پژوهشگر: دکتر پروین ترکمنی آذر
عدم گرایش و پای بندی مغولان به دین و مذهبی خاص موجب رشد و باروری همه گروه های اعتقادی و فکری و فرهنگی در ایران شد و به نوعی مساوات و آزادی نسبی در تحصیل علوم برای همه پیروان ادیان و فرق مذهبی برقرار گردید و دانشمندان بسیاری در مراکز علمی و مدارس شهرهای بزرگ این دوره گرد هم آمدند. از جمله مدارس و مراکز علمی مهم این دوره عبارتند از: رصد خانه مراغه، مرکز آموزش و تحقیق ریاضیات و نجوم؛ مجتمع شنب غازان، مرکز تعلیم و تعلم علوم دینی (حنفی و شافعی)؛ ربع رشیدی که مقاطع ابتدایی تا تحصیلات عالی را شامل می شد و علاوه بر علوم دینی (حنفی و شافعی) به آموزش علمی و عملی طب نیز تخصیص یافت؛ مدرسه سلطانیه که به تعالیم مذهب تشیع اثنی عشری اختصاص پیدا کرد، و مدرسه سیار، مرکز آموزشی جدیدی که به ابتکار ایرانیان، برای رفع نیاز تحصیلی زندگی ایلی ایجاد گردید. هر کدام از مجتمع های مذکور از خدمات آموزشی و رفاهی جنبی از جمله دارالتعلیم برای کودکان بی سرپرست، خانقاه، دارالسیادت، دارالشفاء کتابخانه و انتشارات نیز برخوردار بودند.
ایلخانان به علت نداشتن تعصب به دین و مذهبی خاص، در رویکردهای سیاسی و فرهنگی، نوعی تساهل و تسامح مذهبی در پیش گرفتند و همین امر، موجب آزادی نسبی در تعلیم و تعلم علوم مختلف، از جمله تعالیم دینی مذاهب مختلف اسلامی و تأسیس مجامع علمی، آموزشی و تحقیقی شد که در بسیاری موارد با شرایط و امکانات مدارس و دانشگاه های امروزی منطبق است.
اقوام مغول ابتدایی با توجه به نیازهای زندگی شان رب النوع های مختلف را می پرستیدند. رب النوع جنگل، خورشید، کوهستان و آسمان در نزد آنان از اهمیت بسیاری برخوردار بود.[1] چنگیز معتقد بود حکومت مغولان از طرف آسمان به او امر شده است و در جنگ با مارکیت ها، کوه بورقان را نجات بخش و پیروزی دهنده خود به حساب می آورد.[2]
در رأس طبقات اجتماعی مغولان جنگل نشین، شمن ها[شمن به جادوگر، پزشک، ساحر، موبد، کاهن و حکیم اطلاق می شد] قرار داشتند. آنها خود را در ارتباط با ارواح می دانستند و مدعی بودند در ایجاد طوفان و عوامل طبیعی می توانند دخالت داشته باشند. مغولان هنگام جنگ، برای به زانو در آوردن دشمنان، از شمن ها می خواستند تا با ایجاد برف و باران و طوفان موجب شکست دشمن شوند.[3]
مغولان در ارتباط با ایغوریان با آیین بودایی آشنا شدند. بزرگان آیین بودا، به ساحری و پیشگویی می پرداختند، به همین علت نزد سلاطین مغول حرمت و منزلتی داشتند و از آنان با واژه «بخشی» یاد می شد. بخشیان در دربار مغولان، نقش مربی فرزندان درباری و منشی سلاطین و فرزندان آنان را برعهده داشتند.[4]
لازمه پیشرفت نهاد تعلیم و تربیت هر قوم، دسترسی آنان به خط است. مغولان فاقد خط و کتابت بودند و حتی در مناسبات سیاسی، پیغام ها را شفاهی می رساندند، ولی زبان شیوا و فصیح داشتند. ایلچیان مغول پیغام های سلاطین را حفظ می کردند و به مقصد می رساندند. «و عادت مغول در قدیم الایام چنان بود که اکثر پیغام ها به سخن مسجع، مصنوع و عبارات مغلق فرستادندی و بر زبان ایلچیان هم بر آن نمط پیغام داده بود».[5] فصاحت و نیکویی کلام در نزد مغولان، امتیاز محسوب می شد و حتی در انتخاب خان نیز به فصاحت و طنین زیبای صدا و ادای جملات سرود گونه و شعر گونه رقبا، توجه می شده است.
مغولان خط را نیز از اویغوری ها آموختند و آن را خط دربار و دیوان قرار دادند و از آن پس در رساندن پیام ها از مکتوب استفاده کردند.[6] چنگیز بر آموزش خط فرزندان مغول تأکید داشت.
مغولان با غلبه بر سرزمین های جدیدتر، فرمان هایی صادر می کردند که به زبان مردم همان محل نوشته می شد. «و از جمیع اصناف کتبه ملازم بودند از فارسی و اویغوری و ختایی و تبت و تنگقوت تا هرگاه که به موضعی فرمانی نویسند به زبان و خط آن قوم نویسند».[7]
مغولان در میان علوم به تاریخ، ستاره شناسی، طب، شیمی و... توجه داشتند و چون به الفبا دست یافتند و خط آموختند به علت علاقه به سرنوشت اجداد و تفاخر به گذشتگان خود، در صدد برآمدند گزارش هایی روزانه از وقایع تهیه کنند. دانستن تاریخ و حکایات تاریخی و آگاهی بر گذشته و حال اقوام مختلف مغول و اجداد و نسل های آنان، در نزد مغولان اهمیت بسیاری داشته است. گفته می شود: مادر چنگیز «روایات کهن» را می دانسته و آنها را به فرزندان خود می آموخته است.[8] چغتای، پسر چنگیز، وزیری داشت زیرک و باهوش، این شخص ابتدا به شغل خدمتکاری و گله بانی مشغول بود. گاهی در مورد احوال چنگیز و کشور گشایی های او اظهار نظرهایی می کرد که مطابق با واقع بود. چون علت را جویا شدند، معلوم گشت دفتری دارد که اتفاقات وحوادث را روز به روز در آن ثبت کرده است. به همین جهت در نزد چغتای قرب و منزلتی یافت و سرانجام به مقام وزارت دست یازید.[9]
ارزش گذاری مغولان به تاریخ موجب گردید که پس از استقرار در ایران و تشکیل حکومت ایلخانی در ایران، مورخان همچنان مورد لطف قرار گرفته و میدان عمل آنان و تاریخ نویسی وسعت یابد. از این دوره کتب تاریخی گرانبهایی همچون جهانگشای جوینی، جامع التواریخ و تاریخ وصاف به یادگار مانده که برای شناخت تاریخ این دوره ارزشمند است.
مغولان به ستاره شناسی نیز اهمیت بسیار قایل بودند و امور مهم زندگی را با مشورت منجمان در ساعات و روزهای خوش به انجام می رساندند؛ از جمله تعیین زمان مسعود به تخت نشستن سلاطین به وسیله منجمان انجام می گرفت. پیشگویی حالات فرد با توجه به روز و ماه و سال تولد و نشانه های ظاهری، از دیگر اموری بود که منجمان به آن می پرداختند.
منگوقا آن به علوم ریاضی و نجوم علاقه بسیار داشت و دستور داد جمال الدین محمد بن طاهر بن محمد راوندی رصدخانه ای بسازد، ولی این کار انجام نگرفت. منگوقاآن سپس، آوازه خواجه نصیرالدین را در علم نجوم شنید و خواست، خواجه را به مغولستان فرستند، ولی این خواسته نیز عملی نگردید.[10]
طب و داروسازی و گیاه شناسی نیز مورد علاقه سلاطین مغول بود. آنان در دربار خود تعدادی طبیب و گیاه شناس داشتند که در سفرها از آنان سود می جستند، هم برای معالجه بیماری های پیش بینی نشده و هم برای شناسایی گیاهان و خواص دارویی آنها.
شناختن خواص عناصر و فلزات و ترکیبات آنان و ساختن عنصر و ماده ای جدید که در حقیقت دانش ابتدایی علم شیمی امروزی است، نزد مغولان اعتبار داشت. «هولاکو به علم کیمیا عظیم مایل بود».[11] علم سیمیا یا طلسم و جادوگری نیز مورد علاقه مغولان بود. آنان معتقد بودند از طریق بعضی از اسما و ارواح و سنگ ها می توانند در عالم طبیعت تصرف کنند و این عمل در نزد آنان به «جیدامیشی» معروف بود. مدعیان این علم معتقد بودند به هنگام سختی می توانند باران و برف ایجاد کنند. گفته شده است که تولوی، پسر چنگیز، در جنگ با ختاییان از آگاهان به این علم کمک گرفت و چند روزی که جنگ ادامه داشت، از پشت سر سپاه مغول باران شدیدی می بارید که بعد به برف تبدیل شد و کار ختاییان را مشکل ساخت.[12] فنون شکار نیز مورد نظر مغولان بود. چنگیز تعلیم و تربیت شکارچیان را توصیه می کرد و آموزش شیوه های شکار را ضروری می دانست.[13] آموزش فنون نظامی از دیگر مواد آموزشی در نزد مغولان به شمار می رفت. اردوگاه ها در حقیقت مدارس نظام بودند که در آنها آداب جنگ آوری آموزش داده می شد و برای رؤسای قبایل، گارد محافظ و برای جنگ ها، چریک تربیت می کردند.[14] در تاریخ مغول نشانه هایی از آموزش نظامی دختران نیز دیده می شود. «قایدو را دختری است... او را از همه فرزندان دوست تر داشته و به شیوه پسران می گشته و به کرات به چریک رفته و بهادری ها کرده و پیش پدر معتبر و کارساز بود».[15] همچنین زنان لازم بود برای دفاع از خانه، در غیاب همسرانشان آموزش نظامی ببینند.[16] درباره اولون ایکه، مادر چنگیز، گفته شده است: «به کرات خویشتن نیز به لشکر برنشست».[17]
مغولان با این که خود هنرمند و صنعتگر نبودند، بسیار سریع به اهمیت و ارزش هنر و صنعت پی بردند. در هجوم آنان به سرزمین های جدید، صاحبان صنایع و حرف و علوم از کشتار مغولان در امان ماندند. این گروه را یا به سرزمین های اصلی و مقر خانان می فرستادند،[18] یا ملازم خود قرار می دادند و از فنون و هنرشان بهره می بردند. همچنین در ساختن بناها و مجتمع های شهری و علمی از پیشه وران و استادان و هنرمندان مناطق مختلف استفاده می کردند که بیشتر آنان پس از اتمام کار در همان محل ساکن می شدند یا به شهرهای خود باز می گشتند و آموخته های خود را با صنعتگران دیگر مبادله می کردند و در محل های خاص، به ویژه در بازارها، به آموزش صنعت و فنون به شاگردان و طالبان حرفه می پرداختند.[19] یکی از عوامل مهم در نهاد آموزش و پرورش، نقش مربیان است. اولین مربیان در جامعه مغولی، مادران بودند. مادران نقش مهمی در آشنایی فرزندان با آداب و رسوم قبیله ای، جنگ آوری، اساطیر قومی و ... داشتند. این وظیفه، زمانی که پدر فرزندانشان از دنیا می رفت، مهم تر می شد. اولون ایکه، مادر چنگیز، زنی مدبر، با اراده و دانا بود. او پس از مرگ یسوگای بهادر به تربیت فرزندان همت گماشت و با این که پراکنده شدن اقوام تحت سلطه و امرار معاش مصایب چندی برای او به وجود آورد، ولی اولون ایکه «تسلیم یأس نشد. تربیت فرزندان خود را ادامه داد».[20] او اعتقادات و باورهای قبیله ای و اساطیر و افسانه های ایل و «روایات کهن» را ـ که از آنها آگاهی کامل داشت ـ به فرزندان خود آموخت. اولون ایکه، معلم و مربی اولیه چنگیز، او را چنان پروراند که توانست اقوام مغول را متحد کرده و با برقراری قوانین یاسا به جامعه مغولی نظم بخشد و بر قلمرو وسیعی از جهان مسلط گردد.
