ابوالفداء

تولد: دمشق، سوریه، 1273/672؛ وفات: حماه، سوریه، 1331/732

ابوالفداء که شاهزاده ای از سلسله ایوبیان بود، از سن دوازده سالگی در نیروهای مسلمانان با صلیبیون و مغولها شرکت جست. در عهد جوانی خانواده اش املاک و قلمرو حکومتش را از دست داد ولی او در سال 1312/712 پس از بیعت با ممالیک دوباره اموال و امارت خود را باز یافت و تا پایان حیات به ممالیک خدمت کرد.
در کتب تراجم احوال اطلاعاتی راجع به تعدادی از آثار تاریخی، ادبی و علمی ابوالفداء مضبوط است. از جمله کتب تاریخی ادبی او مختصر تاریخ البشر اوست که تکمله ای است بر الکامل فی التاریخ ابن اثیر. این یک رساله تاریخی است که از تاریخ عربستان پیش از اسلام آغاز می شود، و چون به حوادث ایام زندگی مؤلف می رسد، بسیار پرجاذبه می گردد. مؤلف این کتاب را که در سال 1351/715 نوشته شده بود تا حوادث سال 1329/730 ادامه داد و مورد توجه عده ای از مورخان مسلمان قرن هشتم / چهاردهم قرار گرفت که این کتاب را تا ذکر حوادث سال 1403/806 پیش بردند.(از جمله این دنبال گیران ابن الوَردی بود که به تکمیل وقایع تا سال 1348/749 پرداخت، و دیگر ابن الشَّحنه ی حلبی بود که ذکر وقایع را تا اوایل قرن نهم هجری ادامه داد.)این اثر به زبانهای اروپایی ترجمه شده و توسط شرق شناسان قرن هجدهم مبنای چند تحقیق و تلفیق تاریخی قرار گرفته است، و این حاکی از تأثیر عمیق آن بر تاریخنگاری قرن نوزدهم است.
اثر برجسته علمی ابوالفداء، تقویم البُلدان است که در سالهای بین 716-721/1316-1321 نوشته شده است.این اثر یک جغرافیای عمومی در بیست و هشت فصل است که طول هر فصل با دیگری فرق دارد، و دارای مقدمه ای است که مشاهدات جالبی را در بردارد: افزایش یا کاهش ساعات روز بر حسب جهتی که شخص به دور زمین سیر و سیاحت می کند و قول به اینکه سه چهارم سطح زمین را آب فراگرفته است. توصیف رودها، دریاها، و اقیانوسها و کوهها جالب و آموزنده است. کتاب دارای جداولی است که با مطالعه کتاب تقویم البلدان ابن جَزلَه، به او الهام شده، و این جداول صورتهای مختلف کتابت نام هر محل و اختصاصات جغرافیایی آن و منابع مورد استفاده و اقلیم یا منطقه هر جا و منطقه طبیعی آن را نشان می دهد. نظم ارائه این مطالب نیز روشن شده است.
منابع کتاب عبارتند از ترجمه آثار بطلمیوس و کتاب ادریسی، ابن حوقل، اصطخری، بیرونی، و از همه مهمتر جغرافیا یا کتاب بسط الارض فی الطول و العرض ابن سعید مغریی است. از کتاب اخیر نقل قولهای بسیاری در کتاب ابوالفداء هست و ابوالفداء اطلاعات مربوط به سفر ابن فاطمه (به احتمال زیاد از بربرهای صحرای مغرب) را که سواحل آفریقا را در کناره اقیانوس اطلس و غرب دریای مدیترانه بتفصیل پویش کرده است، از آن برگرفته است. طولهای جغرافیایی که در تقویم البلدان آمده غالباً دارای اغلاط آشکاری است که نتیجه اخذ آنها از منابعی است که نصف النهار مبدأ واحدی را اتخاذ نکرده اند (بعضی ساحل غربی افریقا و بعضی جزایر قناری را مبدأ گرفته اند). دیگر اینکه تبدیل فاصله بین انتهای دو خط سیر به درجه ها و دقیقه های طول و عرض جغرافیایی و قرائت نقشه های پارچه ای که در شرق نزدیک معمول بوده، اشکال و اشتباهاتی دارد.
تقویم البلدان چندین تلخیص منتقدانه دارد که از آن میان، تلخیص محمد بن علی سپاهی زاده (متوفای 1589/998)، به زبان ترکی، نامبردار است.

کتابشناسی

الف)آثار اصلی. برای فهرست نسخ خطی نگاه کنید به اثر بروکلمان:
C. Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, II 44-46,and supp. II, 44.
طبع کاملی از مختصر وجود دارد در 2 جلد (استانبول، 1869 -1870) و چند ترجمه ناقص.
تقویم البلدان توسط ژوزف توسن رنو و بارون دسلان تصحیح شده است(پاریس، 1840).ترجمه فرانسویش به قلم رنو و استانیسلاس گویار انجام گرفته:
Reinaud and Stanislas Guyard, eds. Geographie d'Aboulfida, 2 vols(Paris, 1848-1883)
و این ترجمه دارای پیشگفتار مفصلی به قلم رنو است.
ب) منابع فرعی. برای اطلاع از منابع عربی و آثار مربوط به آثار ابوالفداء نگاه کنید به:
Carra de Vaux, Les penseurs de I'Islam (Paris, 1921), I, 139-146, and II, 13-14; H. A. R. Gibb, in Encyclopaedia of Islam, 2nd ed., I, 122; Joseph Needham, Science and Civilization in China, III(Cambridge, 1959), 561-595; George Sarton; Introduction to the History of Science, III (Baltimore, 1947), 793-799; and J. Vernet, " Marruecos en la Geografia de Ibn Said al-Magribi,'' in Tamuda, 1(1955), 123-157.
و طبع انتقادی متن عربی بسط الارض فی الطول و العرض (نِطوان، 1957).
منبع: گیلسپی، چارلز کولستون؛ (1389)، زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی (جلد نخست)، ترجمه‌ی جمعی از مترجمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم