فارماکوژنتیک

چشم اندازی از آینده‌ای احتمالاً نه چندان دور: در مطب دکتر هستید، جایی که بیماری‌تان تشخیص داده شده است. پزشکتان به سوی کامپیوتر می‌رود و اطلاعات مربوط به آرایش ژنتیکی‌تان را به آن می‌دهد. کامپیوتر واکنش شما در برابر داروهای مختلف را گزارش می‌دهد. پزشک با بهره گیری از این گزارش، مناسب‌ترین دارو را برایتان تجویز می‌کند.
چرا تجویز دارو بر اساس این تکنولوژی پیشرفته این‌قدر مفید است؟ یک داروی معین ممکن است موجب بروز واکنش‌هایی متفاوت در افراد مختلف شود. برای برخی، این دارو ممکن است عوارض جنبی خطرناکی در پی داشته باشد، برای برخی دیگر ممکن است درست همان دارویی باشد که احتیاج داشتند، در صورتی که همین دارو برای بعضی دیگر ممکن است ضعیف‌تر از آن باشد که مؤثر افتد.
ژن‌های ما در چگونگی جذب دارو در بدن و استفاده‌ی بدن از دارو و دفع آن دخالت دارند. این مطلب موضوع مورد مطالعه‌ی رشته‌ای است که فارماکوژنتیک نام دارد. «فارماکو» اشاره به دارو دارد و «ژنتیک» اشاره به صفت‌هایی دارد که فرد به ارث می‌برد. این رشته هنوز عملاً در مرحله‌ی تحقیق است و پا به میدان عمل ننهاده است، ولی آن روزی را مژده می‌دهد که پزشک می‌تواند از هر بیمار «کارنامه‌ای» تهیه کند که واکنش او را در برابر هر دارویی نشان دهد و بر اساس آن درمانی با حداکثر کارایی و حداقل خطرهای احتمالی اتخاذ کند.
از آغاز قرن بیستم میلادی، دانشمندان در این اندیشه بوده‌اند که واکنش افراد نسبت به داروها، تحت تأثیر ژن‌هاست. در دهه‌ی 1950 میلادی پزشکان متوجه شدند که دارویی که برای تمدد و شل شدن عضلات به کار می‌رود در چند بیمار باعث فلج دراز مدت شده است. امکان تأثیر ژن‌ها بر واکنش به داروها با مطالعه‌ی دوقلوها تأیید شد. دوقلوهای همسان (که از تقسیم یک تخم به وجود می‌آیند و ژن‌های یکسان دارند) در برابر داروها، واکنش مشابه نشان می‌دهند، در حالی که دوقلوهای ناهمسان (که از دو تخم جداگانه به وجود می‌آیند و ژن‌های متفاوت دارند) چنین نیستند.
البته عوامل دیگری نیز در واکنش بدن نسبت به دارو دخالت دارند که برای مثال می‌توان از سن، نوشیدن الکل، کشیدن سیگار، نوع غذا، سایر داروهایی که به کار می‌بریم، بیماری‌هایی که به آن‌ها مبتلاییم، و قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی معین نام برد. برای دست‌یابی به اطلاعات دقیق‌تر، فارماکوژنتیک، توجه خود را به آنزیم‌هایی که در بدن وجود دارند معطوف کرده است. بدن سوخت و ساز (متابولیسم) دارو را از راه واکنش‌های شیمیایی انجام می‌دهد. آنزیم‌ها پروتئین‌های پیچیده‌ای هستند که موجب تسریع این سوخت و ساز می‌شوند. برای سوخت و ساز دارو در بدن راه‌های مختلفی وجود دارد. برای مثال، مقدار آنزیمی که در کبد وجود دارد سرعت سوخت و ساز داروهای خاصی را معین می‌کند. سرعت سوخت و ساز در اقوام مختلف متفاوت است. در حدود پنجاه درصد سفید پوستان و سیاه پوستان ایالات متحده‌ی امریکا سوخت و ساز کندی دارند و هشتاد درصد از بومیان امریکا سوخت و سازشان تند است؛ تقریباً همه‌ی اسکیموها مانند ژاپنی‌ها سوخت و ساز سریع دارند، حال آن که اغلب ساکنان خاور میانه از این حیث کند هستند.
این گوناگونی‌ها بسیار مهم هستند. برای مثال آنزیمی را در نظر بگیرید که موجب سوخت و ساز تئوفیلین می‌شود. (تئوفیلین دارویی است که برای درمان آسم و بیماری‌های تنفسی وابسته به آن تجویز می‌شود.) فردی که بدن او این دارو را به سرعت سوخت و ساز می‌کند نیازمند مقدار بیش‌تری از این داروست، زیرا دارو پس از وارد شدن به بدن به سرعت عمل می‌کند و به سرعت از بدن دفع می‌شود. در حالی که همین مقدار دارو در فردی که کُند سوخت و ساز می‌کند ممکن است انباشته شود و خطرهایی دربر داشته باشد.
فارماکوژنتیک علل بیماری‌ها را نیز بررسی می‌کند. تحقیقاتی انجام شده است تا معلوم شود که چگونه عوامل ژنتیکی استعداد ابتلای افراد را به سرطان معین می کنند. مثلاً ممکن است افرادی صاحب ژنی باشند که ممکن است پس از برانگیختگی، عناصر موجود در سوخت‌های فسیلی (بنزین، زغال سنگ، و قطران) را تبدیل به عوامل سرطان‌زا کنند. متخصصان فارماکوژنتیک قصد ندارند داروهایی را که با سرعت‌های مختلف سوخت و ساز می‌یابند از بازار دارو حذف کنند، ولی تأکید دارند که بسیاری از پزشکان از وجود چنین اختلافی در افراد آگاه نیستند. از این رو وجود یک بانک ملی اطلاعاتِ دارویی و واکنش‌های مختلفی که ممکن است در پی داشته باشند مفید خواهد بود. تأکید بر این است که اگر داروی مناسب تجویز شود و به درستی به کار رود معمولاً بی‌خطر است. اما واکنش‌های ناخواسته و زیان‌بار هم رخ می‌دهند که دست سرنوشت و قضا و قدر در آن دخالت ندارند بلکه وابسته به عوامل زیست شناختی معینی هستند که امید است بهتر شناخته، پیش بینی، و پیش‌گیری شوند.
منبع: راسخون