سورقیتی بیکی، همسر تولوی خان، پسر چنگیز، از مادرانی بود که در فقدان همسرش نقش مهمی در تربیت فرزندانش برعهده گرفت و «ایشان را هنرها و آداب در آموخت».[21] منگوقاآن، به واسطه تلاش های مادرش، سورقیتی بیگی، به مقام خان مغول رسید. او نیز به تأسی از مادرش به تعلیم و تربیت اهمیت می داد و در زمان زمامداریش در این مورد سعی بر رعایت عدالت و آزادی داشت؛ به همین جهت مدرسه ای در بخارا تأسیس کرد.[22] تولیت این مدرسه را یک ایرانی به نام شیخ سیف الدین باخرزی برعهده داشت.[23]
مغولان در دوران حشمت و پادشاهی، فرزندان را برای تربیت به اتابکان می سپردند. مسلما ملیت و دیانت دایه ها در تربیت شاهزادگان تأثیر گذار بود.[24] بیشتر اوقات فرزندان مستعد و محبوب در نزد پدران و زیر نظر آنان تربیت می شدند.[25] بخشیان، روحانیان بودایی، از دیگر افرادی بودند که تعلیم و تربیت شاهزادگان به آنان واگذار می شد.[26]
مغولان پس از غلبه بر ایران، با وجود این که از نظر نظامی غالب بودند، در امور سیاسی و فرهنگی ناگزیر به استفاده از ایرانیان گردیدند. بنابراین، در ارتباط با وزرا و امرای ایرانی، به دین آنان که اسلام بود گرایش و اعتقاد یافتند. هولاکو پس از ورود به ایران از مشاورت خواجه نصیرالدین طوسی، مسلمان شیعه، بهره برد و هر چند مسلمان نشد، در مکاتبه با حکام مسلمان از قرآن و اسلام سخن می گفت و این مطلب در مکاتبات او با حاکم حلب قابل بررسی است.[27]
به هر حال، ایلخانان یا خود به اسلام گرویدند یا به اعتقادات اسلامی گردن نهادند و آن را حرمت داشتند. سعی خاندان های بزرگ ایرانی از جمله جوینی، چه در دربار ایلخانان و در کنار هولاکو اباقاخان از طریق شمس الدین، چه در بغداد به وسیله عطا ملک، در برقراری و استحکام مجدد شریعت اسلام نباید نادیده گرفته شود. تگودار، اولین ایلخانی بود که به دین اسلام گروید. ارغون نیز با این که مسلمان نبود، شعایر اسلامی را محترم می داشت. حکومت گیخاتو با وزارت صدرالدین احمد خالدی مسلمان، رنگ اسلامی به حکومت ایلخانی بخشید. غازان با پذیرش اسلام موجب رسمیت یافتن مجدد دین اسلام در ایران گردید. مسلما نقش مسلمانان در کشاندن غازان خان به مسیر اسلام، اصلی ترین عامل پذیرش اسلام از سوی او بود.[28] اولجایتو، جانشین غازان، نیز به دین اسلام درآمد و مذهب حنفی را پذیرفت. حضور شیعیان در دربار اولجایتو، او را به مذهب تشیع اثنی عشری متمایل ساخت و در مصاحبت علامه حلی، از فقهای شیعی، مدتی به آن مذهب گروید. ابوسعید، آخرین ایلخان مشهور نیز مسلمان بود. بدین ترتیب در دوره ایلخانان مراکز آموزشی ایران به دست ایرانیان مسلمان و با بهره گیری از مذاهب مختلف اسلامی، اعم از سنی و شیعه، اداره می شد. مراکز علمی دوره ایلخانان، شامل رصد خانه، مجتمع های آموزشی، مدارس ساخته شده در مجتمع های تازه تاسیس مدرسه سیار، مدارس مستقر در بعضی شهرها بود.
حضور و فعالیت افراد شیفته علوم در دربار سلاطین ایلخانی، عامل اصلی در احداث و توسعه مراکز علمی در این دوره است. خواجه نصیرالدین طوسی، خاندان جوینی، خواجه رشیدالدین همدانی و خویشان نسبی و سببی ایشان، مؤسسان، متفکران، طراحان، مهندسان، معلمان و مبتکران در ساخت مدارس و مجتمع های آموزشی و علمی و تحقیقی می باشند. البته نباید علاقه و توجه سلاطین ایلخانی به علوم و مباحث علمی را نادیده گرفت.
بنیان های فکری و آموزشی دانشمندان و وزرای ایرانی دوره ایلخانان، به ایران قبل از مغول مربوط می شود و مسلماً مدارس و دوره های قبل الگوی مناسبی برای احداث و اداره مدارس این دوره بوده اند. تأسیس مراکز آموزشی متعدد برای تدریس علوم دینی، علم طب و نجوم و دعوت از دانشمندان ادیان و مذاهب مختلف از دیگر مناطق برای تدریس در این مراکز، ثمره بینش مدارای مذهبی ایلخانان و دانشمندان ایرانی است.
ی بغداد، شام و قلاع اسماعیلی را از خطر نابودی نجات داد و در کتابخانه مراغه مورد استفاده قرار داد. رصدخانه مراغه، اولین مرکز مستقل علم نجوم به شمار می رود. این رصد خانه الگویی برای علمای نجوم در کشورهای دیگر، از جمله هند و عثمانی، شد. انجام تحقیقات جمعی و گروهی از دیگر خصایص ابتکاری این مرکز به شمار می رود که بعدها این روش به اروپا راه یافت.[32]
مدرسه مجتمع شنب غازان: سلاطین مغول بنابر رسم دیرین، مقابر خود را در محلی ناشناخته و دور از دسترس مردم ایجاد می کردند. چون، غازان به دین اسلام گروید، به فکر افتاد مقبره ای برای خود ایجاد کند و اطراف آن را آباد و محل زندگی مردم نماید. بدین منظور، محله ایی بنا نهاد و آن را شنب غازان نامید. شنب غازان در جنوب غربی تبریز قرار داشت و بنای آن از سال 697 هجری تا 702 به طول انجامید. غازان خان دستور داد برای رواج اسلام و رفاه حال مسلمانان، بناهایی از جمله مسجد، مدرسه، خانقاه، دارالشفا، کتابخانه، رصد خانه، بیت السیادت[محلی برای اقامت و پذیرایی از سادات] و بیت القانون[مرکز بایگانی اسناد] ساخته شود. غازان در علم نجوم تبحری کسب کرده بود. زمانی که دستور تأسیس رصدخانه در مجتمع شنب غازان را داد، در مورد چگونگی ساختمان رصدخانه و علوم مستقر در آن دستور هایی می داد که حاکی از علم و آگاهی او از نجوم بود. شناخت او از ستارگان و حرکت و سکون و محل قرار گرفتن آنها در فصول مختلف، موجب حیرت منجمان می شد.[33]
مراکز آموزشی شنب غازان عبارت بودند از: الف) مدرسه شافعی، برای آموزش علوم دینی بر اساس اصول مذهب شافعی؛ ب) مدرسه حنفی، جهت آموزش اصول مذهب حنفی؛ ج)مکتب خانه، جهت تعلیم و مراقبت کودکان بی سرپرست. در مکتب خانه پنج نفر معلم و پنج نفر معید به صد کودک یتیم، تعلیم قرآن می دادند. به معلمان علاوه بر حقوق مشخص، به ازای آموزش کامل کل قرآن به هر کودک، مبلغی به منزله هدیه پرداخت می شد. پنج دایه نیز برای نگهداری و مراقبت جسمی و روحی یتیمان در استخدام بودند؛ د) خانقاه. در هر ماه دو بار متصوفه و خوانندگان در آن جمع می آمدند؛ ه) رصدخانه. غازان خان پس از دیدار از رصدخانه مراغه دستور داد در مجتمع شنب غازان رصد خانه ای بنا کنند. در رصد خانه یک نفر مدرس، یک نفر معید و چند نفر متعلم به امر تعلیم و تعلم مشغول بودند. غازان خان برای حفظ مجتمع شنب غازان املاک بسیاری را وقف آن کرد. متولی، مدرسان، معیدان، دانش آموزان و دانشجویان و دیگر کارکنان مجتمع از حقوق و حق مسکن و غذا بهره مند بودند.
مجتمع آموزشی ربع رشیدی: بزرگترین و مهم ترین مرکز آموزشی و علمی و دوره ایلخانان، ربع رشیدی است. مؤسس این مجموعه، خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، وزیر غازان خان و اولجایتو بود. ربع رشیدی، مجتمعی عظیم در شرق شهر تبریز بود که از ابتدایی ترین مقاطع تحصیلی تا دوره های عالی را شامل می شد. تشکیلات این مجتمع با برنامه ریزی ها و تشکیلات مجامع بزرگ آموزشی امروزه قابل انطباق است. مجتمع اداری بخش های مختلف آموزشی، فرهنگی، اداری و خدماتی بود. متولی، مشرف و ناظر که در حقیقت هیأت امنای مجتمع محسوب می شدند، گردانندگان اصلی مجتمع بودند. در تعیین این افراد، نظر قاضی القضات تبریز شرط بود. در وقفنامه رشیدی شرح وظایف هر یک از آنان ذکر شده است. نظارت بر امور آموزشی، فرهنگی، مالی و اداری، استخدام، انتخاب و گزینش مدرسان، طلاب و کارکنان و رسیدگی به تخلفات از مسئولیت های متولی بود. متولی باید در کلیه امور با مشرف و ناظر مشورت می کرد. برنامه ریزی و کنترل مسئولیت کلاس های درسی به عهده مرتّب بود که نقش معاون آموزشی دانشگاه های امروزی را بر عهده داشت.
بخش آموزشی مجتمع ربع رشیدی: شامل مدرسان و دانش آموزان و دانشجویان می شد که در رشته های مختلف تحصیل می کردند. مراکز آموزشی مجتمع عبارت بودند از: الف) دو مسجد شتوی و صیفی که یکی را مناسب با امکانات و وسایل زمستان و دیگری را برای تابستان تجهیز کرده بودند. مساجد، محل برگزاری مراسم مذهبی و تشکیل کلاس های درس تفسیر و احادیث و سایر علوم بود؛ ب)دارالشفاء که طبیبی حاذق، مدیریت آن را برعهده داشت و علاوه بر تدریس علم طب به طبابت نیز اشتغال داشت و بر امور داروخانه، داروسازی، جراحی و چشم پزشکی نظارت می کرد؛ ج) بیت التعلیم که جهت تعلیم یتیمان تدارک شده بود. برای بیت التعلیم، بزرگترین خانه روضه را در نظر گرفته بودند و معلمی مجرب در آن ساکن و به تعلیم قرآن مشغول بود؛ د)خانقاه، مخصوص تعالیم صوفیان و برگزاری مراسم سماع بود. پذیرایی از مستحقان نیز در آن جا انجام می شد. در خانقاه شیخی به کار ارشاد مریدان می پرداخت و تعدادی صوفی زیر نظر او تعلیم می دیدند. در ربع رشیدی، تعلیم و تربیت از مقطع ابتدایی آغاز می شد و آموزش علم تفسیر و حدیث، شاخه های مختلف پزشکی شامل طب و داروسازی و جراحی، آموزش تألیفات خواجه رشیدالدین، صنایع و فنون، جزو برنامه های آموزشی آن محسوب می شد.
مدرسان مجتمع آموزشی شامل مدرس علم تفسیر و حدیث به دو نفر طلبه، به یکی علم تفسیر و به دیگری علم حدیث می آموخت. کلاس های درس غیر از تعطیلات رسمی دایر بود. مدرس علم تفسیر و حدیث در روزهای تعطیل بعد از نماز، احادیث نبوی روایت می کرد. مدرس اصول و فروع، علاوه بر شرایط لازم علمی و اخلاقی، در صورت داشتن تخصص در علوم عقلی و حساب ارجح تر بود. در این کلاس ده متعلم حضور داشتند که اصول دین و اصول فقه می آموختند و در صورت تبحر مدرس، دروس عقلی و ادبی و حساب نیز تدریس می گردید. این گروه نیاز به معیدی داشتند تا دروس را برای آنان تکرار نماید و بر کارشان نظارت کند. معید نیز باید در مراتب عالی از دانش می بود. کلاس آموزش طب، شامل یک استاد طبیب و دو دانشجوی باهوش، مستعد و علاقه مند بود.[34] در سال 710 هجری رشیدالدین مقرر داشته برای کلاس طب یک نفر معید نیز استخدام گردد و به همین جهت سه نفر دانشجوی طب نیز به هر کلاس اضافه شد. خواجه رشیدالدین، برای این که حق دانش خود را ادا کرده باشد و تألیفاتش فقط در کتابخانه جای نگیرند، تدریس تألیفاتش را نیز به رشته های تحصیلی و مواد آموزشی ربع رشیدی افزود. تألیفات رشیدالدین در رشته های مختلف به عنوان یک ماده درسی تدریس می شد.
آموزش حرفه وفن، مختص فرزندان کارکنان بخش خدمات ربع رشیدی بود. رشیدالدین توصیه کرده بود تا به هر یک از آنان که استعداد و علاقه ای در کار صنعتی داشته باشند، اجازه داده شود در همان صنعت و حرفه مشغول گردند. رشیدالدین عده ای از صنعتگران را نیز در شهرستان رشیدی جمع آورده بود تا آموزش حرفه و فن بدهند. در ابتدای تأسیس ربع رشیدی، در هر رشته درسی، یک کلاس پیش بینی شده بود، ولی بعدها رشیدالدین تعداد مدرسان، معیدان و طلاب را افزایش داده و در بخش الحاقی وقفنامه به این موضوع اشاره کرده است.
بخش فرهنگی ربع رشیدی: شامل دارالکتب (کتابخانه) و دارالمصاحف (انتشارات) بود. دارالکتب که دارای چندین هزار جلد کتاب بود و به وسیله یک نفر خازن و یک نفر کتابدار اداره می شد. کتاب های کتابخانه از طرف رشیدالدین با هدف مطالعه و نسخه برداری وقف کتابخانه ربع رشیدی شده بود. کتاب ها می باید در کتابخانه مطالعه می شد. امانت گرفتن کتاب شرایطی داشت: امانت گیرنده باید وثیقه ای در حد قیمت کتاب می داد و شرط می شد کتاب از ربع رشیدی خارج نشود. در صورت خروج کتاب از ربع رشیدی وثیقه ای بیشتر از قیمت کتاب مطالبه می شد، ولی کتاب به هیچ وجه نباید از شهر تبریز خارج می گردید. مهلت امانت کتاب بیشتر از یک ماه نبود. کتابخانه مهری مخصوص داشت و صفحات مختلف کتاب ها باید مهر می شد.
