مناسبات سیاسی خوارزمشاهیان و عباسیان

حکومت خوارزمشاهیان از جمله دولت های ترک تبار بود که در دوران ضعف و تجزیه حکومت سلجوقیان در خوارزم پا گرفت. از آن جا که هر حکومتی در سده های میانه برای مشروعیت اداره قلمرو خویش به حمایت معنوی خلیفه بغداد نیاز داشت، خوارزمشاهیان، به ویژه اتسز و علاء الدین تکش، در برابر دستگاه خلافت، سیاست قابل انعطافی در پیش گرفتند. آنها پس از یک پارچه کردن سیاسی بخش شرقی عالم اسلام کوشیدند نهاد خلافت را تحت نفوذ و سلطه خود درآورند. در این نوشتار، مناسبات سیاسی خوارزمشاهیان با خلفای عباسی از آغاز تا واپسین روزهای امپراتوری مطالعه و مرور شده است.

مقدمه

خوارزمشاهیان، سلسله ای از دودمان های ترک تبار بودند که در فاصله سال های 491هـ / 1098م تا 628هـ / 1231م بر محدودة وسیعی از ولایات شرق عالم اسلام فرمان روایی کردند. دودمان خوارزمشاهی در دوران حاکمیت یک صد و سی هفت ساله خود، با شش تن از خلفای عباسی مقارن بودند، و در طی این ایام، برای تأمین استقلال سیاسی حکومت خوارزمی در مقابل سلاجقه و گسترش نفوذ خود در سرزمین های شرقی، به پشتیبانی خلافت عباسی به عنوان تنها نهاد مشروع برای پیش برد مقاصد خود نیاز داشتند، از این رو، در حدود نیم قرن از دوره حکم رانی در برابر عباسیان، سیاست قابل انعطافی در پیش گرفتند، اما زمانی که رقبای موجود در منطقه را پشت سر گذاشتند و بر دول هم جوار، به ویژه حکومت سلاجقه عراق عجم، غلبه یافتند، به انحای گوناگون کوشیدند سلطنت و مقام پادشاهی را در حد سلاطین بویه و سلاجقه بزرگ و حتی فراتر از آنها ارتقاء بخشند و رسماً دستگاه خلافت را تحت نفوذ و سلطه نظام خوارزمشاهی درآورند. این امر، موجب اصطکاک حکومت خوارزمی و خلافت عباسی شد و از این دوره، سیاست خوارزمشاهیان و عباسیان بر اساس برخوردها و تحرکاتی بر ضد یک دیگر بوده است که نتیجه این اختلاف، از هم پاشیدن دولت خوارزمشاهیان، فروپاشی خلافت عباسیان و سلطه مرگ بار مغولان بر شرق عالم اسلامی بود.

