نویسنده: خوان ورنت
مترجم: کامران فانی
مترجم: کامران فانی
تولد: قرطبه، اندلس (اسپانیا)، 944/332؛ وفات: حدود 994/384
جریان تحصیلات ابن جُلجُل را از شرح حالی که خود نوشته و ابن اَبّار آن را حفظ و نقل کرده است، باز می شناسیم. وی از سن چهارده تا بیست و چهار سالگی در میان گروهی که دوستدار علوم یونانی بودند و در قرطبه گرد راهبی نیکلا نام فراهم آمده بودند و حَسدای بن شَپروط، پزشک یهودی و وزیر عبدالرحمان سوم بر آنها ریاست داشت، به تحصیل پزشکی پرداخت.بعدها وی پزشک مخصوص خلیفه هشام دوم (366-399/ 976-1009) گردید. داروشناس بزرگ، ابن بَغونِش، شاگرد وی بود.
در میان آثار ابن جُلجُل باید از طبقات الاطباء و الحکماء وی نام برد. این اثر قدیمی ترین و کاملترین تاریخ پزشکی به زبان عربی است که به دست ما رسیده است - البته به استثنای تاریخ الاطباء و الحکماء اسحاق بن حنین که در قیاس با تاریخ ابن جُلجُل فروتر است. ابن جُلجُل هم از منابع شرقی (بقراط، جالینوس، دیوسقوریدس، ابو مَعشَر) و هم از منابع غربی سود جسته است و از اینرو کتاب وی اهمیت خاص دارد. منابع غربی در قرون دوم و سوم هجری در قرطبه از زبان لاتینی به عربی درآمد و شامل آثاری بود از اوروسیوس(1) (هروشیُش) ایسیدورُس قدیس(2) [ایسیدور الاشبیلی] و پزشکان مسیحی و مؤلفان گمنامی که در دربار نخستین امرای اندلس خدمت می کردند. طبقات الاطباء ابن جُلجُل اشتباهات تاریخی بسیار دارد، به ویژه آنجا که از دوره های نخستین سخن می گوید، ولی با این همه کتابی جذاب و قابل اعتناست.
در طبقات زندگی پنجاه و هفت پزشک در نه طبقه آمده است. سی و یک تن آنان شرقی هستند: هِرمِس نخست، هرمس دوم و هرمس سوم، اِسقُلابیوس، ابولون(3)، بقراط، دیسقوریدس، افلاطون، ارسطو، سقراط، ذیمقراطیس، بطلمیوس، قَطون(4)، اقلیدس، جالینوس، حارث ثقفی، ابن ابی رُمثَه، ابن اَبحَر، ماسَرجَوَیه، بُختَیَشوع، جبریل، یوحنا بن ماسویه، یوحنا بن بِطریق، حنین بن اسحاق، کندی، ثابت بن قره، قسطا بن لوقا، رازی، ثابت بن سنان، ابن وَصیف، و نَسطاس بن جُرَیح. بقیه کتاب وقف احوال حکمای مغرب و اندلس (افریقا و اسپانیا) است که معمولاً کمتر از همکاران شرقیشان شناخته شده هستند. از آنجا که ابن جُلجُل خود بسیاری از آنان را از نزدیک می شناخت و چه بسا به درس برخی از آنان نیز حاضر شده بود، دلیلی ندارد که در تفصیل گفته های وی نسبت به رفتار و بیماریهای آنان شک روا داریم. البته غرض وی از این تفصیلات بیان تاریخچه بالینی واقعی بیماران نیست. وی با ذکر جزئیات (فی المثل آسم و اسهال و غیره) در واقع تصویری روشن از زندگی در شهر قرطبه در قرن چهارم هجری ترسیم می کند.