دارالمصاحف، کار مؤسسات انتشاراتی امروز در تکثیر کتب مورد نیاز ربع رشیدی یا جامعه را بر عهده داشت. خواجه رشیدالدین جهت تکثیر نسخه های قرآن و کتاب جامع الاصول فی احادیث الرسول مقرر کرده بود که نویسندگانی استخدام شوند تا در هر سال، یک نسخه از قرآن و یک نسخه کتاب حدیث تهیه نمایند. نسخه ها پس از اتمام به یکی از شهرهای اسلامی ارسال می گردید و ترتیب شهرها از بزرگترین شهرهای اسلامی آغاز می شد. رشیدالدین سفارش هایی در مورد نوع کاغذ، تذهیب، تجلید، خط خوش و ... نسخه ها داشت و مقرر می کرد که متولی ربع رشیدی پس از اتمام کار کتاب ها، در صفحه آخر هر کدام متنی مختصر نوشته و کتاب را به مردم شهر خاص هدیه دهد و نسب خود و تاریخ تحریر کتاب را نیز ذکر نماید. خواجه رشیدالدین، برای تکثیر تألیفات خود نیز اقداماتی انجام داد؛ از جمله «مقرر چنان است که کتابی یک نسخه عربی مدرس بر پنج متعلم املا کند و یک نسخه پارسی معید بر پنج متعلم و هر یک از آن متعلمان نسخه ای که نویسند ملک او باشد و کاغذ و مایحتاج آن معین».[35] همچنین رشیدالدین توصیه کرده بود نساخانی استخدام شوند و هر سال نسخه هایی از تألیفات او را به زبان های عربی و فارسی تهیه و به شهرهای بزرگ عربی زبان و فارسی زبان ارسال دارند.
بخش خدمات ربع رشیدی: شامل دارالضیافه، دارالمساکین و حمام بود. در شهرستان رشیدی نیز امکانات رفاهی از قبیل کاروانسرا، مغازه ، کارخانه کاغذ سازی، ضرابخانه، انبار و آسیاب احداث شده بود. کارکنان این بخش 220 نفر غلام ترک، قزوینی، رومی، گرجی، هندی، روسی و زنگی بودند که رشیدالدین آنها را وقف ربع رشیدی کرده بود. کار هر یک از آنان نیز مشخص شده بود. کار بیست تن از غلامان رسیدگی به اموال وقفی، شحنگی، نگاهبانی و دربانی بود. رشیدالدین در مورد فرزندان و خانواده های این بیست تن سفارش های خاصی دارد و رعایت حال فرزندان آنان و آموختن حرفه و کسب به ایشان را مدنظر داشته است. 150 نفر دیگر از غلامان به کار باغبانی، زراعت و رسیدگی به باغات وقف اختصاص داشتند. سی نفر از غلامان به کار قنوات و لای روبی آنها مشغول بودند. بیست نفر دیگر به کاری که متولی مصلحت می دید، مشغول می شدند. کار نظافت و پارو کردن برف ها نیز به آنان مربوط می شد. رشیدالدین در جهت امکانات رفاهی مجتمع، برای کلیه مدرسان و محصلان حقوق مالی، جنسی، مسکن و امکانات رفاهی دیگر، مناسب با نیازهای مادی آنان در نظر گرفته بود و رفاه حال آنان را توصیه می کرد، «زیرا تا دانشمندان از نظر مالی بی نیاز نباشند نمی توانند به تعلیم و تعلم بپردازند».[36] افراد شاغل در مجتمع علاوه بر حقوق نقدی که به طور سالانه دریافت می کردند، روزانه مقرری نان داشتند. کلیه طالبان علم، اعم از علوم دینی و طب و سایر علوم نیز مقرری نان دریافت می کردند. متولی، ناظر، مدرسان، طلاب، کارکنان اداری و خدماتی به صورت مجرد در مجتمع حضور داشتند. مدرسان در کنار محل کار خود، اتاق کار مخصوص داشتند. افراد متأهل در شهرستان رشیدی که در مجاورت ربع رشیدی قرار داشت، خانه هایی احداث می کردند و خانواده خود را در آن جا سکونت می دادند. هر گروه در محله ای خاص ساکن می شدند، محله علما، مختص خانواده علما و فقها بود؛ محله طلبه، به خانواده طلاب علم اختصاص داشت، محله صالحیه، مخصوص سکونت یتیمان و خانواده اتابکان آنان بود. محله هایی نیز برای سکونت خانواده غلامان وجود داشت. آنان نیز با توجه به وطن و نژاد محله های جداگانه ای ترتیب داده بودند، مانند محله گرجی ها و محله رومی ها.
ربع رشیدی با موقوفاتی که رشیدالدین عواید آنها را به این مجتمع اختصاص داده بود، تأسیس و فعالیتش ادامه یافت. او باغ ها، مزارع، زمین و قنوات بسیاری در اطراف ربع، مراغه، اصفهان، شیراز، موصل و... را وقف این مرکز علمی و فرهنگی کرد. خواجه رشیدالدین در گزینش کارکنان و مدرسان و طالبان علم دقت کامل داشت و در کل داشتن تدین، امانت داری، درستی کردار و گفتار، دوری از مسکرات و اعمال خلاف شرع را از شرایط اصلی تمامی افراد شاغل در ربع رشیدی می دانست. او تأکید داشت که در مورد افراد شاغل و حاضر در مجتمع باید تحقیقات کامل به عمل آید و بعد از استخدام نیز احوال آنان مراقبت شود تا اگر خلافی مشاهده گردید، مجازات و اخراج شوند.[37] رشیدالدین برای متصدیان هر یک از مشاغل نیز شرایطی جداگانه در نظر داشت. در مورد مدرسان مجتمع، علاوه بر تعهد و اخلاق، تخصص را نیز شرط لازم می دانست. مدرسان علم تفسیر و حدیث باید عالم به علم تفسیر و حدیث، متدین، صالح، صاحب روایت و اجازت می بودند. مدرس علوم اصول فقه و کلام و سایر علوم، می باید عالم، متدین و صالح و شافعی مذهب[ زیرا رشیدالدین فضل الله همدانی و همچنین بیشتر مردم تبریز شافعی مذهب بودند] باشد. طبیب دارالشفاء می باید حاذق، ماهر، توانا به تدریس علم طب، آشنا با گیاهان دارویی و رشته هایی جانبی علم طب می بود.
رشیدالدین برای تدریس علوم دینی و علم طب از خارج ایران نیز افراد متخصص و متعهد را دعوت می نمود. در مکاتبات رشیدالدین آمده است: «پنجاه تن طبیب هندی و چینی و مصری و شامی که هر یک از اینها ملزم هستند ده شاگرد تربیت نمایند».[38] استخدام گردند. همچنین دانشجویانی نیز از ممالک اسلامی برای تحصیل در ربع رشیدی پذیرش می شدند که برای آنان نیز مساکنی در نظر گرفته شده بود. «شش نفر طالب علم دیگر که از ممالک اسلام به امید تربیت آمده بودند، در دارالسلطنه تبریز ساکن گردانیدیم».[39]
در مورد گزینش خازن و کتابدار شرط کرده بود باید افرادی عاقل و نویسنده باشند و شناخت کامل و کافی از کتب داشته باشند. در مورد محصلان کلیه رشته ها شرط شده بود که باید مجرد، صالح، عابد، زاهد و عارف باشند و در صورت متأهل بودن باید دور از خانواده در ربع رشیدی به سر برند و تمایلی به خانواده نشان ندهند.
رشیدالدین با این که خود فلسفه می دانست و در آن رشته دست داشت، در مورد طالبان علم توصیه کرده بود که نباید به فلسفه بپردازند و حتی گرایش به فلسفه نداشته باشند و اگر در این زمینه قبلاً مطالعاتی می داشتند انتخاب نمی شدند (رشیدالدین معتقد بود: فلسفه انسان را گستاخ و خطاکار می سازد و با این که خود تحقیقات و مطالعات فلسفی داشت, تعلیم و تعلم آن را منع می کرد) .[40]
مدت تحصیل در کلیه رشته ها پنج سال تعیین شده بود و اگر محصل، به هر عنوان، موفق نمی شد تحصیلاتش را در پنج سال تمام کند، اخراج می گردید و فرصت اضافی برای تکمیل درس به او داده نمی شد. البته چون طلاب قبل از ورود به ربع رشیدی از نظر استعداد، و خصوصیات اخلاقی و روحی تحقیق و بررسی و سپس گزینش می شدند، مورد اخراج بندرت پیش می آمد. مقرر شده بود که اگر محصلی در میانه تحصیلات به هر علت نتواند از عهده بر آید، اخراج و محصلی دیگر جایگزین گردد. پس از اتمام تحصیلات در صورتی که متعلم از طرف مدرس و استادش تأیید می گردید، اجازه می داشت در رشته تحصیلی خود به کار اشتغال یابد، یعنی گواهینامه کتبی از طرف ربع رشیدی با تأیید مدرس مربوط دریافت می داشت.بعد از رشیدالدین، ربع رشیدی به دست مخالفان او غارت گردید. خواجه غیاث الدین، پسر رشیدالدین، در زمان ابوسعید ایلخانی مدتی کوتاه به وزارت رسید و تولیت مجتمع را بر عهده گرفت و بناهایی به آن افزود.[41] با قتل غیاث الدین در سال 736 هجری ربع رشیدی بار دیگر به دست و دستور مخالفان غارت و ویران گردید. سمرقندی می نویسد: « از ربع رشیدی و خانه های وزیران چندان مرصعات و اقمشه و امتعه و کتب نفیس بیرون آوردند که شرح آن را قلم رقم نتواند کرد».[42] ملک اشرف چوپانی در سال 750 هجری برای مدتی عامل آبادی مجدد ربع رشیدی شد. او در آن جا سکونت اختیار کرد و بزرگان و پیشه وران را وادار به اقامت در آن محل نمود. به هر حال آثار و خدمات شایسته رشید الدین به علم و دانش در روزگار غلبه مغولان بر ایران فراموش ناشدنی و قدر نهادنی است.