خاستگاه دولت پادشاهان خوارزم

انوشتکین[1] جد دودمان خوارزمشاهیان، غلام «بلکباک»[2] یکی از امیران سلجوقی بود که توسط او، به دربار سلجوقیان راه یافت و از سوی سلطان ملکشاه (حک: 485 ـ 465هـ/1092ـ1073م) منصب طشت داری که از ارکان مقامات اداری به شمار می رفت، همراه با «شحنگی خوارزم» در دست گرفت و تا عهد برکیارق (حک: 498 ـ 487هـ/1105ـ1094م) بر این منصب باقی ماند.[3] وی به تصریح مورخان، ترک نژاد و از تیره بکتلی و از ترکان اغوز بوده است.[4] انوشتگین، فرزند ارشد خود، محمد را به وجهی نیکو با آداب سیاست و رسوم ریاست آشنا ساخت و او را به خدمت سپاه سلطان برکیارق درآورد و او نیز به پاس خدماتی که همراه امیر داذحبشی بن التونتاق، سردار برجسته سلجوقی در خراسان، برای فرو نشاندن شورش « قودن» و «یارقطاش» دو تن از مدافعان ارسلان ارغون مدعی سلطنت در خراسان، از خود نشان داد، از سوی سلطان به حکومت خوارزم منصوب گردید و از این زمان تا هجوم مغول، حکم رانی خطه مزبور به مدت یک صد و بیست و شش سال به دست اولاد انوشتگین اداره شد.[5] به گفته مورخان، قطب الدین محمد (حک: 521 ـ 491هـ/1127 ـ 1098م) ، در خلال سه دهه مقام خوارزمشاهی به غیر از شورش طغرلتکین[6]، با رویداد مهمی در خوارزم روبه رو نشد، از این رو با فراغت و آسودگی خاطر، در طی بروز منازعات جانشینی در مغرب ایران، بارها در کنار سلطان سنجر، فرمان روای مقتدر سلجوقی[7]، (حک: 552 ـ 490هـ / 1157 ـ 1097م) برضد مدعیان تاج و تخت پادشاهی مبارزه کرد[8] و برای تحکیم مناسبات سیاسی با او، هر سال شخصاً نزد وی به خراسان می رفت و در بعضی مواقع، فرزندش اتسز را به مرو می فرستاد. او با سیاست دوراندیشانه، بنیان حکومتش را استوار نمود و با اظهار اطاعت و فرمان برداری، نظر سلطان سلجوقی را به خود جلب کرد و زمینه سلطنت و پادشاهی اولاد خویش را فراهم ساخت.[9]

آغاز مناسبات سیاسی خوارزمشاهیان و عباسیان

پس از مرگ محمد در سال 521هـ/1127م، فرزندش اتسز، بر تخت سلطنت جلوس کرد.[10] دوران زمام داری وی را از حیث موضع گیری سیاسی می توان به دو دوره تقسیم کرد؛ دوره اول، از سال 521هـ/1121م. آغاز و تا سال 529هـ/1134م ادامه می یابد. در این دوره، خوارزمشاه به دلیل هوش و درایت خود، از سوی سنجر، فرماندهی بخشی از عملیات های نظامی را به عهده گرفت و با کارایی و مهارت های رزمی خود، توانست مقام و برتری خود را به دیگران نشان دهد و راه را برای استقلال خوارزم هموار سازد. بدین منظور، در نیمه نخست حکم رانی اتسز، در رکاب سنجر به او وفادار بود.[11] اتسز به رغم وفاداری و فرمان برداری ظاهری از سنجر در نیمه دوم حکم رانی، تحولات بنیادی را در عرصه نظام سیاسی خوارزم آغاز کرد و محتاطانه در میان دو قدرت همسایه؛ یعنی سلجوقیان و قراختائیان، شالوده های سیاست مستقل اخلاف خود را بنیان نهاد. در این دوره، او تلاش کرد با هدف جهاد بر ضد کفار و دفاع از مرزهای مسلمین، مرزهای طولانی و آسیب پذیر خوارزم را از صحراگردان کفّار مصون دارد؛ بدین اعتبار عالمان و فقیهان او را غازی نامیدند.