نویسنده: شیخ حر عاملی
اسلام دینی اجتماعی است و از این رو بسیار به تناسبات و روابط افراد در اجتماع اهمیت می دهد. همسایه به عنوان نزدیک ترین واحد اجتمعای خارجی به خانواده هر فرد، در شریعت عزیز دارای دستورات اخلاقی خاصی است که در این مقاله به بررسی روایی آن می پردازیم.
باب خوش رفتاری با مردم و همسایگان
1-امام باقر فرمود:اگر می توانی از نگاه خوش رفتاری بر کسانی که با آن ها معاشرت می کنی تفوق داشته باشی، این کار را بکن.(1)2-امام جعفرصادق فرمود:خود را برای خوش رفتاری با هم نشین خویش آماده کن؛ خلق و خویت را نیکو گردان، زبانت را نگه دار، خشمت را فرو بر، سخنان بیهوده را رها کن، عفو را پیشه ساز و بخشنده باش.(2)
3-ابوربیع شامی گوید:به حضور امام صادق رسیدم در حالی که خانه پر از جمعیت بود، فرمود:ای شیعیان آل محمد، آگاه باشید از ما نیست کسی که هنگام خشم بر خود مسلط نباشد، کسی که با یارانش به خوبی رفتار نکند و به آنان که با او خوش اخلاقی کرده اند خوش خلقی نشان ندهد، با هم نشینانش به خوبی معاشرت نکند و نسبت به همسایگان خوش رفتار نباشد و رعایت نمک خوارگی را ننماید.(3)
4-امام باقر فرمود:زایر خانه خدا پاداشی ندارد اگر این سه خصلت در او نباشد:1)تقوایی که او را از نافرمانی خدا باز دارد 2)حلمی که به وسیله آن جلو غضبش را بگیرد 3)با هم نشینان به خوبی رفتار نکند(4).
5-امام صادق فرمود:پدرم می فرمود:زیارت کننده خانه خدا پاداش ندارد وقتی که سه خصلت در او نباشد:1)خلقی که با دوستش بتواند به خوبی رفتار کند 2)بردباری که با آن جلو خشم خود را بگیرد 3)تقوایی که او را از ارتکاب محرمات الهی باز دارد.(5)
6-امام صادق فرمود:از مروت نیست که انسان آنچه را در سفر از خوبی و بدی هم سفر می بیند بازگو کند.(6)
7-عمار بن مروان گوید:امام جعفر صادق مرا نصیحت کرد و فرمود:تو را به پارسایی، برگرداندن امانت به صاحبانش، راستگویی، و خوش رفتاری با هم نشین سفارش می کنم و هیچ نیرو و قدرتی نیست مگر از آن خدا.(7)
8-مفضل بن عمر گوید:به خدمت امام جعفرصادق رسیدم، به من فرمود:چه کسی با تو هم نشین است؟ عرض کردم:مردی از برادران ایمانی من.فرمود:چه کار می کند؟ گفتم از موقعی که با او آشنا شده ام جایش را نمی دانم.به من فرمود:آیا نمی دانی کسی که چهل قدم با مؤمنی همگام باشد خدا از حقّ او در روز قیامت می پرسد؟(8)
9-امام صادق از پدرانش نقل کرده است:رسول خدا فرمود:هرکس سه خصلت در او نباشد عملش کامل نیست:1)تقوایی که او را از معصیت خدا بازدارد 2)خلق و خویی که با مردم مدارا نماید 3)بردباریی که نابخریدی نادان را با آن برطرف سازد.(9)
10-سید رضی در نهج البلاغه از حضرت امیرالمؤمنین نقل می کند که آن حضرت فرمود:چنان با مردم معاشرت کنید که اگر بمیرید بر شما بگریند و اگر از آن ها دور شدید مشتاق دیدار شما باشند.(10)
شکیبایی بر آزار همسایه و دیگران
1-عمرو بن عکرمة گوید:به خدمت امام صادق رسیدم و عرض کردم همسایه ای دارم که مرا اذیت می کند.امام فرمود:با او مهربان باش.گفتم:خدا به او رحم نکند.آن حضرت صورتش را از من برگرداند.من نخواستم با آن وضع از امام جدا شوم، لذا توضیح دادم که وی به صورت های مختلف مرا اذیت می کند.فرمود:گمان می کنی اگر آشکارا با او دشمنی کنی می توانی از او انتقام بگیری؟ گفتم او را به اطاعت خود وا می دارم.فرمود:این همسایه تو از اشخاصی است که نسبت به کسانی که خدا به آن ها چیزی بخشیده حسد می ورزد،، پس هرگاه نعمتی برای کسی دید اگر اهل و عیالی داشته باشد آن ها را اذیت می کند و اگر اهل و عیالی نداشته باشد به خدمتگزارش اعتراض می نماید و اگر خدمتگزار نداشته باشد شب ها را به بیداری و روزها را به جوش و خروش به سر می برد.(11)2-عبد صالح(امام موسی کاظم)فرمود:خوش رفتاری با همسایه، تنها خودداری از آزار او نیست، بلکه تحمل آزار اوست.(12)
