گاه درخشش نام بعضی از انسانها درصفحات تاریخ آنچنان است که نیازی به تورق درآن نیست. وچه نیکوست که این درخشندگی حاکی ازمثبت بودن اثراتی باشد که ازآن انسانها باقی مانده باشد. میرزا تقی خان فراهانی معروف به امیرکبیر از جمله این شخصیت هاست که به خاطر انقلابی که در خیلی از حوزه ها ایجاد کرد، نام خود را به صورت جاودانه در تاریخ حک کرد.
بدین ترتیب او با رجال نظامی وسیاسی اروپایی که ازتبریز گردآمده بودند سروکارداشت ودرمرحله بعد به وزارت آذربایجان رسید. اوحتی به همراه هیئت تحت سرپرستی خسرو میرزا عذرخواهی رسمی ازامپراتور روسیه پس ازقتل گریبایدوف در1243 ه.ق ، به آن کشورسفرکرد و قریب یازده ماه درآنجاماند وسپس درماموریت ارزنه الروم ومذاکرات باعثمانی نیزشرکت کرد.
امیرکبیر چهار سال نیزدرنمایندگی ایران درعثمانی به سر برد و توانست ازنزدیک با رشید پاشا صدراعظم وبنیانگذار" تنظیمات " وماهیت اصلاحات وی آشنا شود و ازاصلاحات محمد علی پاشا درمصر هم اطلاعاتی به دست آورد. سرچشمه دیگراندیشه های وی ترجمه کتابهای خارجی، به ویژه فرانسوی بود.
وی همانند قائم مقام درمورد محمدشاه نقش اساسی در به سلطنت رسیدن ناصرالدین شاه داشت ودرسال های اول سلطنت اودرمقام صدراعظم ایران اصلاحات گسترده ای را آغاز کرد. امیرکبیردرمدت سه سال زمامداری یک ایران پرآشوب وفتنه تحویل گرفته ویک کشورمنظم ومرتب تحویل داد. او ابتدا کوشید درعزل ونصب ها شایسته ترین افراد رابه امورکشوری ولشکری بگمارد و بعد به اصلاح امورمالیه، امنیت راه ها، اصلاحات لشگری واقتصادی وقضایی وسیاسی همت گماشت.
تشویق وتوسعه صنایع ملی نیز به قول آدمیت از ارکان سیاست اقتصادی او بود که دراین راستا عده ای صنعتگر وهنرآموزدررشته شکرریزی ، بلورسازی، ریخته گری، نجاری و آهنگری به مسکو و پطرزبورگ روانه شدند تا در کارخانه های آنجا فنون تازه را بیاموزند
امیرکبیردرسال 1264 ه.ق توسط ناصرالدین شاه به عنوان اتابک اعظم صدارت امورکشوری رابرعهده گرفت. هرچند که حکم صدارت هیچ گاه به نام اوصادرنشد. درطی سه سال صدارت وی اقدامات اصلاحی مهمی راآغازکرد، اصلاح تشکیلات اداری، براندازی شیوه خرید وفروش ایالات، اصلاح نظام ارتش ، سروسامان دادن به امورمالیه وخزانه، کاهش دادن مواجب ومستمریهای گزاف شاهزادگان ، درباریان، دیوانیان وروحانیون، تفکیک امورعرضی ازامورشرعی، مبارزه بارشوه خواری، دزدی وپیشکش حکام ودیوانیان ، حذف القاب وعناوین وتملق گویی ومدیحه سرایی، راه اندازی چاپارخانه وپست جدید، تاسیس مدرسه دارالفنون .
امیرکبیرمعتقدبود صنایع اروپایی راکه ازلوازم ترقیات جدیداست باید ازطریق احداث کارخانه های صنعتی درایران رواج داد، لذا اوبه تاسیس کارخانه شکرسازی، کارخانه ریسمان ریسی، بلورسازی، چلواربافی، حریربافی وماهوت بافی همت گماشت.
تشویق وتوسعه صنایع ملی نیز به قول آدمیت از ارکان سیاست اقتصادی او بود که دراین راستا عده ای صنعتگر وهنرآموزدررشته شکرریزی ، بلورسازی، ریخته گری، نجاری و آهنگری به مسکو و پطرزبورگ روانه شدند تا در کارخانه های آنجا فنون تازه را بیاموزند. دو نفر از حریر بافان کاشان به اسلامبول اعزام گردیدند تا تهیه ابریشم رابه سبک جدید یادبگیرند.
اوهمچنین تشویق به استخراج معادن ایران نمودوساختن سد ناصری برروی رودخانه کرخه و کشت نیشکردرخوزستان نیزازتلاشهای او بود. آدمیت می نویسد حتی او" اولین کسی است که فکرکشیدن راه آهن را در سر داشت و نقشه آن را ازیک مهندس انگلیسی خواست". بنابه نوشته آدمیت، امیرکبیرنخستین وزیری بود که درصدد برهم زدن آیین تجارت آزاد برآمد وبه تاسیس اقتصاد صنعتی ملی برخاست.