مدرسه مجتمع سلطانیه: ارغون خان با هدف ایجاد پایتختی جدید و آرامگاهی برای خود، محل «قنغر آلانگ»[شکارگاه شاهی] را انتخاب و قصد بنای آن کرد، ولی مرگ مانع از نیل به هدف گردید. غازان خان برای تحقق آرزوی پدر، مصالح و اقدامات اولیه ساختمانی شهر را فراهم نمود، ولی فرصت او را نیز کم آمد. اولجایتو در تعقیب اهداف پدر و برادر به ساختمان شهر سلطانیه همت گماشت و بر اتمام و اکمال آن نظارت نمود. اولجایتو، سلطانیه را به سبک و شیوه شنب غازان تبریز بنا نهاد. دارالشفاء، داروخانه، خانقاه دارالسیادت، از جمله بناهای آن شهر به شمار می رفتند. گنبد آرامگاه سلطانیه از نظر طرز ساخت و کاربرد بی شباهت به گنبد رصدخانه مراغه نبود و با الهام از آن ساخته شده بود؛ زیرا از طریق نور خورشید که از روزنه گنبد می تابید، ساعات روز و زمان مشخص می گردید. در سلطانیه مدرسه ای نیز به تقلید از مدرسه مستنصریه بغداد ایجاد گردید و برای تدریس در آن، مدرسان و علما از دیگر نقاط گرد آمدند. اولجایتو برای رونق شهر دستور داد هر یک از بزرگان و درباریان بناهایی در آن احداث کنند. خواجه رشید الدین که در آن زمان سمت وزارت داشت، در سلطانیه، ساختمانی شامل مدرسه و دارالشفاء تأسیس کرد و املاک بسیاری بر آن وقف نمود.[43] رشیدالدین نقش مهمی در ایجاد مجتمع و چگونگی تشکیلات و ساختمان های آن داشت. به همین جهت، تولیت مجتمع سلطانیه به او واگذار شد. در مدرسه سلطانیه شانزده مدرس و معید حضور داشتند و دویست طلبه به آموزش عقاید شیعی می پرداختند. معروف ترین مدرس این مدرسه، جمال الدین حسن بن مطهر حلی بود که در علوم معقول و منقول تبحر داشت و تألیفات بسیاری در زمینه مذهب شیعه دارد. این دانشمند مورد توجه اولجایتو بود و او را با اصول مذهب تشیع آشنا ساخته، به طوری که اولجایتو قبول تشیع کرده بود.[44] به همین جهت، اولجایتو دستور داد علمای شیعه را به سلطانیه دعوت کنند تا در مدارس آن به تعلیم اصول و عقاید این مذهب بپردازند. در سلطانیه علاوه بر آموزش علوم دینی، آموزش صنایع و فنون نیز رواج داشت. «اولجایتو بعد از بنای سلطانیه جماعتی از پیشه وران و اهل حرف و صنایع تبریز را به سلطانیه آورد و ایشان را در آنجا به ترویج صنایع دستی مشغول داشت».[45]
مدرسه سیار: ایجاد مدرسه سیار از ابتکارات ایلخانان در زمینه رواج و رونق و گسترش علم و دانش بود. مغولان پس از لشکرکشی و غلبه بر مناطق مختلف و تشکیل حکومت، در سرزمین های مفتوحه مستقر و ساکن می گردیدند. سلاطین ایلخانی در ایران نظام و مراتب ایلی را فراموش نکرده بودند و در زمستان و تابستان به تناسب آب و هوا در مناطق مناسبی قشلاق و ییلاق داشتند. این نوع زندگی وقتی با مظاهر و تجلیات مادی و معنوی، فرهنگ و تمدن پیشرفته جدید همراه می شد، ایلخانان را ملزم می ساخت برای رفع نیازهای علمی، تدارکات مناسب بیندیشند. به همین جهت، در اردوگاه ها مراکز علمی به وجود آمد تا وقفه ای در آموزش و تدریس ایجاد نگردد. وصاف این نوع مدارس را «مدرسه سیار» نامیده است.[46] خواجه رشیدالدین و تاج الدین علیشاه که مشترکا وزارت اولجایتو را داشتند، مبتکران اصلی مدرسه سیار بودند. مدرسه سیار چادری بزرگ و مجهز از جنس کرباس بود که ایوان و حجره هایی داشت. مولانا بدرالدین اشتری، عضدالدین ایجی، نظام الدین عبدالملک، مولانا نورالدین عبدالرحمان حکیم تستری، سید برهان الدین عبری، جمال الدین مطهر حلی و پسرش فخر الدین را مدرسان مدرسه سیار ذکر کرده اند.[47] مدرسه سیار در هر زمان، به طور مرتب دارای یکصد طلبه علم بود. تهیه نیازمندی های طلاب اعم از تهیه و تدارک غذا، پوشاک و وسایل حمل و نقل از جمله خدمات مدرسه به شمار می رفت.[48]
مدارس مستقر در بعضی شهرها: این مدارس به وسیله افراد خیّر یا به دستور خواجه رشیدالدین و منسوبان او تأسیس شدند. خواجه رشید الدین، در ارزنجان[محل جغرافیایی ارزنجان در ترکیه امروزی قراردارد] مدرسه ای احداث کرده بود. در مکتوبات او نامه ای در مورد مولانا محمد رومی وجود دارد که او را به سمت مدرسی این مدرسه برگزیده است.[49]
رشید الدین در وقفنامه خود قید می کند که جهت تدریس تألیفاتش در شهر بسطام نیز بقعه ای ساخته است.[50] به درخواست خواجه رشیدالدین، در سال 715 هجری مدرسه و خانقاه و بازاری در یزد تأسیس گردید. القاب خواجه رشیدالدین و عنوان «مخدوم جهانیان» بر سر در مدرسه نوشته شد. رشیدالدین مزارع، اراضی و قنوات بسیاری را در یزد وقف این مدرسه نمود.[51]
از آثار شمس الدین محمد، داماد خواجه رشیدالدین، مدرسه شمسیه یزد است. در کنار مدرسه، بازار، خانقاه و دارالسیادت نیز تأسیس شده بود. او چهار تن از قضات محلات یزد را به عنوان هیات أمنای مدرسه تعیین نمود و مزارع و باغات و مغازه هایی را وقف آن کرد.[52] خواجه علیشاه گیلانی، وزیر اولجایتو، نیز مسجد جامعی در تبریز بنا نهاد و مدرسه و خانقاهی در کنار آن احداث نمود.[53] از بناهای زمان سلطان ابوسعید، مدرسه عبدالقادریه است که خواجه عبدالقادربن خواجه کمال الدین محمد بن سدید اشکذری، عالم ریاضیات آن را در یزد به سال 734هجری تأسیس کرد این مدرسه دو طبقه داشت.[54]
آنان وقتی وارد ایران شدند، برای حکومت بر این کشور پهناور که دارای فرهنگ دیرینه بود، ناگزیر گردیدند به فرهنگ و اعتقادات و باورهای مردم گردن نهند. پذیرش اسلام، اولین گام در تعامل آنان با ایرانیان بود. به کارگیری علمایی چون خواجه نصیرالدین طوسی، برادران جوینی و رشیدالدین فضل الله همدانی از ویژگی های روح تسامح و تساهل گرای مغولان به شمار می رفت. هر چند تمامی اقدامات آموزشی در این دوره با ابتکار و به دست ایرانیان اهل قلم صورت گرفت، تأثیر عامل پذیرش و تساهل و تسامح مذهبی مغولان را در زمینه پیشرفت های علمی نباید نادیده گرفت.
از مشخصات عمده آموزش در این دوره تعلیم و تعلم علوم دینی، به خصوص اصول مذهب حنفی، شافعی و شیعه اثنی عشری بود که گاه برای هر کدام از آنها در یک مدرسه، کلاس های خاص تشکیل می شد و گاه مدارس جداگانه ای برای هر یک در نظر گرفته می شد. در کنار کلاس های آموزشی دینی، کلاس هایی نیز برای آموزش های سایر علوم، از جمله طب و نجوم و صنایع و فنون دایر می گردید. تأسیس رصدخانه مراغه، به دست خواجه نصیر مرکز تحقیقی و آموزشی علم نجوم را گسترش داد. کار گروهی دانشمندان در این مرکز باب جدیدی در شیوه های تحقیقی به روی علما و دانشمندان گشود و اروپاییان بیش از مسلمانان و شرقیان از این رویداد بهره جستند. تأسیس مجتمع های آموزشی پیشرفته چون شنب غازان و ربع رشیدی و مدرسه سلطانیه که مختص آموزش اصول مذاهب مختلف اسلامی، اعم از حنفی، شافعی و شیعه اثنی عشری بود، از دیگر ویژگی های آموزش در این دوره است. مدرسه سیار نیز از ابتکارات این دوره محسوب می شود که در خدمت شیوه خاص زندگی ایلی مغولان قرار گرفت. از خدمات آموزشی مهم این دوره دعوت از معلمان زبده و با تجربه و متخصص از کشورها و نقاط مختلف و پذیرش دانشجویان خارجی می باشد که در رواج علم مؤثر بود.
اهمیت دادن به تخصص مدرسان و توجه به رفاه آنان برای بازدهی بیشتر کار آموزش و دقت در هوش و استعداد طالبان علم و قرار دادن آنان در رشته های مورد علاقه از دیگر محسنات مجامع علمی و مدیران این دوره به حساب می آید.
- ابن اثیر، عزالدین ابی الحسن علی بن ابی الکرم محمد؛ الکامل فی التاریخ، ج 12، (بیروت، دارصادر، 1399 ه. – 1979 م)
- ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمه محمدعلی موحد، 2 ج، (تهران، آگاه، 1370)
- ابن العبری، غریغوریوس ابوالفرج اهرون، تاریخ مختصر الدول، محمدعلی تاج پور و حشمت الله ریاضی، (تهران، اطلاعات، 1364).
- احمدبن حسین بن علی کاتب، تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، (تهران، فرهنگ ایران زمین، 1375)
- اقبال، عباس، تاریخ مغول، (تهران، امیرکبیر، 1364)
- بروشکی، محمدمهدی، بررسی روش اداری و آموزشی ربع رشیدی، (مشهد، آستان قدس رضوی، 1365).
- براون، ادوارد، از سعدی تا جامی، ترجمه علی اصغر حکمت، (تهران، ابن سینا، 1351)
- جوینی، علاءالدین عطاملک بن بهاءالدین بن محمد، تاریخ جهانگشای، نحقیق منصور ثروت، (تهران، امیرکبیر، 1362)
- خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین الحسینی، تاریخ حبیب السیر (فی اخبار افراد بشر)، ج 3، زیر نظر دبیر سیاقی، (تهران، خیام، 1333)
- روان بخش، کاظم؛ زندگانی و شخصیت خواجه نصیرالدین طوسی، (تبریز، چاپخانه شفق، 1329)
- سمرقندی، کمال الدین، عبدالرزاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به اهتمام عبدالحسین نوایی، (تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372).
- غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، (ترجمه و مقدمه نورالله کسایی، تهران، یزدان، 1364)
- کاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد، تاریخ الجایتو، به اهتمام مهین همبلی، (تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348)
- گروسه، رنه، امپراطوری صحرا نوردان، ترجمه عبدالحسین میکده، (تهران، علمی و فرهنگی، 1353)
- مستوفی قزوینی، حمدالله بن ابی بکر بن احمد بن نصر، نزهه القلوب، تصحیح گای لسترنج، مقاله سوم، (تهران، دنیای کتاب، 1362)
- میرخواند، محمد بن خاوند شاه بلخی، روضه الصفا، تهذیب و تلخیص عباس زریاب، (تهران، علمی، 1375).
- نصر، حسین، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، (تهران، اندیشه، 1350).
- وصاف الحضره شیرازی، شرف الدین عبدالله بن فضل الله، تحریر تاریخ وصاف (تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار)، به قلم عبدالمحمد آیتی، (تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346).
- ولادیمیرتسف. ب، چنگیزخان، ترجمه شیرین بیانی، (تهران، اساطیر، 1363)
- ______________ ، نظام اجتماعی مغول، ترجمه شیرین بیانی، (تهران، علمی و فرهنگی، 1345).
- ویلبر، دونالد، معماری اسلامی ایران (در دوره ایلخانان)، ترجمه عبدالله فریار، (تهران، علمی و فرهنگی، 1346)
- همدانی، رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، تصحیح محمد روشن. مصطفی موسوی، 4 ج، (تهران، نشر البرز، 1373)
- ______________ ، مکاتبات رشیدی، تصحیح محمد شفیع، (پاکستان، چاپ لاهور، 1364 ه. – 1945 م).
- ______________ ، وقفنامه ربع رشیدی، به کوشش مجتبی مینوی و ایرج افشار، با همکاری عبدالعلی کارنگ، (تهران، انجمن آثار ملی، 1356).
منبع مقاله:www.shareh.com
مقدمه
نهاد تعلیم و تربیت در هر جامعه، رابطه مستقیم با فرهنگ، اعتقادات، باورها، دانش و نیازهای مردم و طبقه حاکمه آن دارد. مغولان نیز آموزش و پرورشی مناسب با اعتقادات، دانش ها و شیوه زندگی خود داشتند. آنان چون بر ایران غالب آمدند، با فرهنگ ایرانی ـ اسلامی در آمیختند. دانشمندان و وزرای ایرانی نیز نقش مهمی در احیا و استمرار میراث فرهنگی اسلامی ـ ایرانی ایفا کردند.ایلخانان به علت نداشتن تعصب به دین و مذهبی خاص، در رویکردهای سیاسی و فرهنگی، نوعی تساهل و تسامح مذهبی در پیش گرفتند و همین امر، موجب آزادی نسبی در تعلیم و تعلم علوم مختلف، از جمله تعالیم دینی مذاهب مختلف اسلامی و تأسیس مجامع علمی، آموزشی و تحقیقی شد که در بسیاری موارد با شرایط و امکانات مدارس و دانشگاه های امروزی منطبق است.
آموزش علوم در نزد مغول
اعتقادات هر قوم نقش اساسی و بنیادین در چگونگی و چرایی تعلیم و تربیت دارد. نیازهای اجتماعی و علایق هر قوم، مواد آموزشی خاصی را ایجاب می کند. مربیان نیز برخاسته از متن همان اجتماع، سعی در آموزش گروه های کودک و نوجوان و جوان در جهت رفع نیازهای جامعه خواهند داشت.اقوام مغول ابتدایی با توجه به نیازهای زندگی شان رب النوع های مختلف را می پرستیدند. رب النوع جنگل، خورشید، کوهستان و آسمان در نزد آنان از اهمیت بسیاری برخوردار بود.[1] چنگیز معتقد بود حکومت مغولان از طرف آسمان به او امر شده است و در جنگ با مارکیت ها، کوه بورقان را نجات بخش و پیروزی دهنده خود به حساب می آورد.[2]
در رأس طبقات اجتماعی مغولان جنگل نشین، شمن ها[شمن به جادوگر، پزشک، ساحر، موبد، کاهن و حکیم اطلاق می شد] قرار داشتند. آنها خود را در ارتباط با ارواح می دانستند و مدعی بودند در ایجاد طوفان و عوامل طبیعی می توانند دخالت داشته باشند. مغولان هنگام جنگ، برای به زانو در آوردن دشمنان، از شمن ها می خواستند تا با ایجاد برف و باران و طوفان موجب شکست دشمن شوند.[3]
مغولان در ارتباط با ایغوریان با آیین بودایی آشنا شدند. بزرگان آیین بودا، به ساحری و پیشگویی می پرداختند، به همین علت نزد سلاطین مغول حرمت و منزلتی داشتند و از آنان با واژه «بخشی» یاد می شد. بخشیان در دربار مغولان، نقش مربی فرزندان درباری و منشی سلاطین و فرزندان آنان را برعهده داشتند.[4]
لازمه پیشرفت نهاد تعلیم و تربیت هر قوم، دسترسی آنان به خط است. مغولان فاقد خط و کتابت بودند و حتی در مناسبات سیاسی، پیغام ها را شفاهی می رساندند، ولی زبان شیوا و فصیح داشتند. ایلچیان مغول پیغام های سلاطین را حفظ می کردند و به مقصد می رساندند. «و عادت مغول در قدیم الایام چنان بود که اکثر پیغام ها به سخن مسجع، مصنوع و عبارات مغلق فرستادندی و بر زبان ایلچیان هم بر آن نمط پیغام داده بود».[5] فصاحت و نیکویی کلام در نزد مغولان، امتیاز محسوب می شد و حتی در انتخاب خان نیز به فصاحت و طنین زیبای صدا و ادای جملات سرود گونه و شعر گونه رقبا، توجه می شده است.
مغولان خط را نیز از اویغوری ها آموختند و آن را خط دربار و دیوان قرار دادند و از آن پس در رساندن پیام ها از مکتوب استفاده کردند.[6] چنگیز بر آموزش خط فرزندان مغول تأکید داشت.