3-امام صادق فرمود:مؤمن از یکی از سه چیز خلاصی ندارد و گاهی هر سه در او جمع می شود؛ یا بعضی از افراد خانه در را به رویش می بندند و بدین وسیله او را اذیت می کنند، یا همسایه او را اذیت می کند، یا کسی در راه برآوردن نیازمندی هایش به او آزار می رساند؛ و اگر مؤمن بر قله کوهی باشد خدای عزوجل شیطانی را می فرستد تا او را اذیت کند و در عین حال او را با ایمانش مأنوس می کند که از هیچ کس وحشت نداشته باشد.(13)
4-امام جعفرصادق فرمود:در عالم نبوده و نمی باشد و نخواهد بود مؤمنی مگر این که دارای همسایه ای باشد که او را اذیت کند.اگر مؤمن در جزیره ای از جزیره های دریا باشد خدا کسی را می فرستد که او را اذیت نماید.(14)
5-امام صادق فرمود:در گذشته و در آینده و زمانی که شما در آن به سر می برید مؤمنی نبوده و نمی باشد مگر این که دارای همسایه ای است که او را اذیت می کند.(15)
6-معاویه بن عمار گوید:از امام صادق شنیدم که می فرمود:مؤمنی نبوده و تا روز قیامت نخواهد بود مگر این که دارای همسایه ای باشد که به او آزار رساند.(16)
7-امام محمدباقر فرمود:مردی به نزد پیامبر آمد و شکایت کرد که همسایه اش او را اذیت می کند.رسول خدا به او فرمود:صبر کن،مجدداً آمد و از همسایه اش شکایت کرد، باز هم پیغمبر فرمود:صبر کن...(17)
8-امام صادق فرمود:خوش رفتاری با همسایه روزی را زیاد می کند.(18)
9-امام جعفرصادق فرمود:اگر مؤمن در قله کوهی ساکن باشد خدا کسی را برای آزار او می فرستد تا از این طریق پاداشی از جانب خدا به او برسد.(19)
10-علی بن الحسین از پدر بزرگوارش امام حسین نقل کرده است که پیامبر خدا فرمود:من و پیامبران قبل از من، پیوسته گرفتار کسانی بودیم که ما را اذیت می کردند و اگر مؤمن بر سر کوهی باشد خدای عزوجل کسی را می رساند که او را آزار رساند تا بدین طریق اجری به او برسد.(20)
11-حضرت رضا از پدرانش نقل فرموده است که رسول خدا فرمود:هیچ مؤمنی نبوده و تا روز قیامت نخواهد بود مگر این که دارای همسایه ای باشد که او را اذیت نماید.(21)
12-امام علی النقی از پدرانش نقل کرده است که امام صادق فرمود:هیچ مؤمنی نبوده و تا روز قیامت نخواهد بود مگر این که همسایه ای خواهد داشت تا او را اذیت کند.(و نیز)از امام صادق نقل فرموده است که هرکس دنیایش گوارا و بدون گرفتاری باشد در دین او شک کنید.(و نیز امام علی النقی)گوید:امام صادق فرمود:هرگاه دوستی از تو به امارت و ریاستی برسد و یک دهم قبل از ریاستش به تو توجه کند دوست بدی نیست.(22)
13-امام صادق از امیرالمؤمنین نقل فرموده است:سه چیز از کارهای نیک است:سخاوتمندی،نیکویی در گفتار،و صبر بر اذیت و آزار.(23)
خودداری از آزار همسایه
1-امام صادق(در حدیثی)فرموده است:مردی از انصار به نزد رسول خدا آمد و عرض کرد:از شخصی خانه ای خریده ام.نزدیک ترین همسایه ام کسی است که امیدی به خیر او ندارم و از شرّش در امان نیستم.رسول خدا به علی و سلمان و اباذر و یک نفر دیگر که گمان می کنم مقداد بود دستور داد در مسجد با صدای بلند اعلان کنند:ایمان ندارد کسی که همسایه اش از ظلم او در امان نباشد.آن ها به مسجد رفته سه مرتبه با صدای بلند گفتند، سپس پیامبر با دستش به چهل منزل از روبرو و پشت سر و سمت راست و سمت چپ اشاره کرد.(24)2-امام صادق از پدرش امام باقر نقل فرموده است که در کتاب علی خواندم که رسول خدا به مهاجران و انصار و کسانی از مردم یثرب[ مدینه]که به انصار ملحق شدند نوشت:همسایه به منزله خود انسان است و نباید زیان و گناهی به او برسد.احترام همسایه نسبت به همسایه مانند احترام نسبت به مادر است.(25)
