار داشت . ازاین اعداد می توان در واقع نظری قطعی راجع به سطح فنی هر یک از ممالک مزبور در سال 1952 بدست آورد.
لیکن در سال 1790 یعنی زمانی که ماشین بخار عازم پیروزی بر مدنیت ها بود هر یک از ساکنان متمدن ترین ممالک به طور متوسط و به حد اکثر بیش از 34 کیلووات ساعت انرژی در اختیار نداشته اند. گذشته از آن این میزان انرژی را تقریباً به انحصار از نیروی حیوانات کششی بدست می آوردند. موتور حیوانی هنوز بیش از هر عامل دیگری رواج داشت و همه ی پیشه وران فقط آن را به کار می برده اند. فقط کارخانه ها بودند که از چرخهای متحرک با نیروی آب استفاده می کردند و می توان گفت که از این راه قسمت اعظم انرژی صنعتی بدست می آمد. اما چرخ دوار قدیمی آسیاهانه فقط برای خورد کردن گندم و یا روغن کشی از گردو و زیتون به کار می رفت بلکه دستگاههای دم کوره های ذوب فلزات و غلطک های بزرگ نساجی و پتک های آهنگری و خود دستگاه پارچه بافی و حتی ماشین های چاپ را با آن به حرکت در می آوردند. به همین دلیل بود که تمام تأسیساتی را که ما امروزه کارخانه می نامیم در آن عهد «آسیا» می نامیده اند حتی امروز نیز در دهات و قصبات ما تأسیسات فراوانی وجود دارد که با نامهایی از قبیل «آسیای کاغذ سازی» و یا «آسیای روغن کشی» نامیده می شود.
ماشین مارلی
قبل از ماشین وات قوی ترین ماشین ها عبارت بودند از چرخهای بزرگی که با نیروی آب کار می کردند و به مدد آنها تلمبه هایی را که برای تهیه ی آب شهرها به کار می رفت به کار می انداختند. مثلاً در شهر پاریس تا زمان سلطنت هانری چهارم آب مشروب شهر از چندین چشمه تأمین می شد که عموماً برحسب زمانهای متفاوت تعداد آنها کمتر از بیست بود و آب خود این چشمه ها نیز به وسیله ی قنوات و مجاری از نهرها انتقال داده می شد. در ابتدای قرن هفدهم آب این چشمه دیگر کفاف مصرف پاریس را نمی داد و شاه ناچار شد که تقدیم خدمت مکانیسینی از اهل فلامان بنام ژان لنتلائر Jean Lintler را بپذیرد. این شخص پیشنهاد می کرد که آب رودخانه ی سن را به وسیله ی تلمبه ای که حرکت آن از چرخ متحرکی نتیجه می شد بالا بیارود و این آب را در مخزنی جمع کند و آنگاه آن را به وسیله ی نیروی ثقل محله ی لوور Louvre, توئیلری (7) Tuilleries وارد کند.کاری که در نظر گرفته شده بود در سال 1608 پایان یافت. ماشین را در نزدیکی ساحل راست (8) رودخانه ی سن و مجاور چشمه ی دوم پل جدید (9) کار گذاشتند. این دستگاه بر پایه های چندی استوار شده بود و مزین باشکال مفرغی و مطلایی بوده که مسیح و سامری (10) را در کنار چاه یعقوب نشان می داد.
بدون تردید چشمه ی سامری به زودی کفاف عطش روز افزون اهالی پاریس را نداد زیرا در سال 1670 مقامات شهر پاریس نقشه ی دو تلمبه ی جدید را که یکی به وسیله ی دانیل ژولی Daniel Jolly و دیگری به وسیله ی ژاک دمانس Jacques Demance تقدیم شد پذیرفتند. این دو تلمبه را روی پل نوتردام کار گذاشتند اما چون در همین اوقات تلمبه ی پل جدید به کلی خراب شد باز هم گشایشی حاصل نگردید و استفاده ای نصیب اهالی شهر نشد.