مغولان با غلبه بر سرزمین های جدیدتر، فرمان هایی صادر می کردند که به زبان مردم همان محل نوشته می شد. «و از جمیع اصناف کتبه ملازم بودند از فارسی و اویغوری و ختایی و تبت و تنگقوت تا هرگاه که به موضعی فرمانی نویسند به زبان و خط آن قوم نویسند».[7]
مغولان در میان علوم به تاریخ، ستاره شناسی، طب، شیمی و... توجه داشتند و چون به الفبا دست یافتند و خط آموختند به علت علاقه به سرنوشت اجداد و تفاخر به گذشتگان خود، در صدد برآمدند گزارش هایی روزانه از وقایع تهیه کنند. دانستن تاریخ و حکایات تاریخی و آگاهی بر گذشته و حال اقوام مختلف مغول و اجداد و نسل های آنان، در نزد مغولان اهمیت بسیاری داشته است. گفته می شود: مادر چنگیز «روایات کهن» را می دانسته و آنها را به فرزندان خود می آموخته است.[8] چغتای، پسر چنگیز، وزیری داشت زیرک و باهوش، این شخص ابتدا به شغل خدمتکاری و گله بانی مشغول بود. گاهی در مورد احوال چنگیز و کشور گشایی های او اظهار نظرهایی می کرد که مطابق با واقع بود. چون علت را جویا شدند، معلوم گشت دفتری دارد که اتفاقات وحوادث را روز به روز در آن ثبت کرده است. به همین جهت در نزد چغتای قرب و منزلتی یافت و سرانجام به مقام وزارت دست یازید.[9]
ارزش گذاری مغولان به تاریخ موجب گردید که پس از استقرار در ایران و تشکیل حکومت ایلخانی در ایران، مورخان همچنان مورد لطف قرار گرفته و میدان عمل آنان و تاریخ نویسی وسعت یابد. از این دوره کتب تاریخی گرانبهایی همچون جهانگشای جوینی، جامع التواریخ و تاریخ وصاف به یادگار مانده که برای شناخت تاریخ این دوره ارزشمند است.
مغولان به ستاره شناسی نیز اهمیت بسیار قایل بودند و امور مهم زندگی را با مشورت منجمان در ساعات و روزهای خوش به انجام می رساندند؛ از جمله تعیین زمان مسعود به تخت نشستن سلاطین به وسیله منجمان انجام می گرفت. پیشگویی حالات فرد با توجه به روز و ماه و سال تولد و نشانه های ظاهری، از دیگر اموری بود که منجمان به آن می پرداختند.
منگوقا آن به علوم ریاضی و نجوم علاقه بسیار داشت و دستور داد جمال الدین محمد بن طاهر بن محمد راوندی رصدخانه ای بسازد، ولی این کار انجام نگرفت. منگوقاآن سپس، آوازه خواجه نصیرالدین را در علم نجوم شنید و خواست، خواجه را به مغولستان فرستند، ولی این خواسته نیز عملی نگردید.[10]
طب و داروسازی و گیاه شناسی نیز مورد علاقه سلاطین مغول بود. آنان در دربار خود تعدادی طبیب و گیاه شناس داشتند که در سفرها از آنان سود می جستند، هم برای معالجه بیماری های پیش بینی نشده و هم برای شناسایی گیاهان و خواص دارویی آنها.
شناختن خواص عناصر و فلزات و ترکیبات آنان و ساختن عنصر و ماده ای جدید که در حقیقت دانش ابتدایی علم شیمی امروزی است، نزد مغولان اعتبار داشت. «هولاکو به علم کیمیا عظیم مایل بود».[11] علم سیمیا یا طلسم و جادوگری نیز مورد علاقه مغولان بود. آنان معتقد بودند از طریق بعضی از اسما و ارواح و سنگ ها می توانند در عالم طبیعت تصرف کنند و این عمل در نزد آنان به «جیدامیشی» معروف بود. مدعیان این علم معتقد بودند به هنگام سختی می توانند باران و برف ایجاد کنند. گفته شده است که تولوی، پسر چنگیز، در جنگ با ختاییان از آگاهان به این علم کمک گرفت و چند روزی که جنگ ادامه داشت، از پشت سر سپاه مغول باران شدیدی می بارید که بعد به برف تبدیل شد و کار ختاییان را مشکل ساخت.[12] فنون شکار نیز مورد نظر مغولان بود. چنگیز تعلیم و تربیت شکارچیان را توصیه می کرد و آموزش شیوه های شکار را ضروری می دانست.[13] آموزش فنون نظامی از دیگر مواد آموزشی در نزد مغولان به شمار می رفت. اردوگاه ها در حقیقت مدارس نظام بودند که در آنها آداب جنگ آوری آموزش داده می شد و برای رؤسای قبایل، گارد محافظ و برای جنگ ها، چریک تربیت می کردند.[14] در تاریخ مغول نشانه هایی از آموزش نظامی دختران نیز دیده می شود. «قایدو را دختری است... او را از همه فرزندان دوست تر داشته و به شیوه پسران می گشته و به کرات به چریک رفته و بهادری ها کرده و پیش پدر معتبر و کارساز بود».[15] همچنین زنان لازم بود برای دفاع از خانه، در غیاب همسرانشان آموزش نظامی ببینند.[16] درباره اولون ایکه، مادر چنگیز، گفته شده است: «به کرات خویشتن نیز به لشکر برنشست».[17]
مغولان با این که خود هنرمند و صنعتگر نبودند، بسیار سریع به اهمیت و ارزش هنر و صنعت پی بردند. در هجوم آنان به سرزمین های جدید، صاحبان صنایع و حرف و علوم از کشتار مغولان در امان ماندند. این گروه را یا به سرزمین های اصلی و مقر خانان می فرستادند،[18] یا ملازم خود قرار می دادند و از فنون و هنرشان بهره می بردند. همچنین در ساختن بناها و مجتمع های شهری و علمی از پیشه وران و استادان و هنرمندان مناطق مختلف استفاده می کردند که بیشتر آنان پس از اتمام کار در همان محل ساکن می شدند یا به شهرهای خود باز می گشتند و آموخته های خود را با صنعتگران دیگر مبادله می کردند و در محل های خاص، به ویژه در بازارها، به آموزش صنعت و فنون به شاگردان و طالبان حرفه می پرداختند.[19] یکی از عوامل مهم در نهاد آموزش و پرورش، نقش مربیان است. اولین مربیان در جامعه مغولی، مادران بودند. مادران نقش مهمی در آشنایی فرزندان با آداب و رسوم قبیله ای، جنگ آوری، اساطیر قومی و ... داشتند. این وظیفه، زمانی که پدر فرزندانشان از دنیا می رفت، مهم تر می شد. اولون ایکه، مادر چنگیز، زنی مدبر، با اراده و دانا بود. او پس از مرگ یسوگای بهادر به تربیت فرزندان همت گماشت و با این که پراکنده شدن اقوام تحت سلطه و امرار معاش مصایب چندی برای او به وجود آورد، ولی اولون ایکه «تسلیم یأس نشد. تربیت فرزندان خود را ادامه داد».[20] او اعتقادات و باورهای قبیله ای و اساطیر و افسانه های ایل و «روایات کهن» را ـ که از آنها آگاهی کامل داشت ـ به فرزندان خود آموخت. اولون ایکه، معلم و مربی اولیه چنگیز، او را چنان پروراند که توانست اقوام مغول را متحد کرده و با برقراری قوانین یاسا به جامعه مغولی نظم بخشد و بر قلمرو وسیعی از جهان مسلط گردد.
سورقیتی بیکی، همسر تولوی خان، پسر چنگیز، از مادرانی بود که در فقدان همسرش نقش مهمی در تربیت فرزندانش برعهده گرفت و «ایشان را هنرها و آداب در آموخت».[21] منگوقاآن، به واسطه تلاش های مادرش، سورقیتی بیگی، به مقام خان مغول رسید. او نیز به تأسی از مادرش به تعلیم و تربیت اهمیت می داد و در زمان زمامداریش در این مورد سعی بر رعایت عدالت و آزادی داشت؛ به همین جهت مدرسه ای در بخارا تأسیس کرد.[22] تولیت این مدرسه را یک ایرانی به نام شیخ سیف الدین باخرزی برعهده داشت.[23]
مغولان در دوران حشمت و پادشاهی، فرزندان را برای تربیت به اتابکان می سپردند. مسلما ملیت و دیانت دایه ها در تربیت شاهزادگان تأثیر گذار بود.[24] بیشتر اوقات فرزندان مستعد و محبوب در نزد پدران و زیر نظر آنان تربیت می شدند.[25] بخشیان، روحانیان بودایی، از دیگر افرادی بودند که تعلیم و تربیت شاهزادگان به آنان واگذار می شد.[26]
مغولان پس از غلبه بر ایران، با وجود این که از نظر نظامی غالب بودند، در امور سیاسی و فرهنگی ناگزیر به استفاده از ایرانیان گردیدند. بنابراین، در ارتباط با وزرا و امرای ایرانی، به دین آنان که اسلام بود گرایش و اعتقاد یافتند. هولاکو پس از ورود به ایران از مشاورت خواجه نصیرالدین طوسی، مسلمان شیعه، بهره برد و هر چند مسلمان نشد، در مکاتبه با حکام مسلمان از قرآن و اسلام سخن می گفت و این مطلب در مکاتبات او با حاکم حلب قابل بررسی است.[27]
به هر حال، ایلخانان یا خود به اسلام گرویدند یا به اعتقادات اسلامی گردن نهادند و آن را حرمت داشتند. سعی خاندان های بزرگ ایرانی از جمله جوینی، چه در دربار ایلخانان و در کنار هولاکو اباقاخان از طریق شمس الدین، چه در بغداد به وسیله عطا ملک، در برقراری و استحکام مجدد شریعت اسلام نباید نادیده گرفته شود. تگودار، اولین ایلخانی بود که به دین اسلام گروید. ارغون نیز با این که مسلمان نبود، شعایر اسلامی را محترم می داشت. حکومت گیخاتو با وزارت صدرالدین احمد خالدی مسلمان، رنگ اسلامی به حکومت ایلخانی بخشید. غازان با پذیرش اسلام موجب رسمیت یافتن مجدد دین اسلام در ایران گردید. مسلما نقش مسلمانان در کشاندن غازان خان به مسیر اسلام، اصلی ترین عامل پذیرش اسلام از سوی او بود.[28] اولجایتو، جانشین غازان، نیز به دین اسلام درآمد و مذهب حنفی را پذیرفت. حضور شیعیان در دربار اولجایتو، او را به مذهب تشیع اثنی عشری متمایل ساخت و در مصاحبت علامه حلی، از فقهای شیعی، مدتی به آن مذهب گروید. ابوسعید، آخرین ایلخان مشهور نیز مسلمان بود. بدین ترتیب در دوره ایلخانان مراکز آموزشی ایران به دست ایرانیان مسلمان و با بهره گیری از مذاهب مختلف اسلامی، اعم از سنی و شیعه، اداره می شد. مراکز علمی دوره ایلخانان، شامل رصد خانه، مجتمع های آموزشی، مدارس ساخته شده در مجتمع های تازه تاسیس مدرسه سیار، مدارس مستقر در بعضی شهرها بود.
حضور و فعالیت افراد شیفته علوم در دربار سلاطین ایلخانی، عامل اصلی در احداث و توسعه مراکز علمی در این دوره است. خواجه نصیرالدین طوسی، خاندان جوینی، خواجه رشیدالدین همدانی و خویشان نسبی و سببی ایشان، مؤسسان، متفکران، طراحان، مهندسان، معلمان و مبتکران در ساخت مدارس و مجتمع های آموزشی و علمی و تحقیقی می باشند. البته نباید علاقه و توجه سلاطین ایلخانی به علوم و مباحث علمی را نادیده گرفت.
بنیان های فکری و آموزشی دانشمندان و وزرای ایرانی دوره ایلخانان، به ایران قبل از مغول مربوط می شود و مسلماً مدارس و دوره های قبل الگوی مناسبی برای احداث و اداره مدارس این دوره بوده اند. تأسیس مراکز آموزشی متعدد برای تدریس علوم دینی، علم طب و نجوم و دعوت از دانشمندان ادیان و مذاهب مختلف از دیگر مناطق برای تدریس در این مراکز، ثمره بینش مدارای مذهبی ایلخانان و دانشمندان ایرانی است.
