آیا در عدِّه ی وفات آیه ای نسخ شده است؟

مقدمه:

با کتاب «تفسیر آیات مشکله» آشنا شویم:
اخیراً کتابی در تبریز به این نام چاپ و منتشر شده است، ولی قسمت معظم آیاتی که در آن کتاب عنوان شده ابداً از آیات مشکله نیست، و برخی نیز برای تزریق عقائد مخصوصی که نویسنده آن کتاب دارد، عنوان شده است و قسمتی مختصر که جا دارد آنها را «آیات مشکله» بخوانیم، مورد بررسی صحیح قرار نگرفته است.
شکی نیست وجود این کتاب در دسترس گروه بی اطلاع و ساده لوح مایه ی انحراف عقیده است زیرا نتیجه ای که خواننده از این کتاب می برد این است که:
انبیاء معصوم نبودند، گاهی و یا پیوسته خدا را نافرمانی می کردند.
هیچ گاه خدا مودت خویشاوندان رسول خدا را بر ما لازم نکرده است.
آیه ی: (الیوم اکملت لکم دینکم) درباره ی علی نازل نشده است.
خطبه معروف صدیقه طاهره (علیها سلام) مجعول است و هکذا...
روی این ملاحظات برخی از دوستان نگارنده درخواست کردند که درباره ی این کتاب صفحاتی بنویسد از این رو بر خود لازم دیدم که پاره ای از این آیات را که لغزش های نویسنده تفسیر در تفسیر آنها نابخشودنی است، عنوان نموده و به تفسیر آن، و ردّ گفتار وی بپردازد.
***
(وَ الَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْوَاجاً یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ)
(سوره بقره، آیه 234).
«کسانی از شما که می میرند و همسرانی به جا می گذارند، زنان آنها چهارماه و ده روز، عده نگاه دارند هر موقع عده آنان پایان پذیرفت، آنچه درباره خویش شایسته است انجام دهند، بر شما اشکالی نیست خدا از کارهای شما آگاه است». (1)
آیه بیانگر وظیفه زنان شوهرمرده است، و عمل تمام فقهاء بر این آیه است و همگی می گویند که عده وفات شوهر، چهارماه و ده روز است ولی آیه دیگری که آن هم معترض حکم همین موضوع است، دستور می دهد که شوهران وصیت کنند که زنان آنها پس از مرگ آنها، یک سال در خانه بمانند و وارث آنان نفقه آنها را نیز بپردازند اینک آیه:
(وَ الَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْوَاجاً وَصِیَّةً (2) لِأَزْوَاجِهِمْ مَتَاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْرَاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِی مَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ)
(بقره، آیه 240).
«کسانی از شما که می میرند و همسرانی می گذارند در این باره به همسران خود وصیت کنند که نفقه آنها تا یک سال بدون این که از خانه خارج شوند، پرداخته شود و هرگاه آنان بیرون رفتند، و درباره خویش کاری که شایسته است انجام دادند بر شما گناهی نیست».
جای شک نیست که ظاهر این آیه جز این نیست که شوهران«وصیت» کنند تا زنان آنها در خانه آنها بمانند و تا پایان سال نفقه آنها داده شود و در واقع متعلق وصیت این است که زنان یک سال تمام حق سکنی و نفقه از مال شوهر داشته باشند و هرگز به طور صریح، آیه ناظر به عده زنان نیست (3).
مع الوصف مفسران اعم از سنی و شیعه، این آیه را حمل بر عده وفات نموده و معتقدند که از این آیه، به کمک قرائنی که بعدا گفته خواهد شد، دو چیز استفاده می شود:
اول: مقصود از توقف یک ساله زنان در خانه شوهران، همان عده وفات آنها بوده است.
دوم: حق سکنی و نفقه یک ساله، تمام ارثیه او بوده است، و لذا می گویند این آیه هم به وسیله آیه ارث که برای زنان به اختلاف حالات (یک هشتم و یا یک چهارم) معین می کند و هم با آیه عده وفات که آن را چهار ماه و ده روز تعیین می نماید، نسخ شده است.