خلاصه آنکه با وجود تعمیراتی که در تلمبه های مزبور به عمل آمد در سال 1760 تمام چشمه های شهر پاریس، گر چه همه از لحاظ هنری ساختمانهای زیبایی بودند، قطره ای آب پس نمی دادند. در این هنگام بود که تازه به فکر تلمبه های آتشی افتادند که در آن طرف دریای مانش شهرت بسیار بدست آورده بود و چنانکه می دانیم پریه یکی از آن ها را در شایوکار گذاشت(11)
تا این تاریخ حداکثر قدرت خاص ماشین مشهور مارلی بود که قبلاً نیز از آن صحبت کردیم: واقعاً که کولبر برای یافتن اهل فنی که بتواند مسئله ی معضل آبهای کاخ ورسای را حل کند دچار چه زحمتی شده بود. مسئله در این بود که از آب رودخانه ی سن بردارند و در طول مسیری معادل 1200 متر آن را یکصد و پنجاه و پنج متر بالا برند و سپس از این نقطه به طرف باغهای کاخ سرازیر سازند. مسلماً نکته ای که در این کار ایجاد وحشت می کرد موضوع 155 متر ارتفاع بوده است!
در این اوقات وزیر مزبور شنید که گفتگو از متخصص مشهوری است که در سال 1668 در 13 کیلومتری ناحیه ی هویی Huy در بلژیک برای کاخ کنت دومارشن Marchin کار مشابهی انجام داده است. این متخصص که به احتمال قوی از اعقاب اعراب بوده است و رنه رنکن سوعالم Rene Rennequin Sualem نام داشت (1708-1645) . کولبر او را به فرانسه احضار کرد و وی ابتدا یک دستگاه آزمایشی برای کاخ سن ژرمن (12) Saint Germain ساخت و سپس در سال 1680 در صدد بر آمد که منظور کولبر را انجام دهد و به کار پرداخت.
این شخص ابتدا درمارلی (13) Marly مقابل لووه سین (14) Louveciennes سدی روی رودخانه ی سن ساخت و سپس یک سلسله چرخهای دوار کار گذاشت که نیروی آب را به کمک آنها اخذ کند. روی هم رفته 14 چرخ که هر کدام 12 متر قطر داشتند بر پا ساخت و این 14 چرخ 221 تلمبه را که روی هم رفته 6000 متر مکعب آب در هر 24 ساعت از رودخانه اخذ می کردند به کار می انداخت. روی هم رفته می توان گفت که سقوط آب در سد مارلی هزار اسب بخار انرژی تولید می کرد ولی قدرت 221 تلمبه ی مزبور از 200 اسب بخار متجاوز نبوده است، سوعالم چنان ازعهده ی محاسبات خود خوب بر آمد که در سال 1685 که دستگاههای مزبور شروع به کار کردند نه نتایجی که انتظار می رفت تقریبی بود و نه اغفال یا حیرتی از کار او حاصل شد. یک قرن پس از آن تاریخ هنوز تلمبه های مزبور کار می کردند و در هر 24 ساعت 2 هزار متر مکعب آب از رودخانه می گرفتند و فقط در سال 1819 بود که دستگاه را بر چیدند و تلمبه ی آتشی جانشین آن ساختند(15).
دویست اسب بخار قدرت که از آن گفتگو کردیم ما را به تفکر وامیدارد: دستگاههای عظیمی که در قرن هفدهم بنا کردند و برای ساختن آن حداقل 20 کیلومتر الوار چوب در آب قرار دادند و فضایی عظیم را اشغال کردند از لحاظ قدرت حتی بر ماشین های بخاری که به طور عادی از کارخانه های بیرمنگام خارج می شد رجحان ن داشت و حال آنکه ماشین های بخار مزبور هزاران بار ساده تر و آسان تر و کم خرج تر بودند و فضای ناچیزی را اشغال می نمودند! در این مبارزه ای که ما بین آب و زغال ایجاد شده بود ممتنع می نمود که فتح و ظفر نصیب زغال نباشد. این فتح و ظفر را می توان درعین حال پیروزی تمام مردم انگلستان دانست که کشورشان روی معدنی از زغال قرار گرفته بود و نیز می توان آن را پیروزی روش تولید با مقادیر زیاد و از روی نمونه های ثابت دانست که کشور فرانسه، که بیش از هر چیز علاقه مند به کیفیت تولید بود، مدتها در مقابل آن روش قهر و آشتی پیش گرفت و بالاخره ناچار تسلیم گردید.