مراکز علمی مهم دوره ایلخانان
رصدخانه مراغه: مؤسس رصدخانه مراغه، خواجه نصیرالدین طوسی است. اصل خاندان خواجه از جهرود ساوه است، ولی چون در طوس متولد شده به طوسی مشهور گردید. در همان جا نیز به کسب علم پرداخت و در علوم زمان خود سرآمد گشت. ناامنی اجتماعی ناشی از کشمکش های دوره خوارزمشاهیان و حمله مغول، قلاع اسماعیلی را به محلی امن برای استقرار دانشمندان ایران تبدیل کرده بود. خواجه نصیرالدین نیز مدتی در قلعه قهستان، میمون دژ که متعلق به اسماعیلیان بود، ساکن گشت و به تحقیق در علوم اشتغال ورزید. او پس از غلبه هولاکو بر قلاع اسماعیلیان، به خدمت هولاکو درآمد. رصد خانه مراغه، اولین مرکز علمی و تحقیقی در دوره ایلخانان محسوب می شود که به خواست خواجه نصیرالدین طوسی و به دستور هولاکو که به ستاره شناسی علاقه مند بود، در سال656 هجری ساخته شد. خواجه نصیرالدین در مجتمع آموزشی رصدخانه مراغه دانشمندانی را از سرتاسر جهان اسلام جمع کرد که از حاصل کار آنان، مسلمانان سود جستند. از جمله آنان، مؤید الدین عروضی از دمشق، فخرالدین مراغی از موصل، فخرالدین اخلاطی از تفلیس و نجم الدین دبیر قزوینی بودند که در رصد خانه به آموزش و تحقیق پرداختند.[29] خواجه نصیرالدین در این مرکز به تدریس و تعلیم افراد همت گماشت. در مجتمع علمی رصدخانه، علمای شیعی، سنّی و مسیحی به تعلیم و تعلم اشتغال داشتند. در زمان اباقا نزدیک به صد دانشمند در این رصد خانه تربیت شده بودند.[30] شیخ جمال الدین حسن بن مطهر حلی و علامه قطب الدین شیرازی از تحصیل کردگان این مرکز و تربیت یافته خواجه نصیرالدین طوسی هستند. تهیه نقشه شکل کره زمین، تقسیمات ربع مسکون، طول و عرض بلاد، جزایر و دریاها، تهیه جداولی برای تعیین طول روز و ساعات در فصول چهارگانه از کارهای علمی این رصدخانه به شمار می رود. محصول علمی و تحقیقی دیگر این مرکز، تألیف و تهیه زیج ایلخانی است. زیج ایلخانی در زمان حیات خواجه نصیرالدین پایان نیافت، بلکه اصلاح و تکمیل آن به وسیله علامه قطب الدین شیرازی انجام گرفت.[31] در ساختمان رصدخانه نیز از علم نجوم، ریاضی و فیزیک استفاده شده است. گنبد رصدخانه با اصول هندسی و ریاضی ساخته شده بود، به طوری که نور آفتاب ساطع از روزنه گنبد، ساعات روز را مشخص می کرد. کتابخانه مراغه شامل چهارصد هزار جلد کتاب در علوم مختلف و متداول زمان بود. خواجه نصیرالدین بسیاری از کتب کتابخانه های بغداد، شام و قلاع اسماعیلی را از خطر نابودی نجات داد و در کتابخانه مراغه مورد استفاده قرار داد. رصدخانه مراغه، اولین مرکز مستقل علم نجوم به شمار می رود. این رصد خانه الگویی برای علمای نجوم در کشورهای دیگر، از جمله هند و عثمانی، شد. انجام تحقیقات جمعی و گروهی از دیگر خصایص ابتکاری این مرکز به شمار می رود که بعدها این روش به اروپا راه یافت.[32]
مدرسه مجتمع شنب غازان: سلاطین مغول بنابر رسم دیرین، مقابر خود را در محلی ناشناخته و دور از دسترس مردم ایجاد می کردند. چون، غازان به دین اسلام گروید، به فکر افتاد مقبره ای برای خود ایجاد کند و اطراف آن را آباد و محل زندگی مردم نماید. بدین منظور، محله ایی بنا نهاد و آن را شنب غازان نامید. شنب غازان در جنوب غربی تبریز قرار داشت و بنای آن از سال 697 هجری تا 702 به طول انجامید. غازان خان دستور داد برای رواج اسلام و رفاه حال مسلمانان، بناهایی از جمله مسجد، مدرسه، خانقاه، دارالشفا، کتابخانه، رصد خانه، بیت السیادت[محلی برای اقامت و پذیرایی از سادات] و بیت القانون[مرکز بایگانی اسناد] ساخته شود. غازان در علم نجوم تبحری کسب کرده بود. زمانی که دستور تأسیس رصدخانه در مجتمع شنب غازان را داد، در مورد چگونگی ساختمان رصدخانه و علوم مستقر در آن دستور هایی می داد که حاکی از علم و آگاهی او از نجوم بود. شناخت او از ستارگان و حرکت و سکون و محل قرار گرفتن آنها در فصول مختلف، موجب حیرت منجمان می شد.[33]
مراکز آموزشی شنب غازان عبارت بودند از: الف) مدرسه شافعی، برای آموزش علوم دینی بر اساس اصول مذهب شافعی؛ ب) مدرسه حنفی، جهت آموزش اصول مذهب حنفی؛ ج)مکتب خانه، جهت تعلیم و مراقبت کودکان بی سرپرست. در مکتب خانه پنج نفر معلم و پنج نفر معید به صد کودک یتیم، تعلیم قرآن می دادند. به معلمان علاوه بر حقوق مشخص، به ازای آموزش کامل کل قرآن به هر کودک، مبلغی به منزله هدیه پرداخت می شد. پنج دایه نیز برای نگهداری و مراقبت جسمی و روحی یتیمان در استخدام بودند؛ د) خانقاه. در هر ماه دو بار متصوفه و خوانندگان در آن جمع می آمدند؛ ه) رصدخانه. غازان خان پس از دیدار از رصدخانه مراغه دستور داد در مجتمع شنب غازان رصد خانه ای بنا کنند. در رصد خانه یک نفر مدرس، یک نفر معید و چند نفر متعلم به امر تعلیم و تعلم مشغول بودند. غازان خان برای حفظ مجتمع شنب غازان املاک بسیاری را وقف آن کرد. متولی، مدرسان، معیدان، دانش آموزان و دانشجویان و دیگر کارکنان مجتمع از حقوق و حق مسکن و غذا بهره مند بودند.
مجتمع آموزشی ربع رشیدی: بزرگترین و مهم ترین مرکز آموزشی و علمی و دوره ایلخانان، ربع رشیدی است. مؤسس این مجموعه، خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، وزیر غازان خان و اولجایتو بود. ربع رشیدی، مجتمعی عظیم در شرق شهر تبریز بود که از ابتدایی ترین مقاطع تحصیلی تا دوره های عالی را شامل می شد. تشکیلات این مجتمع با برنامه ریزی ها و تشکیلات مجامع بزرگ آموزشی امروزه قابل انطباق است. مجتمع اداری بخش های مختلف آموزشی، فرهنگی، اداری و خدماتی بود. متولی، مشرف و ناظر که در حقیقت هیأت امنای مجتمع محسوب می شدند، گردانندگان اصلی مجتمع بودند. در تعیین این افراد، نظر قاضی القضات تبریز شرط بود. در وقفنامه رشیدی شرح وظایف هر یک از آنان ذکر شده است. نظارت بر امور آموزشی، فرهنگی، مالی و اداری، استخدام، انتخاب و گزینش مدرسان، طلاب و کارکنان و رسیدگی به تخلفات از مسئولیت های متولی بود. متولی باید در کلیه امور با مشرف و ناظر مشورت می کرد. برنامه ریزی و کنترل مسئولیت کلاس های درسی به عهده مرتّب بود که نقش معاون آموزشی دانشگاه های امروزی را بر عهده داشت.
بخش آموزشی مجتمع ربع رشیدی: شامل مدرسان و دانش آموزان و دانشجویان می شد که در رشته های مختلف تحصیل می کردند. مراکز آموزشی مجتمع عبارت بودند از: الف) دو مسجد شتوی و صیفی که یکی را مناسب با امکانات و وسایل زمستان و دیگری را برای تابستان تجهیز کرده بودند. مساجد، محل برگزاری مراسم مذهبی و تشکیل کلاس های درس تفسیر و احادیث و سایر علوم بود؛ ب)دارالشفاء که طبیبی حاذق، مدیریت آن را برعهده داشت و علاوه بر تدریس علم طب به طبابت نیز اشتغال داشت و بر امور داروخانه، داروسازی، جراحی و چشم پزشکی نظارت می کرد؛ ج) بیت التعلیم که جهت تعلیم یتیمان تدارک شده بود. برای بیت التعلیم، بزرگترین خانه روضه را در نظر گرفته بودند و معلمی مجرب در آن ساکن و به تعلیم قرآن مشغول بود؛ د)خانقاه، مخصوص تعالیم صوفیان و برگزاری مراسم سماع بود. پذیرایی از مستحقان نیز در آن جا انجام می شد. در خانقاه شیخی به کار ارشاد مریدان می پرداخت و تعدادی صوفی زیر نظر او تعلیم می دیدند. در ربع رشیدی، تعلیم و تربیت از مقطع ابتدایی آغاز می شد و آموزش علم تفسیر و حدیث، شاخه های مختلف پزشکی شامل طب و داروسازی و جراحی، آموزش تألیفات خواجه رشیدالدین، صنایع و فنون، جزو برنامه های آموزشی آن محسوب می شد.
مدرسان مجتمع آموزشی شامل مدرس علم تفسیر و حدیث به دو نفر طلبه، به یکی علم تفسیر و به دیگری علم حدیث می آموخت. کلاس های درس غیر از تعطیلات رسمی دایر بود. مدرس علم تفسیر و حدیث در روزهای تعطیل بعد از نماز، احادیث نبوی روایت می کرد. مدرس اصول و فروع، علاوه بر شرایط لازم علمی و اخلاقی، در صورت داشتن تخصص در علوم عقلی و حساب ارجح تر بود. در این کلاس ده متعلم حضور داشتند که اصول دین و اصول فقه می آموختند و در صورت تبحر مدرس، دروس عقلی و ادبی و حساب نیز تدریس می گردید. این گروه نیاز به معیدی داشتند تا دروس را برای آنان تکرار نماید و بر کارشان نظارت کند. معید نیز باید در مراتب عالی از دانش می بود. کلاس آموزش طب، شامل یک استاد طبیب و دو دانشجوی باهوش، مستعد و علاقه مند بود.[34] در سال 710 هجری رشیدالدین مقرر داشته برای کلاس طب یک نفر معید نیز استخدام گردد و به همین جهت سه نفر دانشجوی طب نیز به هر کلاس اضافه شد. خواجه رشیدالدین، برای این که حق دانش خود را ادا کرده باشد و تألیفاتش فقط در کتابخانه جای نگیرند، تدریس تألیفاتش را نیز به رشته های تحصیلی و مواد آموزشی ربع رشیدی افزود. تألیفات رشیدالدین در رشته های مختلف به عنوان یک ماده درسی تدریس می شد.
آموزش حرفه وفن، مختص فرزندان کارکنان بخش خدمات ربع رشیدی بود. رشیدالدین توصیه کرده بود تا به هر یک از آنان که استعداد و علاقه ای در کار صنعتی داشته باشند، اجازه داده شود در همان صنعت و حرفه مشغول گردند. رشیدالدین عده ای از صنعتگران را نیز در شهرستان رشیدی جمع آورده بود تا آموزش حرفه و فن بدهند. در ابتدای تأسیس ربع رشیدی، در هر رشته درسی، یک کلاس پیش بینی شده بود، ولی بعدها رشیدالدین تعداد مدرسان، معیدان و طلاب را افزایش داده و در بخش الحاقی وقفنامه به این موضوع اشاره کرده است.
بخش فرهنگی ربع رشیدی: شامل دارالکتب (کتابخانه) و دارالمصاحف (انتشارات) بود. دارالکتب که دارای چندین هزار جلد کتاب بود و به وسیله یک نفر خازن و یک نفر کتابدار اداره می شد. کتاب های کتابخانه از طرف رشیدالدین با هدف مطالعه و نسخه برداری وقف کتابخانه ربع رشیدی شده بود. کتاب ها می باید در کتابخانه مطالعه می شد. امانت گرفتن کتاب شرایطی داشت: امانت گیرنده باید وثیقه ای در حد قیمت کتاب می داد و شرط می شد کتاب از ربع رشیدی خارج نشود. در صورت خروج کتاب از ربع رشیدی وثیقه ای بیشتر از قیمت کتاب مطالبه می شد، ولی کتاب به هیچ وجه نباید از شهر تبریز خارج می گردید. مهلت امانت کتاب بیشتر از یک ماه نبود. کتابخانه مهری مخصوص داشت و صفحات مختلف کتاب ها باید مهر می شد.
دارالمصاحف، کار مؤسسات انتشاراتی امروز در تکثیر کتب مورد نیاز ربع رشیدی یا جامعه را بر عهده داشت. خواجه رشیدالدین جهت تکثیر نسخه های قرآن و کتاب جامع الاصول فی احادیث الرسول مقرر کرده بود که نویسندگانی استخدام شوند تا در هر سال، یک نسخه از قرآن و یک نسخه کتاب حدیث تهیه نمایند. نسخه ها پس از اتمام به یکی از شهرهای اسلامی ارسال می گردید و ترتیب شهرها از بزرگترین شهرهای اسلامی آغاز می شد. رشیدالدین سفارش هایی در مورد نوع کاغذ، تذهیب، تجلید، خط خوش و ... نسخه ها داشت و مقرر می کرد که متولی ربع رشیدی پس از اتمام کار کتاب ها، در صفحه آخر هر کدام متنی مختصر نوشته و کتاب را به مردم شهر خاص هدیه دهد و نسب خود و تاریخ تحریر کتاب را نیز ذکر نماید. خواجه رشیدالدین، برای تکثیر تألیفات خود نیز اقداماتی انجام داد؛ از جمله «مقرر چنان است که کتابی یک نسخه عربی مدرس بر پنج متعلم املا کند و یک نسخه پارسی معید بر پنج متعلم و هر یک از آن متعلمان نسخه ای که نویسند ملک او باشد و کاغذ و مایحتاج آن معین».[35] همچنین رشیدالدین توصیه کرده بود نساخانی استخدام شوند و هر سال نسخه هایی از تألیفات او را به زبان های عربی و فارسی تهیه و به شهرهای بزرگ عربی زبان و فارسی زبان ارسال دارند.