چرا آیه بر عده وفات حمل شده است؟

با این که گفتیم از ظاهر آیه جز یک وصیت، چیزی استفاده نمی شود ولی علت اینکه مفسران از آیه حکم عده وفات را نیز فهمیده اند این است که روایات و تاریخ حاکی است که در دوران جاهلیت عده زن یک سال، و ارثیه او، همان نفقه و سکنای یک ساله او بوده است و زن سر یک سال، با دو نیم کردن فضله حیوانی و پشت سر انداختن آن از عده بیرون می آمد.
شما می توانید برای تحصیل خصوصیات عده وفات در جاهلیت به صحیح «بخاری» و «مسلم» مراجعه فرمائید، و مؤلف «المنار» در جلد دوم ص 441 عین عبارات آنها را نقل می کند و می گوید:
حکم عده وفات در اسلام در چهارماه و ده روز مستقر گردید، و در همین حال زنی خدمت رسول گرامی رسید و اذن طلبید که پیش از مدت مزبور، سرمه به چشم بکشد، رسول گرامی صلی الله علیه وآله وسلم با لحن تند فرمود:
«لا لا اِنَّما هِیَ اَربَعَةُ اَشهُرٍ وَ عَشراً وَ قَد کانَت اِحدا کُنَّ فِی الجاهِلیَّةِ تَرمِی البَعرَةَ عَلی رَأسِ الحَولِ».
فرمود: نه، نه، چه عجله دارید؟ باید چهارماه و ده روز صبر کنید، در صورتی که هر یک از شما در زمان جاهلیت سر یک سال پشگل حیوانی را پشت سر می انداخت (و به وسیله آن از عده بیرون می آمد).
هرگاه کسی بخواهد مقدار عده زنان را در جاهلیت از طریق پیشوایان شیعه آگاه گردد، به کتاب کافی(4) و تفسیر برهان(5) مراجعه فرماید، و ما فقط به ترجمه یک روایت می پردازیم:
زنی از زنان رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم به حضرتش عرض کرد که شوهر فلانی فوت کرده ولی از خانه بیرون می آید، رسول گرامی صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: (62)
وای بر شما پیش از آن که من مبعوث بشوم، هنگامی که شوهر زنی فوت می کرد، می گفت: تا یک سال شانه نخواهم زد، و سرمه نخواهم کشید، و... و من شما را فقط به چهارماه و ده روز دستور داده ام - مع الوصف - طاقت نمی آورید؟

بررسی روایات و متون تاریخ، ما را به دو مطلب هدایت می کند:

دقت در حوادث دوران جاهلیت آن هم پیرامون زنان شوهرمرده ما را به دو مطلب رهبری می کند:
1- در دوران جاهلیت مردان وصیت می کردند که زنان آنان یک سال در خانه آنها بمانند و این وصیت فقط به منظور عده وفات بوده است و بس حتی مؤلف «المنار» (در ج2، ص 448) این مطلب را از«ابومسلم» که آیه را بر خلاف مشهور تفسیر کرده، نیز نقل نموده است.
2- در بیشتر متون روایات و تاریخ، کلمه (حول) وارد شده و خود این مطلب در فهم آیه بسیار مؤثر است.
هرگاه به جمعیتی که ذهن آنان با این مطلب آمیخته است و رسم و نظام آنها در عده وفات این است که وصیت کنند که وارث، زنان آنها را یک سال نفقه و سکنی بدهند، گفته شود که:
(وَصِیَّةً لِأَزْوَاجِهِمْ مَتَاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْرَاجٍ) (سوره بقره، آیه 240).
«درباره زنانتان وصیت کنید که یک سال با بذل نفقه در خانه های شما بدون این که ورثه میت آنها را اخراج کند، بمانند».
چه می فهمند؟ جز این می فهمند که: منظور قرآن، روی مصالحی همان تثبیت روش قبل از اسلام می باشد، آیا آن ارتکاز و اشتهار به منزله یک قرینه حالیه در کلام نمی باشد؟
درست است که ظاهر آیه فقط دستور می دهد که مردان درباره زنان خود چنین وصیتی بنمایند ولی علم مخاطب به روش قبلی درباره «عده» وفات، او را رهبری می کند که مقصود از «وصیت» همان وصیت بر عده وفات بر وضع پیشین است.