[12] سپس مناطق سوق الجیشی هم چون دشت های میان دریاچه آرال و خزر، منقشلاق و قسمت سفلای سیحون را از اُترار[13] تاجند ـ تخته پرش تهاجمات به خوارزم تصرف کرد.[14] در پی این اقدام برای رهایی از سلطه حکومت سلجوقی خراسان و مشروعیت بخشیدن به مبارزات سیاسی علیه آن، در صدد برقراری مناسبات سیاسی با خلیفه عباسی، المقتفی (حک: 555 ـ 530هـ/1160ـ1136م) برآمد. او در اوضاعی به امنیت خوارزم و نفوذ در شرق عالم اسلام می اندیشید که خلیفه عباسی نیز در تلاش برای تجدید حیات رهبری نهاد خلافت و غلبه بر حکومت سلجوقی در مغرب ایران بود؛ بنابراین با فرستادن نامه هایی به گرگانج، او را بر ضد سنجر تشویق و تحریض کرد.[15] اتسز با تحصیل مشروعیت از دستگاه خلافت، نیروهای سنجر را در خوارزم توقیف و اموال آنها را مصادره کرد و راه های ارتباطی خوارزم به خراسان را مسدود ساخت و نشان داد دیگر دست نشانده حکومت سلجوقی نیست و به حکم رانی مستقل خوارزمی می اندیشد.[16] وی هم زمان با این اقدام، گورخان، فرمان روای قراختایی[17] را بر ضد سنجر برانگیخت و با سود جستن از توان نظامی او در واقعه قطوان[18] در سال 536هـ / 1141م، حیثیت سیاسی و اقتدار دولت سلجوقی را در هم شکست و در پی هزیمت سلطان از قر
اختائیان، شهرهایی از خراسان به ویژه مرو، دارالملک سلجوقیان را اشغال و خزانه دولتی را با خود به خوارزم برد.[19]
به گفته مورخان، سلطان سنجر پس از این واقعه، دوبار در سال های 538هـ / 1143م و 542هـ / 1147م به خوارزم لشکر کشید، اما به رغم پیشرفت هایی، با مقاومت خوارزمیان روبه رو گشت و از خوارزم بیرون رانده شد.[20] او به دلیل حضور نیروهای قراختایی در ماوراء النهر و ترکمنان غز، مجبور شد از تحرکات نظامی علیه خوارزم چشم بپوشد و در مقابل ادعای قدرت و شورش های اتسز، او را با ارسال هدایا و تحفه ها آرام نگه دارد.[21]
به گفته ابن اثیر، پس از استیلای قراختاییان بر شهرهای اسلامی، سلطان سنجر با ترکمنان غُز که قارلوق ها با پشتیبانی گورخان، آنان را از ماوراء النهر بیرون رانده بودند، روبه رو گردید و بنیان حکومت سلجوقی، وقتی که غزان، سنجر را اسیر و اهالی شهرهای خراسان را قتل و غارت کردند (9ـ 548 هـ / 4 ـ 1153م)، متزلزل شد.[22] در این میان، اتسز به منظور حفظ امنیت سرحدات جنوبی خوارزم و جلوگیری از فتنه غزان و نفوذ در خراسان، قلعه آمویه، نزدیک ترین راه خوارزم به مرو و نقطه سوق الجیشی گذار نهر آمودریا به ماوراء النهر[23]، را تحت کنترل درآورد تا از آن به عنوان پایگاهی محکم بر ضد غزان و تسلط بر خراسان استفاده کند.[24] آن گاه با نوشتن نامه هایی به قلم رشیدالدین وطواط، دبیر و صاحب دیوان رسائل خوارزم، به بغداد ضمن یادآوری روابط دوستانه سابق و ستودن دودمان مزبور به جهاد، به غزوات خود با کفار اشاره کرد و این خدمات را پاسداری از دیار مؤمنین و نصرت اسلام قلمداد کرد. سپس با برشمردن شایستگی ها و توان مندی های حکومت خوارزم تلاش کرد خلیفه عباسی، المقتفی لامرالله، را متقاعد کند که شایستگی حکومت بر خراسان را دارد.[25] هم چنین درصدد برآمد با برقراری مناسبات سیاسی وسیع با دولت های هم جوار و استفاده از نیروهای اعزامی آن ها،خود در رأس لشکریان، از قتل و غارت غزان در خراسان جلوگیری کند.[26] خوارزمشاه هم زمان با این فعالیت های سیاسی با ملوک هم جوار، بر ضد غزان وارد عمل شد و بر آنان چیره گشت و با این اقدام، توانایی خود را در اعاده نظم در امور خراسان، تثبیت کرد.[27]

مبارزات سیاسی تکش با الناصرلدین الله عباسی

وقتی که اوضاع برای پیش برد اهداف سیاسی اتسز مطلوب و آماده شد، او در ناحیه خبوشان بیمار گشت و در نهم جمادی الآخر سال 551هـ / 1156م درگذشت.[28] پس از وی فرزندش، ایل ارسلان (حک: 568 ـ 551هـ) برای پی گیری فعالیت های سیاسی پدر، ابتدا جانب غیاث الدین محمد بن محمود، حکم ران سلاجقه عراق را گرفت و خواستار بهبود روابط او با تختگاه عباسی شد، زیرا نمی خواست محمود بن محمد به عنوان جانشین سلطان سنجر به رسمیت شناخته شود، اما پس از درگذشت غیاث الدین و انتقال قدرت به اتابک شمس الدین ایلدگز، سیاست خود را تغییر داد و در مقابل محمود خان و ای¬به قرار گرفت و شهرهای جرجان و نسا را تصرف کرد.[29] ای¬به در پی پیشرفت نیروهای خوارزمی به شمس الدین دربارة اهدافش هشدار داد و شمس الدین نیز با فرستادن رسولی به نزد خوارزمشاه، خراسان و خوارزم را متعلق به دودمان سلجوقی دانست، اما چون کارگر نیفتاد به خوارزم لشکر کشید و در نبرد با ایل ارسلان در بسطام، از وی شکست خورد[30] و به دنبال آن، خوارزمشاه تمامی شهرهای خراسان را به طور یک پارچه تحت حاکمیت دولت خوارزمی درآورد[31] و نیرومندترین فرمان روای بخش شرقی عالم اسلام شد و در اندیشه مقابله با قراختاییان برآمد تا به نفوذ آنها در ماوراءالنهر خاتمه دهد، اما مرگ نابهنگام وی در نوزدهم رجب سال 568هـ / 1173م و بروز چند جنگ داخلی بین خوارزمشاهیان، کام یابی های خوارزمیان را کند کرد.[32]
پس از او، همسرش، ترکن خاتون، از دوری تکش[33] در منطقه جَند استفاده کرد و فرزند کوچکش، سلطان شاه محمود را به تاج و تخت رساند و خود، زمام امور را در دست گرفت. تکش که از به رسمیت شناختن و اطاعت از او سر باز زده بود به بلاساقون، مرکز حکم رانی قراختاییان رفت و نظر دختر گورخان را در قبال پرداخت مالیات سالیانه به حکومت قراختایی در صورت پیروزی بر سلطان شاه جلب کرد و در معیت فوما[34]، فرمانده سپاه قراختایی، به طرف خوارزم به راه افتاد. سلطان شاه و ترکن خاتون با نزدیک شدن سپاه خارجی، مرکز قدرت را رها کردند و تکش به کمک نیروهای بیگانه وارد شهر گرگانج شد و در روز دوشنبه، 22 ربیع الآخر سال 568هـ بر اریکه سلطنت جلوس کرد.[35]
تکش، گرچه تخت پادشاهی را مدیون قراختاییان بود، درصدد رهایی از یوغ آنها برآمد. بدین منظور، وی، ارسال خراج به بلاساقون را متوقف کرد و مأمور وصول مالیات قراختا را به قتل رساند و مورد حمله آنان قرار گرفت. خوارزمیان بر خلاف تصور نیروهایی متفق بودند که[36] از اقتدار خوارزمشاه و استقلال مملکت خود دفاع کرده و ظفر یافتند.[37] بنابراین، حکومت خوارزم از انقیاد قراختا رهایی یافت و تکش را بر آن داشت به پیروزی خود بر ضد کفار قراختا با اتکا بر نیروی انسانی ولایت جَند، ادامه دهد.[38] تکش در این منطقه با اتخاذ سیاست دینی مبنی بر گسترش مرزهای سیاسی اسلام و زدودن نشانه های کفر برای نفوذ در مناطق شمالی سیحون سود جست و مناطقی، چون «بار جلیغ کنت»، «سغناق»، «رباطات» و «طغانین» را تصرف کرد[39] و با تشکیل ارتشی نیرومند، از سرحدات شمالی سیحون که از سوی ترکان و قراختاییان آسیب پذیر بود، حراست نمود و سپس فرمان روای «سغناق» و «البقراوزان» رئیس قبیله «اوران» از قپچاق ها را با خود بر ضد «ملاعین قتا» متحد کرد[40] و توانست پیروزی هایی تا ولایات کفار، یعنی «طراز»،[41] به دست آورد.[42] اهمیت پیروزی خوارزمشاه بر کفار قراختایی در آن بود که وی اهداف سیاسی خود را با دین درآمیخت و به «مجاهد غازی» ملقب گردید.[43] پس از این پیروزی، سلطان تکش در سال 578هـ / 1182م، در جبهه داخلی عملیات نظامی دیگری با نام «جهاد اعظم» آغاز کرد و با سپاهی متشکل از امیران شجاع و مجرب به جنگ کفار قراختایی رفت و شهر بخارا را فتح و به گرگانج، دارالملک خوارزمشاهیان، ضمیمه کرد. تکش با این فتح معظم، مجدداً مصالح دین و دولت و شریعت اسلام را در آن ولایت قوت داد و خطبه و سکه این خطه به نام او طراز یافت.[44]
سلطان تکش در میان سال های 578 ـ 569هـ، با دعاوی تاج و تخت خوارزم از سوی برادرش سلطان شاه، که از طرف ملوک هم جوار حمایت می شد، روبه رو بود.[45] وی با سیاست توازن قدرت در خراسان، مدبرانه موقعیت سیاسی زمام داری خود را درمقابل برادرش حفظ کرد[46] و در طی سال های 589 ـ 578هـ ، در پی مبارزات طولانی، بر سلطان شاه پیروز شد و شهرهایی از خراسان را نیز تصرف کرد.[47]
هم زمان با فتوحات گسترده تکش، حکومت سلجوقیان به دلیل درگیری های امیران و بزرگان آن بر سر قدرت در ولایات شرقی، رو به ضعف می رفت، بنابراین، زمینه برای بنا نهادن حکومتی نیرومند در عراق عجم مهیا بود. در این میان، برخی بزرگان سلجوقی نیز با ارسال نامه هایی، خوارزمشاه را برای تصرف عراق عجم تشویق کردند و مهم تر آن که، خلیفه الناصر (حک: 622 ـ 575هـ / 1180 ـ 1125م) از بیم پیش روی طغرل، فرمان روای عراق[48]، با فرستادن رسولانی به گرگانج با هدف واگذاری فرمان روایی عراق عجم به خوارزم، خواستار مداخلات نظامی تکش بر ضد طغرل شد، تکش هم که به تصاحب زمام امور ایران می اندیشید، بلافاصله در سال 590هـ / 1194م از خوارزم به ری رفت و ضمن مغلوب کردن طغرل، شهرهای اصفهان و همدان را به اشغال درآورد[49] و در حوالی همدان، بین «دزج و قاسماباذ»، کوشکی برای استقرار حکومت خوارزم تدارک دید و به مدت یک ماه به تنظیم و تنسیق امور حکومت پرداخت و سپس اصفهان و همدان را به قتلغ اینانچ و ری را به پسرش یونس خان سپرد و برای خشنود ساختن توده های مردم، فقها و علما، به حل و فصل مشکلات موجود پرداخت و به آنها تحف و هدایایی ارزانی داشت.[50]