3-امام صادق فرمود:حضرت فاطمه به نزد پیامبر آمد تا درباره بعضی امور شکایت کند.پیامبر لوحی به وی داد و فرمود:آنچه را که در آن نوشته شده است یاد بگیر.در آن لوح نوشته شده بود:هرکس به خدا و روز قیامت ایمان دارد همسایه اش را اذیت نکند، هرکه به خدا و روز قیامت ایمان دارد مهمانش را احترام کند و هرکس به خدا و روز قیامت ایمان دارد یا باید سخن خیر بگوید یا سکوت کند.(26)
4-ابوحمزه گوید:از امام صادق شنیدم که می فرمود:مؤمن کسی است که همسایه اش از بوائق او در امان باشد.پرسیدم«بوائق»چیست؟ فرمود:ظلم و ستم او.(27)
5-امام صادق از پدرانش، از حضرت علی نقل کرده است که رسول خدا فرمود:هرکس همسایه اش را اذیت کند خدا بوی بهشت را بر او حرام کرده، جایگاهش دوزخ است و بد جایگاهی است.هرکس حقّ همسایه اش را ضایع کند از ما نیست.جبرئیل پیوسته مرا نسبت به همسایه سفارش می کرد به طوری که گمان کردم همسایه ارث می برد و پیوسته مرا نسبت به بردگان سفارش می کرد تا این که گمان کردم زمانی برای آن در نظر گرفته شده که چون آن زمان فرا رسد آزاد شوند و نیز مرا به مسواک کردن سفارش می کرد تا آن جا که گمان کردم واجب است و به اندازه ای مرا به شب زنده داری سفارش می کرد که گمان بردم نیکان امت من هرگز نمی خوابند.(28)
6-امام رضا فرمود:از صفات مؤمن این است که وقتی نیکی کند خوشحال می شود و زمانی که دست به کار بدی بزند استغفار کند.مسلمان [حقیقی]کسی است که سایر مسلمانان از زبان و دستش در امان باشند و آن که همسایه اش از ظلم او در امان نباشد از ما نیست.(29)
7-امام جعفرصادق فرمود:هرکه از اذیت و آزار همسایه اش خودداری کند خدا در روز قیامت از لغزش وی صرف نظر می کند.کسی که شکم و فرجش را پاک نگه دارد بهشت را برای او زینت می کنند.هرکس بنده مؤمنی را آزاد کند خدا در بهشت برایش خانه ای بنا می کند.(30)
خوش رفتاری با همسایه
1-امام صادق از پیامبر نقل فرموده است:خوش رفتاری با همسایه خانه ها را آباد و مرگ را به تأخیر می اندازد.(31)2-امام جعفرصادق فرمود:خوش رفتاری با همسایه روزی را زیاد می کند.(32)
3-ابومسعود گوید:امام صادق به من فرمود:خوش رفتاری با همسایه باعث زیادی عمر و آبادی سرزمین گردد.(33)
4-امام صادق فرمود:خوش رفتاری با همسایه خانه ها را آباد و عمرها را زیاد می کند.(34)
5-ابوربیع شامی گوید:امام صادق در حالی که خانه اش پر از جمعیت بود فرمود:آگاه باشید از ما نیست کسی که با همسایه اش خوش رفتاری نکند.(35)
طعام دادن به همسایگان
1-امام باقر از رسول خدا نقل فرموده است:کسی که شب را سیر بخوابد و همسایه اش گرسنه باشد به من ایمان نیاورده است.نیز فرمود:اگر در منطقه ای یک نفر شبی را گرسنه بخوابد خدا در روز قیامت به اهل آن منطقه نظر نمی کند.(36)
2-کاهلی[یکی از اصحاب امام صادق]گوید:از آن حضرت شنیدم که می فرمود:زمانی که بنیامین از نزد یعقوب رفت، یعقوب ندا کرد خدایا به من رحم نمی کنی؟ بینایی مرا گرفتی و دو فرزندم [یوسف و بنیامین]را بردی.خدا به یعقوب وحی کرد:اگر روح آن دو را گرفته بودم برایت زنده شان می کردم تا به سوی تو باز گردند، اما به یادآور گوسفندی را که کشتی و بریان نمودی و خوردی و همسایه تو روزه دار بود و از آن گوسفند هیچ به او ندادی.(37)