ازدیگراصلاحات فرهنگی امیرکبیر ایجاد روزنامه " وقایع اتفاقیه " ومطلع کردن مردم ایران ازحوادث سیاسی واخبارمربوط به آزادی های لیبرال دراروپا، پیشرفت های علمی وا کتشافات ونیز بسط موسسات چاپخانه بود.
امیرکبیرکه خود فردی مذهبی بود در ارتقاء شان ومنزلت علما وروحانیون کوشید. به ویژه نقش برجسته وی درسرکوب شورش باب وازمیان برداشتن فتنه بابیه که با محاکمه واعدام " سیدعلی محمد باب" به پایان رسید، روابط وی و علمادینی را بیش ازپیش تحکیم بخشید. وطن دوستی ومخالفت شدید امیرکبیر با نفوذ کشورهای خارجی درایران، تلاش برای برقراری عدالت وامنیت ، جلوگیری ازشکنجه وآزارمتهمان و مجرمان ، جلوگیری ازپناهندگی جنایتکاران و مجرمین سیاسی وغیره درسفارتخانه های خارجی وتلاش برای قطع ارتباط جاسوسی – اطلاعاتی اتباع داخلی برای نمایندگان خارجی ازدیگراقدامات اصلاح گرانه امیرکبیر درطول دوران کوتاه ( سه ساله ) صدارت بود.
ازدیگراقدامات اصلاحی امیرکبیر که بسیاراهمیت دارد، اصلاحات مدنی اوست که درپیوند با آن یک سلسله ازاقدامات اصلاحی دیگر درحوزه های قضایی ، اجتماعی ومذهبی وسیاسی نیزصورت گرفت وبه ویژه درتنظیم رابطه دین ودولت امیرتلاش های زیادی نمود که همگی درجهت تقویت جامعه ودولت مرکزی ونظم وثبات وامنیت وقانونمندی وعدالت اجتماعی بود. این اصلاحات به نظام سیاسی کشورچهره دیگری می دادکه بسیاری ازخصوصیات یک دولت مطلقه ، ملی ومدرن راداشت.
ازاقدامات مهم امیرکبیر می توان تاسیس مدرسه دارالفنون را نام برد. این مدرسه نیزبرای آموزش " علوم وصنایع " روز اروپا به شاگردان وجوانان ایرانی بود که به تقلید ازدانشکده پلی تکنیک پاریس وبا الهام ازمدارس فنی ونظامی در روسیه وعثمانی بود
آدمیت می نویسد برخلاف رای برخی مورخین امیرکبیر مانع دخالت شاه درامورکشور نبودونمی خواست ازقدرت سلطنت بکاهد وبراقتدارخود بیفزاید. وی می بایست اصول سلطنت را بر آئین تازه ای استوار می ساخت وقدرت آن را محدود می کرد که نکرد. اگرچه ازاو نقل شده است که " خیال کنسطیطوسیون " داشت ولی مجالش ندادند وروسها " مانع بزرگ " اوبودند. درواقع اونتوانست دامنه اصلاحاتش را درحوزه سیاسی درشرایط آن روزگسترش دهد. اصل اختیارنامحدود سلطنت همچنان باقی بودگرچه حکومت یکسره به امیرواگذارشده بود.
سرانجام امیرکبیردرمحرم 1268 ازمقام صدارت عظمی عزل شد ودرشب 18 ربیع الاول 1268 توسط حاجب الدوله درحمام فین کاشان به قتل رسید.
فهرست منابع:
1- فریدون آدمیت، امیرکبیر، ایران،تهران: خوارزمی چ 9 ، 1384.
2- سیداحمد موثقی ، نوسازی واصلاحات در ایران، تهران: قومس، 1385.
3- محمدسالار کسرایی، چالش سنت ومدرنیته درایران، تهران: نشرمرکز، 1379.
4- محمود حکیمی، داستانهایی اززندگی امیرکبیر، تهران: دفترنشرفرهنگ اسلامی، 1372.
امیر کبیر چه خدماتی انجام داد؟
امیرکبیر سواد و سیاست هر دو را دردستگاه قائم مقام و محمدخان زنگنه آموخت و برخلاف آنان که اشراف زاده بودند، وی ازطبقه متوسط جامعه و فرزند آشپز و دربان قائم مقام بود. او پس از تحصیل درمکتب خانه قائم مقام وارد خدمت دیوانی ( پیش ازبیست سالگی ) شد وطی آن با اصلاحات عباس میرزا و وزیرانش آشنا شد و درخدمت نظام درآمد، دردوره جنگ های ایران و روس و در چارچوب فعالیت نظامی ، اوتحت نظارت مستقیم قائم مقام قرارگرفت.بدین ترتیب او با رجال نظامی وسیاسی اروپایی که ازتبریز گردآمده بودند سروکارداشت ودرمرحله بعد به وزارت آذربایجان رسید. اوحتی به همراه هیئت تحت سرپرستی خسرو میرزا عذرخواهی رسمی ازامپراتور روسیه پس ازقتل گریبایدوف در1243 ه.ق ، به آن کشورسفرکرد و قریب یازده ماه درآنجاماند وسپس درماموریت ارزنه الروم ومذاکرات باعثمانی نیزشرکت کرد.
امیرکبیر چهار سال نیزدرنمایندگی ایران درعثمانی به سر برد و توانست ازنزدیک با رشید پاشا صدراعظم وبنیانگذار" تنظیمات " وماهیت اصلاحات وی آشنا شود و ازاصلاحات محمد علی پاشا درمصر هم اطلاعاتی به دست آورد. سرچشمه دیگراندیشه های وی ترجمه کتابهای خارجی، به ویژه فرانسوی بود.
وی همانند قائم مقام درمورد محمدشاه نقش اساسی در به سلطنت رسیدن ناصرالدین شاه داشت ودرسال های اول سلطنت اودرمقام صدراعظم ایران اصلاحات گسترده ای را آغاز کرد. امیرکبیردرمدت سه سال زمامداری یک ایران پرآشوب وفتنه تحویل گرفته ویک کشورمنظم ومرتب تحویل داد. او ابتدا کوشید درعزل ونصب ها شایسته ترین افراد رابه امورکشوری ولشکری بگمارد و بعد به اصلاح امورمالیه، امنیت راه ها، اصلاحات لشگری واقتصادی وقضایی وسیاسی همت گماشت.
تشویق وتوسعه صنایع ملی نیز به قول آدمیت از ارکان سیاست اقتصادی او بود که دراین راستا عده ای صنعتگر وهنرآموزدررشته شکرریزی ، بلورسازی، ریخته گری، نجاری و آهنگری به مسکو و پطرزبورگ روانه شدند تا در کارخانه های آنجا فنون تازه را بیاموزند
امیرکبیردرسال 1264 ه.ق توسط ناصرالدین شاه به عنوان اتابک اعظم صدارت امورکشوری رابرعهده گرفت. هرچند که حکم صدارت هیچ گاه به نام اوصادرنشد. درطی سه سال صدارت وی اقدامات اصلاحی مهمی راآغازکرد، اصلاح تشکیلات اداری، براندازی شیوه خرید وفروش ایالات، اصلاح نظام ارتش ، سروسامان دادن به امورمالیه وخزانه، کاهش دادن مواجب ومستمریهای گزاف شاهزادگان ، درباریان، دیوانیان وروحانیون، تفکیک امورعرضی ازامورشرعی، مبارزه بارشوه خواری، دزدی وپیشکش حکام ودیوانیان ، حذف القاب وعناوین وتملق گویی ومدیحه سرایی، راه اندازی چاپارخانه وپست جدید، تاسیس مدرسه دارالفنون .
امیرکبیرمعتقدبود صنایع اروپایی راکه ازلوازم ترقیات جدیداست باید ازطریق احداث کارخانه های صنعتی درایران رواج داد، لذا اوبه تاسیس کارخانه شکرسازی، کارخانه ریسمان ریسی، بلورسازی، چلواربافی، حریربافی وماهوت بافی همت گماشت.
تشویق وتوسعه صنایع ملی نیز به قول آدمیت از ارکان سیاست اقتصادی او بود که دراین راستا عده ای صنعتگر وهنرآموزدررشته شکرریزی ، بلورسازی، ریخته گری، نجاری و آهنگری به مسکو و پطرزبورگ روانه شدند تا در کارخانه های آنجا فنون تازه را بیاموزند. دو نفر از حریر بافان کاشان به اسلامبول اعزام گردیدند تا تهیه ابریشم رابه سبک جدید یادبگیرند.
اوهمچنین تشویق به استخراج معادن ایران نمودوساختن سد ناصری برروی رودخانه کرخه و کشت نیشکردرخوزستان نیزازتلاشهای او بود. آدمیت می نویسد حتی او" اولین کسی است که فکرکشیدن راه آهن را در سر داشت و نقشه آن را ازیک مهندس انگلیسی خواست". بنابه نوشته آدمیت، امیرکبیرنخستین وزیری بود که درصدد برهم زدن آیین تجارت آزاد برآمد وبه تاسیس اقتصاد صنعتی ملی برخاست.