قرائن حالی را فراموش مکنید:

نویسنده مانند برخی، چشم خود را به دلالت مطابقی دوخته و می گوید: «آیه ابداً در صدد عده وفات نیست» ولی از قرائن حالی که پیوسته در ذهن مخاطب بوده و تاریخ و روایات صحیح آنها را در اختیار ما گذارده غفلت ورزیده و از معنای «التزامی» که لازمه این عبارت است سرباز زده است.
بهترین گواه بر این که این آیه در صدد اشاره به همان وضع زمان جاهلیت است این است که کلمه «حول» را با«الف و لام» به کار برده و فرموده است:(الی الحول) و هرگاه ناظر به وضع پیشین در عصر جاهلی نبود، و فقط می خواست بفرماید که وصیت کنید زنانتان یک سال حق سکنی و نفقه داشته باشند شایسته بود بفرماید: «الی حول» و دیگر نیازی به تعریف«حول» نبود.
تصور این که مقصود از «الحول» همان حول وفاتست و می خواهد بگوید باید این یک سال در همان سال وفات باشد، نه سال های بعد، بسیار بی پایه است زیرا به ذهن کسی خطور نمی کند که سال مورد وصیت غیر از سال وفات باشد تا با تعریف «حول» تعیین آن را ثابت نماید.

ما از نویسنده کتاب دو گله داریم:

1- چرا با داشتن مطالعات دیرینه تفسیری!! از توجه به قرائن حالی که برای فهم هدف آیات، یکی از مقدمات لازمه است غفلت ورزیده است، چرا با اعتراف به این که باید در تفسیر آیات از روایات متواتر استفاده کرد، در این مورد تاریخ و روایت صحیح که از نظر مضمون به حد اطمینان رسیده و از حد «استفاضه» تقریبا به درجه تواتر بالغ است، سرباز زده است؟
2- چرا گفتار دیگران را به نام خود قالب زده و امانت در نقل را که یکی از وظائف اسلامی است، مراعات ننموده است؟ اینک ما شما را به دو دلیل نویسنده که از فخر رازی و غیره گرفته شده، هدایت می نمائیم و به پاسخ یک به یک آنها می پردازیم:

نخستین دلیل نویسنده:

1- معنای نسخ این است که حکمی که در قبل بیان شده، به وسیله آیه دیگری که بعد از آن نازل گردیده، ملغی شود، این میزان در دو آیه فوق صدق نمی کند زیرا آیه 240 که (به زعم آنان) منسوخ شده، بعد از آیه 234 که ناسخ می باشد آمده است و ممکن نیست که آیه ناسخ، قبل از آیه منسوخ بیاید(7).
پاسخ: آنچه در ناسخ و منسوخ لازم است این است که منسوخ از نظر زمان نزول و اجراء پیش از ناسخ نازل گردد، و مورد اجراء قرار گیرد نه این که باید منسوخ جلوتر در دفتر قانون نوشته شود، و آنچه علمای اصول و تفسیر در نسخ شرط کرده اند عبارت است از تقدم منسوخ بر ناسخ از نظر زمان نزول، نه در کتابت و هرگز اشکال ندارد که پس از بازشناسی از منسوخ، روی مصلحتی دومی قبل از اولی نوشته شود.
اگر در کتاب های حقوقی، و نوشته های قانونی، ناسخ را جلوتر از منسوخ نمی نویسند، دلیل بر صحت گفتار او نیست، زیرا قرآن، کتاب بشری نیست، تا مشتمل بر ابواب و فصولی باشد، یا مقدمه و مؤخره ای داشته باشد و قوانین آن تحت «بندهای» معینی نوشته گردد.
ما می بینیم که قرآن ناسخ و منسوخ را یک جا و بدون فاصله ذکر می نماید(8) در صورتی که این کار بر خلاف روش معمول حقوقدانان و قانون گذاران است این خود گواه بر این است که نظم قرآن بر اساس نظم متعارف کلام بشری نیست از این جهت مانعی ندارد که ناسخ جلوتر از منسوخ قرار گیرد.
هرگاه روایات متواتر و اتفاق علمای اسلامی ثابت کرد که مثلا آیه متقدم ناسخ آیه ای است که در بعد آمده است ما می فهمیم که ترتیب نزول این آیات با نظم و ترتیب فعلی تفاوت داشته است و اما علت این تفاوت از نظر نزول و تألیف چیست، خود بحث جداگانه ای است که باید در فرصت دیگری درباره کیفیت تألیف و نظم قرآن بحث و گفتگو نمود.
روی همین جهت است که سور و آیاتی که در اوائل بعثت نازل شده اند در آخر قرآن، و آنها که بعدها نازل گشته اند، در اوائل قرآن مجید قرار گرفته اند.