بخش خدمات ربع رشیدی: شامل دارالضیافه، دارالمساکین و حمام بود. در شهرستان رشیدی نیز امکانات رفاهی از قبیل کاروانسرا، مغازه ، کارخانه کاغذ سازی، ضرابخانه، انبار و آسیاب احداث شده بود. کارکنان این بخش 220 نفر غلام ترک، قزوینی، رومی، گرجی، هندی، روسی و زنگی بودند که رشیدالدین آنها را وقف ربع رشیدی کرده بود. کار هر یک از آنان نیز مشخص شده بود. کار بیست تن از غلامان رسیدگی به اموال وقفی، شحنگی، نگاهبانی و دربانی بود. رشیدالدین در مورد فرزندان و خانواده های این بیست تن سفارش های خاصی دارد و رعایت حال فرزندان آنان و آموختن حرفه و کسب به ایشان را مدنظر داشته است. 150 نفر دیگر از غلامان به کار باغبانی، زراعت و رسیدگی به باغات وقف اختصاص داشتند. سی نفر از غلامان به کار قنوات و لای روبی آنها مشغول بودند. بیست نفر دیگر به کاری که متولی مصلحت می دید، مشغول می شدند. کار نظافت و پارو کردن برف ها نیز به آنان مربوط می شد. رشیدالدین در جهت امکانات رفاهی مجتمع، برای کلیه مدرسان و محصلان حقوق مالی، جنسی، مسکن و امکانات رفاهی دیگر، مناسب با نیازهای مادی آنان در نظر گرفته بود و رفاه حال آنان را توصیه می کرد، «زیرا تا دانشمندان از نظر مالی بی نیاز نباشند نمی توانند به تعلیم و تعلم بپردازند».[36] افراد شاغل در مجتمع علاوه بر حقوق نقدی که به طور سالانه دریافت می کردند، روزانه مقرری نان داشتند. کلیه طالبان علم، اعم از علوم دینی و طب و سایر علوم نیز مقرری نان دریافت می کردند. متولی، ناظر، مدرسان، طلاب، کارکنان اداری و خدماتی به صورت مجرد در مجتمع حضور داشتند. مدرسان در کنار محل کار خود، اتاق کار مخصوص داشتند. افراد متأهل در شهرستان رشیدی که در مجاورت ربع رشیدی قرار داشت، خانه هایی احداث می کردند و خانواده خود را در آن جا سکونت می دادند. هر گروه در محله ای خاص ساکن می شدند، محله علما، مختص خانواده علما و فقها بود؛ محله طلبه، به خانواده طلاب علم اختصاص داشت، محله صالحیه، مخصوص سکونت یتیمان و خانواده اتابکان آنان بود. محله هایی نیز برای سکونت خانواده غلامان وجود داشت. آنان نیز با توجه به وطن و نژاد محله های جداگانه ای ترتیب داده بودند، مانند محله گرجی ها و محله رومی ها.
ربع رشیدی با موقوفاتی که رشیدالدین عواید آنها را به این مجتمع اختصاص داده بود، تأسیس و فعالیتش ادامه یافت. او باغ ها، مزارع، زمین و قنوات بسیاری در اطراف ربع، مراغه، اصفهان، شیراز، موصل و... را وقف این مرکز علمی و فرهنگی کرد. خواجه رشیدالدین در گزینش کارکنان و مدرسان و طالبان علم دقت کامل داشت و در کل داشتن تدین، امانت داری، درستی کردار و گفتار، دوری از مسکرات و اعمال خلاف شرع را از شرایط اصلی تمامی افراد شاغل در ربع رشیدی می دانست. او تأکید داشت که در مورد افراد شاغل و حاضر در مجتمع باید تحقیقات کامل به عمل آید و بعد از استخدام نیز احوال آنان مراقبت شود تا اگر خلافی مشاهده گردید، مجازات و اخراج شوند.[37] رشیدالدین برای متصدیان هر یک از مشاغل نیز شرایطی جداگانه در نظر داشت. در مورد مدرسان مجتمع، علاوه بر تعهد و اخلاق، تخصص را نیز شرط لازم می دانست. مدرسان علم تفسیر و حدیث باید عالم به علم تفسیر و حدیث، متدین، صالح، صاحب روایت و اجازت می بودند. مدرس علوم اصول فقه و کلام و سایر علوم، می باید عالم، متدین و صالح و شافعی مذهب[ زیرا رشیدالدین فضل الله همدانی و همچنین بیشتر مردم تبریز شافعی مذهب بودند] باشد. طبیب دارالشفاء می باید حاذق، ماهر، توانا به تدریس علم طب، آشنا با گیاهان دارویی و رشته هایی جانبی علم طب می بود.
رشیدالدین برای تدریس علوم دینی و علم طب از خارج ایران نیز افراد متخصص و متعهد را دعوت می نمود. در مکاتبات رشیدالدین آمده است: «پنجاه تن طبیب هندی و چینی و مصری و شامی که هر یک از اینها ملزم هستند ده شاگرد تربیت نمایند».[38] استخدام گردند. همچنین دانشجویانی نیز از ممالک اسلامی برای تحصیل در ربع رشیدی پذیرش می شدند که برای آنان نیز مساکنی در نظر گرفته شده بود. «شش نفر طالب علم دیگر که از ممالک اسلام به امید تربیت آمده بودند، در دارالسلطنه تبریز ساکن گردانیدیم».[39]
در مورد گزینش خازن و کتابدار شرط کرده بود باید افرادی عاقل و نویسنده باشند و شناخت کامل و کافی از کتب داشته باشند. در مورد محصلان کلیه رشته ها شرط شده بود که باید مجرد، صالح، عابد، زاهد و عارف باشند و در صورت متأهل بودن باید دور از خانواده در ربع رشیدی به سر برند و تمایلی به خانواده نشان ندهند.
رشیدالدین با این که خود فلسفه می دانست و در آن رشته دست داشت، در مورد طالبان علم توصیه کرده بود که نباید به فلسفه بپردازند و حتی گرایش به فلسفه نداشته باشند و اگر در این زمینه قبلاً مطالعاتی می داشتند انتخاب نمی شدند (رشیدالدین معتقد بود: فلسفه انسان را گستاخ و خطاکار می سازد و با این که خود تحقیقات و مطالعات فلسفی داشت, تعلیم و تعلم آن را منع می کرد) .[40]
مدت تحصیل در کلیه رشته ها پنج سال تعیین شده بود و اگر محصل، به هر عنوان، موفق نمی شد تحصیلاتش را در پنج سال تمام کند، اخراج می گردید و فرصت اضافی برای تکمیل درس به او داده نمی شد. البته چون طلاب قبل از ورود به ربع رشیدی از نظر استعداد، و خصوصیات اخلاقی و روحی تحقیق و بررسی و سپس گزینش می شدند، مورد اخراج بندرت پیش می آمد. مقرر شده بود که اگر محصلی در میانه تحصیلات به هر علت نتواند از عهده بر آید، اخراج و محصلی دیگر جایگزین گردد. پس از اتمام تحصیلات در صورتی که متعلم از طرف مدرس و استادش تأیید می گردید، اجازه می داشت در رشته تحصیلی خود به کار اشتغال یابد، یعنی گواهینامه کتبی از طرف ربع رشیدی با تأیید مدرس مربوط دریافت می داشت.بعد از رشیدالدین، ربع رشیدی به دست مخالفان او غارت گردید. خواجه غیاث الدین، پسر رشیدالدین، در زمان ابوسعید ایلخانی مدتی کوتاه به وزارت رسید و تولیت مجتمع را بر عهده گرفت و بناهایی به آن افزود.[41] با قتل غیاث الدین در سال 736 هجری ربع رشیدی بار دیگر به دست و دستور مخالفان غارت و ویران گردید. سمرقندی می نویسد: « از ربع رشیدی و خانه های وزیران چندان مرصعات و اقمشه و امتعه و کتب نفیس بیرون آوردند که شرح آن را قلم رقم نتواند کرد».[42] ملک اشرف چوپانی در سال 750 هجری برای مدتی عامل آبادی مجدد ربع رشیدی شد. او در آن جا سکونت اختیار کرد و بزرگان و پیشه وران را وادار به اقامت در آن محل نمود. به هر حال آثار و خدمات شایسته رشید الدین به علم و دانش در روزگار غلبه مغولان بر ایران فراموش ناشدنی و قدر نهادنی است.
مدرسه مجتمع سلطانیه: ارغون خان با هدف ایجاد پایتختی جدید و آرامگاهی برای خود، محل «قنغر آلانگ»[شکارگاه شاهی] را انتخاب و قصد بنای آن کرد، ولی مرگ مانع از نیل به هدف گردید. غازان خان برای تحقق آرزوی پدر، مصالح و اقدامات اولیه ساختمانی شهر را فراهم نمود، ولی فرصت او را نیز کم آمد. اولجایتو در تعقیب اهداف پدر و برادر به ساختمان شهر سلطانیه همت گماشت و بر اتمام و اکمال آن نظارت نمود. اولجایتو، سلطانیه را به سبک و شیوه شنب غازان تبریز بنا نهاد. دارالشفاء، داروخانه، خانقاه دارالسیادت، از جمله بناهای آن شهر به شمار می رفتند. گنبد آرامگاه سلطانیه از نظر طرز ساخت و کاربرد بی شباهت به گنبد رصدخانه مراغه نبود و با الهام از آن ساخته شده بود؛ زیرا از طریق نور خورشید که از روزنه گنبد می تابید، ساعات روز و زمان مشخص می گردید. در سلطانیه مدرسه ای نیز به تقلید از مدرسه مستنصریه بغداد ایجاد گردید و برای تدریس در آن، مدرسان و علما از دیگر نقاط گرد آمدند. اولجایتو برای رونق شهر دستور داد هر یک از بزرگان و درباریان بناهایی در آن احداث کنند. خواجه رشید الدین که در آن زمان سمت وزارت داشت، در سلطانیه، ساختمانی شامل مدرسه و دارالشفاء تأسیس کرد و املاک بسیاری بر آن وقف نمود.[43] رشیدالدین نقش مهمی در ایجاد مجتمع و چگونگی تشکیلات و ساختمان های آن داشت. به همین جهت، تولیت مجتمع سلطانیه به او واگذار شد. در مدرسه سلطانیه شانزده مدرس و معید حضور داشتند و دویست طلبه به آموزش عقاید شیعی می پرداختند. معروف ترین مدرس این مدرسه، جمال الدین حسن بن مطهر حلی بود که در علوم معقول و منقول تبحر داشت و تألیفات بسیاری در زمینه مذهب شیعه دارد. این دانشمند مورد توجه اولجایتو بود و او را با اصول مذهب تشیع آشنا ساخته، به طوری که اولجایتو قبول تشیع کرده بود.[44] به همین جهت، اولجایتو دستور داد علمای شیعه را به سلطانیه دعوت کنند تا در مدارس آن به تعلیم اصول و عقاید این مذهب بپردازند. در سلطانیه علاوه بر آموزش علوم دینی، آموزش صنایع و فنون نیز رواج داشت. «اولجایتو بعد از بنای سلطانیه جماعتی از پیشه وران و اهل حرف و صنایع تبریز را به سلطانیه آورد و ایشان را در آنجا به ترویج صنایع دستی مشغول داشت».[45]
مدرسه سیار: ایجاد مدرسه سیار از ابتکارات ایلخانان در زمینه رواج و رونق و گسترش علم و دانش بود. مغولان پس از لشکرکشی و غلبه بر مناطق مختلف و تشکیل حکومت، در سرزمین های مفتوحه مستقر و ساکن می گردیدند. سلاطین ایلخانی در ایران نظام و مراتب ایلی را فراموش نکرده بودند و در زمستان و تابستان به تناسب آب و هوا در مناطق مناسبی قشلاق و ییلاق داشتند. این نوع زندگی وقتی با مظاهر و تجلیات مادی و معنوی، فرهنگ و تمدن پیشرفته جدید همراه می شد، ایلخانان را ملزم می ساخت برای رفع نیازهای علمی، تدارکات مناسب بیندیشند. به همین جهت، در اردوگاه ها مراکز علمی به وجود آمد تا وقفه ای در آموزش و تدریس ایجاد نگردد. وصاف این نوع مدارس را «مدرسه سیار» نامیده است.[46] خواجه رشیدالدین و تاج الدین علیشاه که مشترکا وزارت اولجایتو را داشتند، مبتکران اصلی مدرسه سیار بودند. مدرسه سیار چادری بزرگ و مجهز از جنس کرباس بود که ایوان و حجره هایی داشت. مولانا بدرالدین اشتری، عضدالدین ایجی، نظام الدین عبدالملک، مولانا نورالدین عبدالرحمان حکیم تستری، سید برهان الدین عبری، جمال الدین مطهر حلی و پسرش فخر الدین را مدرسان مدرسه سیار ذکر کرده اند.[47] مدرسه سیار در هر زمان، به طور مرتب دارای یکصد طلبه علم بود. تهیه نیازمندی های طلاب اعم از تهیه و تدارک غذا، پوشاک و وسایل حمل و نقل از جمله خدمات مدرسه به شمار می رفت.[48]
مدارس مستقر در بعضی شهرها: این مدارس به وسیله افراد خیّر یا به دستور خواجه رشیدالدین و منسوبان او تأسیس شدند. خواجه رشید الدین، در ارزنجان[محل جغرافیایی ارزنجان در ترکیه امروزی قراردارد] مدرسه ای احداث کرده بود. در مکتوبات او نامه ای در مورد مولانا محمد رومی وجود دارد که او را به سمت مدرسی این مدرسه برگزیده است.[49]
رشید الدین در وقفنامه خود قید می کند که جهت تدریس تألیفاتش در شهر بسطام نیز بقعه ای ساخته است.[50] به درخواست خواجه رشیدالدین، در سال 715 هجری مدرسه و خانقاه و بازاری در یزد تأسیس گردید. القاب خواجه رشیدالدین و عنوان «مخدوم جهانیان» بر سر در مدرسه نوشته شد. رشیدالدین مزارع، اراضی و قنوات بسیاری را در یزد وقف این مدرسه نمود.[51]
از آثار شمس الدین محمد، داماد خواجه رشیدالدین، مدرسه شمسیه یزد است. در کنار مدرسه، بازار، خانقاه و دارالسیادت نیز تأسیس شده بود. او چهار تن از قضات محلات یزد را به عنوان هیات أمنای مدرسه تعیین نمود و مزارع و باغات و مغازه هایی را وقف آن کرد.[52] خواجه علیشاه گیلانی، وزیر اولجایتو، نیز مسجد جامعی در تبریز بنا نهاد و مدرسه و خانقاهی در کنار آن احداث نمود.[53] از بناهای زمان سلطان ابوسعید، مدرسه عبدالقادریه است که خواجه عبدالقادربن خواجه کمال الدین محمد بن سدید اشکذری، عالم ریاضیات آن را در یزد به سال 734هجری تأسیس کرد این مدرسه دو طبقه داشت.[54]
نتیجه گیری
مغولان قبل از تشکیل دولت و تسلط بر سرزمین های دیگر با توجه به نیازهای زندگی، نوع معیشت و برخورد با همسایگان به علومی چون تاریخ، نجوم، طب، شکار و آموزش های نظامی ارج می نهادند.آنان وقتی وارد ایران شدند، برای حکومت بر این کشور پهناور که دارای فرهنگ دیرینه بود، ناگزیر گردیدند به فرهنگ و اعتقادات و باورهای مردم گردن نهند. پذیرش اسلام، اولین گام در تعامل آنان با ایرانیان بود. به کارگیری علمایی چون خواجه نصیرالدین طوسی، برادران جوینی و رشیدالدین فضل الله همدانی از ویژگی های روح تسامح و تساهل گرای مغولان به شمار می رفت. هر چند تمامی اقدامات آموزشی در این دوره با ابتکار و به دست ایرانیان اهل قلم صورت گرفت، تأثیر عامل پذیرش و تساهل و تسامح مذهبی مغولان را در زمینه پیشرفت های علمی نباید نادیده گرفت.