امیر کبیر چه خدماتی انجام داد؟
ازاقدامات مهم امیرکبیر می توان تاسیس مدرسه دارالفنون را نام برد. این مدرسه نیزبرای آموزش " علوم وصنایع " روز اروپا به شاگردان وجوانان ایرانی بود که به تقلید ازدانشکده پلی تکنیک پاریس وبا الهام ازمدارس فنی ونظامی در روسیه وعثمانی بود. استادان خارجی واروپایی ازاتریش وسپس ایتالیاآمده واستخدام شدند وبه رغم برکناری امیرکبیروکارشکنی ومخالف میرزا آقاخان نوری صدراعظم جدید با تاسیس و راه اندازی مدرسه باحدود 30 نفرشاگرد ازفرزندان اشراف وخوانین که بعدتعداد شاگردان به 150 نفررسید، درسال 1268 ه.ق ودرست 13 روزقبل ازقتل امیرافتتاح شد.ازدیگراصلاحات فرهنگی امیرکبیر ایجاد روزنامه " وقایع اتفاقیه " ومطلع کردن مردم ایران ازحوادث سیاسی واخبارمربوط به آزادی های لیبرال دراروپا، پیشرفت های علمی وا کتشافات ونیز بسط موسسات چاپخانه بود.
امیرکبیرکه خود فردی مذهبی بود در ارتقاء شان ومنزلت علما وروحانیون کوشید. به ویژه نقش برجسته وی درسرکوب شورش باب وازمیان برداشتن فتنه بابیه که با محاکمه واعدام " سیدعلی محمد باب" به پایان رسید، روابط وی و علمادینی را بیش ازپیش تحکیم بخشید. وطن دوستی ومخالفت شدید امیرکبیر با نفوذ کشورهای خارجی درایران، تلاش برای برقراری عدالت وامنیت ، جلوگیری ازشکنجه وآزارمتهمان و مجرمان ، جلوگیری ازپناهندگی جنایتکاران و مجرمین سیاسی وغیره درسفارتخانه های خارجی وتلاش برای قطع ارتباط جاسوسی – اطلاعاتی اتباع داخلی برای نمایندگان خارجی ازدیگراقدامات اصلاح گرانه امیرکبیر درطول دوران کوتاه ( سه ساله ) صدارت بود.
ازدیگراقدامات اصلاحی امیرکبیر که بسیاراهمیت دارد، اصلاحات مدنی اوست که درپیوند با آن یک سلسله ازاقدامات اصلاحی دیگر درحوزه های قضایی ، اجتماعی ومذهبی وسیاسی نیزصورت گرفت وبه ویژه درتنظیم رابطه دین ودولت امیرتلاش های زیادی نمود که همگی درجهت تقویت جامعه ودولت مرکزی ونظم وثبات وامنیت وقانونمندی وعدالت اجتماعی بود. این اصلاحات به نظام سیاسی کشورچهره دیگری می دادکه بسیاری ازخصوصیات یک دولت مطلقه ، ملی ومدرن راداشت.
ازاقدامات مهم امیرکبیر می توان تاسیس مدرسه دارالفنون را نام برد. این مدرسه نیزبرای آموزش " علوم وصنایع " روز اروپا به شاگردان وجوانان ایرانی بود که به تقلید ازدانشکده پلی تکنیک پاریس وبا الهام ازمدارس فنی ونظامی در روسیه وعثمانی بود
آدمیت می نویسد برخلاف رای برخی مورخین امیرکبیر مانع دخالت شاه درامورکشور نبودونمی خواست ازقدرت سلطنت بکاهد وبراقتدارخود بیفزاید. وی می بایست اصول سلطنت را بر آئین تازه ای استوار می ساخت وقدرت آن را محدود می کرد که نکرد. اگرچه ازاو نقل شده است که " خیال کنسطیطوسیون " داشت ولی مجالش ندادند وروسها " مانع بزرگ " اوبودند. درواقع اونتوانست دامنه اصلاحاتش را درحوزه سیاسی درشرایط آن روزگسترش دهد. اصل اختیارنامحدود سلطنت همچنان باقی بودگرچه حکومت یکسره به امیرواگذارشده بود.
سرانجام امیرکبیردرمحرم 1268 ازمقام صدارت عظمی عزل شد ودرشب 18 ربیع الاول 1268 توسط حاجب الدوله درحمام فین کاشان به قتل رسید.
فهرست منابع:
1- فریدون آدمیت، امیرکبیر، ایران،تهران: خوارزمی چ 9 ، 1384.
2- سیداحمد موثقی ، نوسازی واصلاحات در ایران، تهران: قومس، 1385.
3- محمدسالار کسرایی، چالش سنت ومدرنیته درایران، تهران: نشرمرکز، 1379.
4- محمود حکیمی، داستانهایی اززندگی امیرکبیر، تهران: دفترنشرفرهنگ اسلامی، 1372.