دلیل دوم نویسنده تفسیر:

2- این دو آیه هدف مختلفی دارند، یکی راجع به عده وفات است و دیگری راجع به این است که شوهران وصیت کنند که زنان آنان پس از مرگ آنها، یک سال در خانه بمانند و وارث حق اخراج او را ندارد، پس این دو آیه با همدیگر وجه اشتراکی ندارند تا ناسخ و منسوخ همدیگر باشند.
جواب: ما با ارائه دلائلی که شرح دادیم، اثبات کردیم که هر دو آیه، ناظر به عده وفات است و اکنون به برخی دیگر از این دلائل اشاره می کنیم:
1- هرگاه هدف این آیه فقط سفارش است که شوهران هنگام مرگ وصیت کنند، که زنان آنها را پس از مرگ تا یک سال از خانه خارج نکنند، مناسب بود که مانند سائر آیات وصیت بفرماید:
(کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّةُ للاَزواجِ اِلیَ الحَولِ).
چنانچه درباره والدین و اقربین، به همین ترتیب بیان کرده است:
(کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّةُ لِلْوَالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقّاً عَلَى الْمُتَّقِینَ‌)
(بقره، آیه 180).
2- چنان که ملاحظه می کنید صدر و ذیل آیه، با آیه ای که صریحا درباره عده وفات نازل گردیده است، یکی است در آیه 234 بقره که از نظر ما ناسخ است می فرماید:
(وَ الَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْوَاجاً... فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ).
و در آیه 240 از همان سوره که از نظر ما منسوخ است می فرماید:
(وَ الَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْوَاجاً... فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِن مَعْرُوفِ).
با ملاحظه وحدت صدر و ذیل هر دو آیه، و دقت کامل در مضمون هر دو، بسیار بعید است که بتوان گفت، این دو آیه هدف واحدی را تعقیب نمی کنند و هر کدام پیرامون موضوع خاصی بحث می نماید.
3- قرینه ای که حاکی است آیه وصیت ناظر بر عده وفات است جمله یاد شده در زیر می باشد:
(فَإِنْ خَرَجْنَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِی مَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ)
(بقره، آیه 240)
«هرگاه بیرون رفتند و درباره خویش کار شایسته (نکاح) انجام دادن بر شما گناهی نیست».
زیرا به طور اطمینان می توان گفت که جمله «فان خرجن» کنایه از خروج از «عده» است نه تنها بیرون رفتن از خانه روشن تر بگوئیم، جمله«فان خرجن» به جای جمله«فاذا بلغن اجلهن» است که در آیه 234 وارد شده است.
گواه ما بر این که مقصود از «فان خرجن» مجرد خروج از خانه نیست بلکه کنایه از خروج از عده است، این است که هرگاه منظور مجرد خروج از خانه بود در این صورت جمله: (فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِن مَعْرُوفِ) مطلب غیر لازمی خواهد بود زیرا سکنی و نفقه از آن خود آنها است، خواستند استفاده می کنند و نخواستند استفاده نمی کنند، استفاده نکردن زن معتده از«حق الوصیه» این توهم را برای وارث ایجاد نمی کند که وارث گناهی کرده باشد تا قرآن در صدد نفی آن بیاید و بفرماید «فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ» ولی برخلاف این که بگوئیم مقصود از «خرجن» خروج از عده است در این صورت شایسته است که خدا، تذکر دهد که ازدواج آنان در این حالت، بر شماها اشکال تولید نمی کند، چون ازدواج آنها پس از خروج از عده می باشد.
و به دیگر سخن: آیه 240 پس از مسأله خروج از خانه، موضوع ازدواج آنها را پیش می کشد، این خود گواه بر این است که جمله «فان خرجن» کنایه از خروج از عده وفات است در این صورت طبعا هر دو آیه ناظر بر عده وفات می باشد.
در پایان از تذکر یک نکته ناگزیریم، و آن این که: منظور از نقل روایات از «فریقین» تفسیر آیه با روایات و تاریخ نبود بلکه هدف این بود که با روشن ساختن وضع عده وفات در زمان جاهلیت، محیط نزول آیه را روشن کنیم سپس ببینیم که هرگاه ما خودمان در چنین محیطی بودیم با توجه به این قرائن حالیه از آیه چه می فهمیدیم و ما در بخش «روش تفسیر صحیح» یادآور شدیم که یکی از پایه های تفسیر، آگاهی از آداب و رسوم عصر نزول قرآن است هم چنانکه تذکر داده ایم که روایات مورد اطمینان اعم از متواتر و آحاد می تواند نقاط ابهام را که گاهی در آیات پدید می آید، برطرف سازد، ولی چون این کتاب به منظور راهنمائی گروهی نوشته شده که(عملاً) به روایات ارزشی قائل نیستند لذا تکیه ما بیشتر روی خود قرآن و قرائن مسلمه است.
اکنون که مضمون آیه برای شما روشن گردید، ارزش روایتی که ابی بصیر از امام باقر (علیه السلام) نقل فرموده معلوم می گردد وی از آیه مورد بحث سئوال کرده حضرت در پاسخ او فرموده است:
«نسختها آیه یَتَرَبّصنَ بِاَنفُسِهِنَّ اَربَعَةَ اَشهُرٍ وَ عَشراً وَ نُسخَتُها آیَةُ المِیراثِ» (9).
(آیه ای که دستور می دهد زنان در مرگ شوهران خود چهارماه و ده روز «عده» نگاه دارند و همچنین آیه ای که ارث زنان را معلوم می کند آیه مورد بحث را نسخ کرده است).

پی نوشت ها :

1- مربوط به مطلب 25 از کتاب «تفسیر آیات مشکله قرآن» ص 95 هدف از عنوان این مطلب رد احادیثی است که این آیه را ناسخ آیه دویست و سی چهار از سوره بقره می داند و همه این احادیث از خاندان رسالت نقل شده است.
2- قرائت مشهور در «وصیة» نصب است، و علت نصب آن و همچنین علت نصب «متاعاً» از این لحاظ است که هر دو مفعول فعل مقدرند یعنی «فلیوصوا وصیة، ان یتمتعوا متاعاً».
3- فخر رازی در تفسیر خود ج 1، ص 290 می گوید: بزرگان تفسیر، این نظر را برگزیده اند.
4- کافی، ج 6، ص 117.
5- تفسیر برهان، ج 1، ص 226.
6- اف لکن قد کنتن قبل ان ابعث فیکن وان المرئة منکن اذا توفی عنها زوجها. . قالت لا امتشط حولاً کاملاً وانما امرتکن باربعة اشهر و عشراً ثم لا تصبرن.
7- عین این استدلال را «فخر رازی» از ابومسلم اصفهانی نقل کرده است به جلد دوم «مفاتیح الغیب» ص 295 مراجعه فرمائید.
8- به سوره مجادله آیه های 12 – 13 مراجعه بفرمائید، و خود نویسنده تفسیر، ناسخ و منسوخ بودن این دو آیه را پذیرفته است به ص 254 از «تفسیر آیات مشکله» مراجعه فرمائید.
9- تفسیر برهان، ج1، ص 226.

منبع :سبحانی، جعفر (1387)، تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن، قم: مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ چهارم.