ابن جلجل در تاریخ خود اطلاعات جالبی درباره قدیمترین ترجمه به زبان عربی در زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز (99-101/ 717 - 719) به دست می دهد و می گوید به فرمان خلیفه کتاب اَهرَن بن اَعیَن (شکوفایی قرن اول هجری/ هفتم میلادی) پزشک اسکندرانی، از سریانی به عربی ترجمه شد. در پایان کتاب، ابن جلجل سخن از عللی می گوید که مانع رشد و بسط علم شدند؛ به شرق اشاره می کند و از اینکه چرا ذکری از حکما و اطبای مشرق پس از خلافت الراضی عباسی (وفات: 940/329) به میان نیاورده است خود را معذور می دارد و این همه را نباید دلیلی بر کبر و غرور او دانست. می نویسد:
در روزگار دولتهایی که گفته شد در سرزمین مشرق پزشک نامداری که به زعامت علمی موصوف و مشهور باشد، هرگز ظهور نکرد. در این روزگاران دیالمه و ترکان در کار ملک و دولت آل عباس دست یازیده و پادشاهان به سیاست جهانداری و کشورستانی پرداخته، از دانش گستری بازمانده اند. آری دانشمند تنها در کشورهایی یافت می شود که فرمانروایانش دوستدار دانش باشند. (طبقات، ص 116).
کتاب دیگر ابن جلجل، تفسیر اسماء الادویه المفرده من کتاب دیسقوریدس است که در 982/370 نوشته شده و تنها بخش کوچکی از آن باقی مانده است. در مقدمه آن ابن جلجل از فراز و نشیب ترجمه عربی این اثر مهم یونانی سخن به میان آورده که سخت جذاب و خواندنی است. مقاله فی ذکر الادویه المفرده لم یذکرها دیسقوریدس نیز ذیلی است بر همان کتاب Materia Medica (داروهای ساده گیاهی = الحشائش = الادویه المفرده = مفردات طبی)، مقاله فی ادویه التریاق درباره پادزهرهاست و رساله التبیین فیما غَلَطَ فیها بعض المُتَطَبَّبین درباره اشتباهات پزشک نمایان است.
ابن جلجل احتمالاً مولف رساله De Secretis است که آلبرتوس ماگنوس در کتابش: درباره اقوال پیشینیان و مواد فلزی(5) درباره کانیها(6)، جلد سوم، فصل یکم ص 4) آن را به گیل گیل(7) (= جلجل) نامی نسبت می دهد.
آثار ابن جلجل ظاهراً در اسپانیای اسلامی مدتهای دراز محل اعتنای بسیار بوده است. اگر جز این بود، دلیلی نداشت که آن گیاهشناس گمنام مسلمان اندلسی که آسین پالاسیوس آثارش را مورد تحقیق قرار داده، این همه از ابن جلجل سخن گوید.
کتابشناسی
الف) آثار اصلی. فهرستی از نسخ خطی آثار ابن جلجل در کتاب بروکلمان آمده است:C. Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, I(Weimar,1898),237, and supplementband, I(Leiden,1944), 422.
متن عربی طبقات به کوشش دکتر فؤاد سید منتشر شده است (قاهره، 1955)؛ بخش آخر این کتاب را خوان ورنت به اسپانیولی ترجمه کرده است، در مجله Anuario de estudios medivales (بارسلون) جلد 5 (1968)، 445-462، [کتاب طبقات به ترجمه و تعلیقات سید محمد کاظم امام به فارسی منتشر شده است، (دانشگاه تهران، 1349)].
ب) منابع فرعی. ابن الابار. تکمله (مادرید، 1915) ص 297؛ ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، به تصحیح و ترجمه فرانسه H. Jahier و الف. نورالدین (الجزیره، 1958) ص 36-41؛ و
Miguel Asin Palacios, Glosario de voces romances registradas por un botanico anonimo his panomusulman(siglos XI-XII) Madrid-Granada,1943), index.
پی نوشت ها :
1. Orosius
2. St. Isidore
3. Apollon
4. Cato
5. De sententiis antiquorum et de materia metallorum
6. De mineralibus
7. Gilgil