از مشخصات عمده آموزش در این دوره تعلیم و تعلم علوم دینی، به خصوص اصول مذهب حنفی، شافعی و شیعه اثنی عشری بود که گاه برای هر کدام از آنها در یک مدرسه، کلاس های خاص تشکیل می شد و گاه مدارس جداگانه ای برای هر یک در نظر گرفته می شد. در کنار کلاس های آموزشی دینی، کلاس هایی نیز برای آموزش های سایر علوم، از جمله طب و نجوم و صنایع و فنون دایر می گردید. تأسیس رصدخانه مراغه، به دست خواجه نصیر مرکز تحقیقی و آموزشی علم نجوم را گسترش داد. کار گروهی دانشمندان در این مرکز باب جدیدی در شیوه های تحقیقی به روی علما و دانشمندان گشود و اروپاییان بیش از مسلمانان و شرقیان از این رویداد بهره جستند. تأسیس مجتمع های آموزشی پیشرفته چون شنب غازان و ربع رشیدی و مدرسه سلطانیه که مختص آموزش اصول مذاهب مختلف اسلامی، اعم از حنفی، شافعی و شیعه اثنی عشری بود، از دیگر ویژگی های آموزش در این دوره است. مدرسه سیار نیز از ابتکارات این دوره محسوب می شود که در خدمت شیوه خاص زندگی ایلی مغولان قرار گرفت. از خدمات آموزشی مهم این دوره دعوت از معلمان زبده و با تجربه و متخصص از کشورها و نقاط مختلف و پذیرش دانشجویان خارجی می باشد که در رواج علم مؤثر بود.
اهمیت دادن به تخصص مدرسان و توجه به رفاه آنان برای بازدهی بیشتر کار آموزش و دقت در هوش و استعداد طالبان علم و قرار دادن آنان در رشته های مورد علاقه از دیگر محسنات مجامع علمی و مدیران این دوره به حساب می آید.
پی‌نوشت‌ها:
1- ابن اثیر، عزالدین ابی الحسن علی بن ابی الکرم محمد، الکامل فی التاریخ، ج12(بیروت، دارصادر) ص360.
2- ولادیمیر تسف، ب، چنگیزخان، ترجمه شیرین بیانی، (تهران، اساطیر، 1363) ص 7.
3- رنه گروسه، امپراتوری صحرانوردان، ترجمه عبدالحسین میکده، (تهران، علمی و فرهنگی، 1353) ص 319.
4- ادوارد براون، از سعدی تا جامی، ترجمه علی اصغر حکمت، (تهران، ابن سینا، 1351) ص 56 ـ 57.
5- رشید الدین فضل الله همدانی، جامع التواریخ، تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، (تهران، نشر البرز، 1373) ج 1، ص 372.
6- همان، ص 507.
7- همان، ج 2، ص 847.
8-.ولادیمیر تسف، ب، پیشین، ص 6.
9- رشید الدین فضل الله همدانی، پیشین، ج 1، ص 775.
10- محمد بن خاوند شاه بلخی (میرخواند)، روضة الصفا، تهذیب و تلخیص عباس زریاب، (تهران، علمی، 1375) ج 5، ص 896.
11- همدانی، پیشین، ص 1048.
12- همان، ص 641.
13- علاء الدین عطا ملک بن بهاء الدین محمد بن محمد جوینی، تاریخ جهانگشای، تحقیق منصور ثروت، (تهران، امیرکبیر، 1362) ج 1، ص 40.
14- ولادیمیرتسف، ب، نظام اجتماعی مغول، ترجمه شیرین بیانی، (تهران، علمی و فرهنگی، 1345) ص 151 ـ 293.
15- همدانی، پیشین، ج 1، ص 692.
16- عطاملک جوینی، پیشین، ج 1، ص 42.
17- همدانی، پیشین، ج 2، ص 792.
18- همان، ج 1، ص 516.
19- دونالد ویلبر، معماری اسلامی ایران (در دوره ایلخانان)، ترجمه عبدالله فریار، (تهران، علمی و فرهنگی، 1346) ص 50.
20- ولادیمیرتسف، ب، پیشین، ص 60.
21- همدانی، پیشین ، ج 2، ص 791.
22- میرخواند، پیشین ، ج 5، ص 871.
23- همدانی، پیشین ، ج 2، ص 829.
24- همان، ص 808.
25- همان ، ص 1209.
26- همان ، ص 1254.
27- غریغوریوس ابوالفرج اهرون (ابن العبرون)، تاریخ مختصر الدول، ترجمه محمد علی تاج پور و حشمت الله یاضی، (تهران، اطلاعات، 1364) ص 370.
28- همدانی، پیشین، ج 2، ص 1255 ـ 1309.
29- همان ، ص 1024 ـ 1025.
30- همان ، ص 1098.
31- کاظم روان بخش، زندگانی و شخصیت خواجه نصیرالدین طوسی، (تبریز، چاپخانه شفق، 1329) ص 64.
32- حسین نصر، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، (تهران، اندیشه، 1350) ص 212.
33- همدانی، پیشین، ج 2، ص 1296.
34- رشیدالدین فضل الله همدانی، وقفنامه ربع رشیدی، به کوشش مجتبی مینوی و ایرج افشار با همکاری عبدالعلی کارنگ، (تهران، انجمن آثار ملی، 1356) ص 130.
35- همان، ص 241.
36- رشیدالدین فضل الله همدانی، مکاتبات رشیدی، تصحیح محمد شفیع (پاکستان، چاپ لاهور، 1364 ق / 1945 م) مکتوب 19، ص 69.
37- همدانی، وقفنامه ربع رشیدی، ص 124.
38- همو، مکاتبات رشیدی، مکتوب 51، ص 341.
39- همان ، مکتوب 51، ص 341.
40- همدانی، وقفنامه ربع رشیدی، ص 175.
41- حمدالله بن ابی بکربن احمدبن نصر (مستوفی)، نزهه القلوب، تصحیح گای لسترنج، مقاله سوم (تهران، دنیای کتاب، 1362) ص76.
42- کمال الدین عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به اهتمام عبدالحسین نوایی، (تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372) ص 160.
43- همان، ص 948.
44- خواند میر، پیشین، ج 3، ص 197.
45- منوچهر وکیلیان، تاریخ آموزش و پرورش در ایران، (تهران، دانشگاه پیام نور،1376).
46- شرف الدین عبدالله بن فضل الله شیرازی (وصاف الحضره)، تحریر و تاریخ وصاف، (تجزیة الامصار و تزجیة الاعصار)، به قلم عبدالمحمد آیتی، (تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346) ص 304.
47 - ابوالقاسم عبدالله بن محمد کاشانی، تاریخ الجایتو، به اهتمام مهین همبلی، (تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348) ص 108.
48- خواند میر، پیشین، ج 3، ص 193.
49- همدانی، مکاتبات رشیدی، مکتوب 31، ص 96.
50- همو، وقفنامه ربع رشیدی، ص 241.
51- احمد بن حسین بن علی کاتب، تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار (تهران، فرهنگ ایران زمین، 1375) ص 135.
52- همان، ص 129.
53- ابن بطوطه، ج 1، ص 284.
54- همان، ص 142.
- ابن اثیر، عزالدین ابی الحسن علی بن ابی الکرم محمد؛ الکامل فی التاریخ، ج 12، (بیروت، دارصادر، 1399 ه. – 1979 م)
- ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمه محمدعلی موحد، 2 ج، (تهران، آگاه، 1370)
- ابن العبری، غریغوریوس ابوالفرج اهرون، تاریخ مختصر الدول، محمدعلی تاج پور و حشمت الله ریاضی، (تهران، اطلاعات، 1364).
- احمدبن حسین بن علی کاتب، تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، (تهران، فرهنگ ایران زمین، 1375)
- اقبال، عباس، تاریخ مغول، (تهران، امیرکبیر، 1364)
- بروشکی، محمدمهدی، بررسی روش اداری و آموزشی ربع رشیدی، (مشهد، آستان قدس رضوی، 1365).
- براون، ادوارد، از سعدی تا جامی، ترجمه علی اصغر حکمت، (تهران، ابن سینا، 1351)
- جوینی، علاءالدین عطاملک بن بهاءالدین بن محمد، تاریخ جهانگشای، نحقیق منصور ثروت، (تهران، امیرکبیر، 1362)
- خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین الحسینی، تاریخ حبیب السیر (فی اخبار افراد بشر)، ج 3، زیر نظر دبیر سیاقی، (تهران، خیام، 1333)
- روان بخش، کاظم؛ زندگانی و شخصیت خواجه نصیرالدین طوسی، (تبریز، چاپخانه شفق، 1329)
- سمرقندی، کمال الدین، عبدالرزاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به اهتمام عبدالحسین نوایی، (تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372).
- غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، (ترجمه و مقدمه نورالله کسایی، تهران، یزدان، 1364)
- کاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد، تاریخ الجایتو، به اهتمام مهین همبلی، (تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348)
- گروسه، رنه، امپراطوری صحرا نوردان، ترجمه عبدالحسین میکده، (تهران، علمی و فرهنگی، 1353)
- مستوفی قزوینی، حمدالله بن ابی بکر بن احمد بن نصر، نزهه القلوب، تصحیح گای لسترنج، مقاله سوم، (تهران، دنیای کتاب، 1362)
- میرخواند، محمد بن خاوند شاه بلخی، روضه الصفا، تهذیب و تلخیص عباس زریاب، (تهران، علمی، 1375).
- نصر، حسین، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، (تهران، اندیشه، 1350).
- وصاف الحضره شیرازی، شرف الدین عبدالله بن فضل الله، تحریر تاریخ وصاف (تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار)، به قلم عبدالمحمد آیتی، (تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346).
- ولادیمیرتسف. ب، چنگیزخان، ترجمه شیرین بیانی، (تهران، اساطیر، 1363)
- ______________ ، نظام اجتماعی مغول، ترجمه شیرین بیانی، (تهران، علمی و فرهنگی، 1345).
- ویلبر، دونالد، معماری اسلامی ایران (در دوره ایلخانان)، ترجمه عبدالله فریار، (تهران، علمی و فرهنگی، 1346)
- همدانی، رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، تصحیح محمد روشن. مصطفی موسوی، 4 ج، (تهران، نشر البرز، 1373)
- ______________ ، مکاتبات رشیدی، تصحیح محمد شفیع، (پاکستان، چاپ لاهور، 1364 ه. – 1945 م).
- ______________ ، وقفنامه ربع رشیدی، به کوشش مجتبی مینوی و ایرج افشار، با همکاری عبدالعلی کارنگ، (تهران، انجمن آثار ملی، 1356).
منبع مقاله:www.shareh.com
/م