3-در روایت دیگری فرموده است:پس از آن هر روز صبح کسی از طرف حضرت یعقوب تا فاصله یک فرسخ از خانه آن حضرت ندا می داد هرکس صبحانه یا نهار می خواهد به خانه یعقوب بیاید و چون شب می شد اعلان می کرد هرکه شام می خواهد به نزد یعقوب بیاید.(38)
همسایگی با اشخاص بد
1-امام محمدباقر فرمود:از بلاهایی که پشت انسان را می شکند همسایه بد است که اگر خوبی ببیند آن را پنهان می کند و اگر کار بدی مشاهده نماید آن را پخش می کند.(39)2-امام جعفرصادق از پیامبر نقل فرموده است:به خدا پناه می برم از همسایه بدی که در خانه ای زندگی می کند، با چشمانش تو را زیر نظر دارد و با دلش به تو توجه دارد، اگر تو را در خوشی ببیند ناراحت شود و اگر در بدی مشاهده کند خوشحال گردد.(40)
30 امام جعفرصادق از پدرانش نقل فرموده است:پیامبر در وصیتش به علی فرمود:یا علی چهار چیز کمرشکن است:1-پیشوایی که مردم امرش را اطاعت کنند اما خود نافرمانی خدا کند 2-زنی که شوهر در عفت و پاکدامنی او بکوشد ولی به شوهرش خیانت کند 3-فقری که صاحب آن دستگیر و یاوری نیابد 4-همسایه بدی که در خانه ای ساکن باشد.(41)
حدود رعایت حدّ همسایگی
1-امام باقر فرمود:حدّ همسایگی چهل خانه است از روبرو و پشت سر و سمت راست و سمت چپ.(42)2-امام صادق از پیامبر نقل فرموده است:هر چهل خانه از روبرو، و پشت سر و سمت راست و سمت چپ همسایه است.(43)
3-معاویه بن عمار گوید:به امام صادق عرض کردم:فدایت شوم حدود همسایگی چقدر است؟ فرمود:از هر طرف چهل خانه(44).
4-امام صادق از پدرانش نقل کرده است که امیرالمؤمنین فرمود:حریم مسجد چهل ذراع[تقریباً 20 متر]و حریم همسایگی چهل خانه از چهار جانب است.(45)
پی‌نوشت‌ها:
1.اصول کافی، ج4، ص 460، ح1.
2.همان، ح2.
3.همان؛ محاسن برقی، ص 375؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص 98.
4.اصول کافی، ج4، ص 460، ح2؛ خصال صدوق، ج1، ص 72.
5.همان؛ التهذیب، ج2، ص 574؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص 18.
6.من لا یحضره الفقیه، ج1، ص 98؛ محاسن برقی، ص 358.
7.من لا یحضره الفقیه، ج1، ص 98؛ محاسن برقی، 358.
8.مجالس صدوق، ص 363.
9.محاسن برقی، ص 6.
10.نهج البلاغه، حکمت 9.
11.اصول کافی، ج4، ص 497، ح1(حقّ الجوار).
12.همان، ج4، ص 499، ح9(حقّ الجوار).
13.همان.
14.همان.
15.همان.
16.می توان گفت عظمت صبر را نشان می دهد.
17.اصول کافی، ج4، ص 500، ح13.
18.الزهد، مخطوط از کتاب کافی استخراج شده است.ج2، ص 87.
19.علل الشرائع، ص 26.
20.همان.
21.عیون اخبارالرضا، ص 201.
22.مجالس پسر شیخ طوسی، ص 176.
23.محاسن برقی، ص 6.
24.اصول کافی، ج4، ص 497، ح1(باب حق الجوار).
25.همان، ج4، ص 498، ح2.
26.اصول کافی، ج4، ص 499، ح9.
27.همان.
28.من لا یحضره الفقیه، ج2، ص 197؛ عقاب الاعمال، ص 46.
29.عیون اخبارالرضا، ج2، ص 24.
30.مجالس صدوق، ص 329(مجلس 82).
31.اصول کافی، ج4، ص 500، ح10(باب حق الجوار).
32.همان، ج4، ص 498، ح3.
33.همان، ج4، ص 499، ح7.
34.همان، ج4، ص 499، ح8.
35.همان، ج4، ص 500، ح11.
36.اصول کافی، ج4، ص 500، ح14.
37.همان، ج4، ص 498، ح4.
38.همان.
39.اصول کافی، ج4، ص 501، ح15(باب حقّ الجوار).
40.همان، ج4، ص 501، ح16.
41.من لا یحضره الفقیه، ج2، ص 338.
42.اصول کافی، ج4، ص 501، ح2(باب حق الجوار).
43.همان.
44.معانی الاخبار، ص 52.
45.وسائل، ج2، ص 484(احکام المساجد)؛ خصال صدوق، ص 114.
/ج