برقراری قطعی ماشین بخار در عین حال سند خاتمه ی انقلاب صنعتی را که در قرن قبل شروع شده بود به طور قطع امضا می کرد. این برقراری توسعه ی صنایع بزرگ را بیش از پیش کامل می نمود و فواید و نتایج تمرکز اقتصادی را روشن می ساخت و کارهای فردی را که سابقاً پیشه وران در خانه ی خود انجام می دادند محکوم می ساخت. ماشین بخار دستگاهی بود گران قیمت و بنابراین شایسته می نمود که آن را با حداکثر بازده به کار اندازند و بنابراین حداکثر عده ی ممکن از ماشین های ابزار را آن هم یا حداکثر دوره ی ممکن برای استفاده، به وسیله ی آن به حرکت درآورند. کارگاههای سابق به تدریج تبدیل به کارخانه هایی شدند که روز به روز وسعت می یافتند، تعداد کارگران در این کارخانه ها هر روز رو به افزایش می رفت و این کارگران را در حداکثر مدت ممکن در هر شبانه روز بکار واحدی مشغول می داشتند: بعد از انقلاب صنعتی و در نتیجه ی پیدایش آن انقلابی اقتصادی و اجتماعی در حال پیدایش بود.
پی نوشت ها :
1- شایو مرتفعاتی بود در نزدیکی شهر پاریس که اکنون کاملاً در داخل این شهر قرار گرفته است و در سال 1937 قصر بزرگ نمایشگاه بین المللی پاریس بر این مرتفعات ساخته شد و امروزه مقر چندین موزه و یکی از بزرگترین تأترهای پاریس است. «یادداشت مترجم»
2- بارانداز دبیلی کنار رودخانه ی سن در داخل شهر پاریس و مجاور کاخ شایو واقع است.
«یادداشت مترجم»
3- لوئی فیگیه مورخ فرانسوی علوم در قرن نوزدهم است که آثارش شهرت بسیار بدست آوردند و مهمترین آنها به نام «عجایب علوم» تا اوایل قرن بیستم خوانندگان بسیار داشت و عده ی بسیاری از علمای فرانسوی و از جمله ی دانشمند فقید فردریک ژولیو همه ی علاقمندی خود را به علوم مرهون مطالعه ی آثار وی می دانسته اند. «یادداشت مترجم»
4- بوآسو واحدی قدیمی برای اندازه گیری حجم اجسام خشک از قبیل زغال و حبوبات و غیره بود و مثل اغلب واحدهای قدیمی میزان قطعی نداشت. با این حال گنجایش متوسط آن را می توان در حدود 13 لیتر دانست. «یادداشت مترجم»
5- باید دانست که کیلووات ساعت منحصراً واحدی برای اندازه گیری انرژی الکتریک نیست. بلکه می توان به کمک کیلووات ساعت در عین حال میزان انرژی حاصل از ماشین بخار یا از آسیای بادی و یا حتی نیروی حیوانات بارکش و یا بوکس بازان و غیره را نیز معین کرد.
6- زغال سنگ اصطلاحی است که در کتابها برای نیروی حاصل از آب بکار می بردند و در این مقام بخصوص منظور نیروی الکتریکی است که به کمک سد بندی از سقوط آب و یا مستقیماً از آبشارها بدست می آورند و نیز در اصطلاح نیروی حاصل از جذر و مد، باد، تشعشع خورشید وحرارت کره ی زمین را به ترتیب انرژی آبی رنگ، بی رنگ، طلایی و قرمز می گویند. نکته ی دیگری که تذکر آن شاید بی مورد نباشد آن است که از سال 1952 که مورد استناد مؤلف است تا سال 1961 پیشرفت ممالک مزبور در این راه به یک صورت انجام نیافته است ممالک متحد امریکای شمالی و انگلستان که مقام اول و دوم را داشته اند پیشرفت نمایانی نکرده اند. اتحاد جماهیر شوروی مسلماً پس از امریکا مقام دوم را دارد. اما در اروپا کشور آلمان که نامی از آن در فهرست فوق نیست پیشرفت غیر عادی کرد و سهم آن را در راه ا یجاد انرژی بیش از همه ی ممالک اروپایی غیر از اتحاد شوروی است. آنگاه به نسبت پیشرفت باید قبل از همه کشور ایتالیا و سپس مملکت فرانسه را نام برد. «یادداشت مترجم»
7- باغ و کاخ توئیلری درمرکز شهر پاریس از قرن شانزدهم مقر اقامت پادشاهان فرانسه بود لویی چهاردهم آن را ترک کرد و به کاخ ورسای رفت ولی بعد از انقلاب ابتدا ناپلئون و سپس سلاطین بعدی بار دیگر آن را محل اقامت خود قرار دادند. در سال 1871 هنگام انقلاب کارگران در شهر پاریس این کاخ به کلی خراب شد و امروز فقط باغ آن که گردشگاه عمومی است باقی است.
«یادداشت مترجم»
8- خوانندگان متوجه هستند که مقصود از ساحل چپ یا راست برای هر رودخانه باقی است. که در جهت حرکت آب قرار گیریم.
«یادداشت مترجم»
9- پل جدید که مجسمه ی هانری چهارم بر آن قرار دارد قدیمی ترین پل شهر پاریس است ولی چون در زمان هانری چهارم آن را پل جدید می نامیدند این نام همچنان باقیمانده است.
«یادداشت مترجم»
10- اشاره ای است به داستان سامری نیکوکار که هنگام شکنجه ی مسیح به او آب داد. شرح این داستان به تفصیل در انجیل لوقا ذکر شده است. چشمه ی مزبور را به همین مناسبت چشمه ی سامری می نامیدند. امروز در محل چشمه ی مزبور مغازه ی بزرگی قرار دارد که نام خود را سامری Samaritaine گذارده است.
«یادداشت مترجم»
11- از سال 1705 برای اولین بار در پاریس تلمبه های حریق ایجاد شد و سازنده ی آن دوموریه Dumourier بود که از نمونه هایی که در آلمان و هلند دیده بود تقلید کرد. در سال 1716 در پاریس بیست تلمبه ی حریق وجود داشت.
12- کاخ سن ژرمن در قریه ای بنام سن ژرمن آن لای En Laye در نزدیکی پاریس واقع شده. این کاخ که یکی از زیباترین کاخهای فرانسه است در سال 1535 ساخته شد و سابقاً مقر سلاطین فرانسه بود و امروزه موزه ی ملی آثار عتیق است. اهمیت تاریخی آن به خصوص از آن لحاظ است که در سال 1570 معاهده ی صلح ما بین کاتولیک ها و پروتستانها در این محل منعقد شد.
«یادداشت مترجم»
13- مارلی قریه ای است در 10 کیلومتری پاریس و مجاور شهر ورسای که مرکز صنایع مکانیکی است.
«یادداشت مترجم»
14- لووه سین قریه ای است در 10 کیلومتری پاریس و مجاور کاخ ورسای.
«یادداشت مترجم»
15- این نکته شایان توجه است که سد مارلی و بعضی از چرخهای دوار آن هنوز نیز برقرارند در سال 1961 در نتیجه ی شکایات متعدد مردم و ماهیگران که علت آلودگی آب رودخانه ی سن و نابودی ماهیان را وجود این چرخها می دانستند دولت تصمیم گرفت که آن را بر چیند ولی این تصمیم هنوز به مقام اجرا در نیامده است.
«یادداشت مترجم»