الناصر لدین الله در ازای کمک هایش به سلطان خوارزمی، انتظار داشت که سلطان برخی مناطق را به وی بسپارد. به همین منظور، وزیر خود، مؤیدالدین محمد، معروف به ابن قصاب را برای مذاکره با او به عراق عجم فرستاد. وزیر از خوارزمشاه خواست برای مذاکره و گرفتن خلعت پیش او برود و ضمن پیاده شدن از اسب با وی روبه رو شود. تکش که این عمل را اهانت آمیز می دید، سرباز زد و این، مقدمه اختلاف بین خلیفه و خوارزمشاه گردید. این اختلاف تا بدان جا بالا گرفت که ابن قصاب و سپاهیان خلیفه پس از رویارویی با خوارزمشاه، شکست خوردند و خوارزمشاه غنایم فراوانی به دست آورد.[51]
خلیفه عباسی با احساس خطر از این حکومت نوخاسته و برای اعادة حیثیت، قوایی مرکب از پنج هزار نفر را به فرماندهی ابن قصاب رهسپار فتح همدان کرد و این بار با خیانت قتلغ اینانج به خوارزمشاه و پیوستن به سپاه خلیفه، قوای خوارزمی به طرف ری عقب نشینی کرد و سپاه خلیفه توانست همدان، خرقان، مزدقان و ساوه را فتح کند و خوارزمیان را به دامغان، بسطام و گرگانج عقب براند.[52] متعاقب این حوادث، الناصر سپاهی به فرماندهی سیف الدین طغرل به اصفهان گسیل داشت و در این اوضاع، کوکجه، یکی از مملوکان پهلوان محمد بن ایلدگز، بر ضد خوارزمیان وارد عمل شد و صدرالدین خجندی، رئیس شافعیان اصفهان، نیز ضمن تحریک مردم بر ضد خوارزمیان، خواستار تسلیم شهر به سپاه خلیفه شد. لشکریان خوارزمشاه ناگزیر اصفهان را به قصد خراسان ترک کردند و سپاه خلیفه به اصفهان وارد شد[53] و کوکجه به تعقیب خوارزمیان شتافت. وی پس از بازگشت و طبق توافق قبلی با الناصر، حکومت بر شهرهای ری، خوار، ساوه، قم و کاشان تا مرز مزدقان را خود بر عهده گرفت و شهرهای اصفهان، همدان، زنجان و قزوین را به دستگاه خلافت سپرد.[54]
در اثناء این وقایع، سلطان علاء الدین تکش پس از فراغت از اوضاع داخلی خراسان و ماوراء النهر با سپاهی در شعبان سال 592هـ به قصد نبرد با لشکر خلیفه به همدان رفت و در این جنگ ضمن کشته شدن سپاهیان بسیار، سرانجام سپاه الناصر شکست خورد و تکش همدان را گرفت و گور ابن قصاب که پیش از جنگ در گذشته بود، شکافت و سر بی جانش را برید و وانمود کرد که در جنگ کشته شده است[55] پس از آن، تکش رفتاری دوستانه با مردم در پیش گرفت و اعلام کرد در انجام امور حکومتی کوشا باشند، مردم هم به دلیل رضایت از سلطان خوارزمی، جشن برپا کردند.[56]
در این میان، الناصر، خلیفه عباسی، هیاتی به ریاست مجیر الدین ابوالقاسم بغدادی به همدان فرستاد تا به خوارزمشاه بگوید که بلاد تحت حاکمیت دودمان خوارزمی کافی است و باید عراق عجم را اعاده نماید وگرنه خلیفه در سرزمین خوارزمشاه به جهاد برمی خیزد. در مقابل این تهدید، تکش نه تنها عراق عجم را تسلیم نکرد، بلکه خواستار خوزستان برای تأمین جا و مقرری ارتش خوارزمی شد[57] و حاجب بزرگ، شهاب الدین مسعود خوارزمی را همراه مجیرالدین به بغداد فرستاد و از خلیفه، حقوق تاریخی ـ سیاسی، هم چون سلاطین سلجوقی تقاضا کرد و از وی خواست برای استقرار سلطان خوارزمی در بغداد، دارالسلطنه آن را تعمیر کنند و به نام خوارزمشاه خطبه بخوانند.[58] در پی بی ثمر بودن این مذاکرات، تکش آماده رویارویی با خلیفه شد. خلیفه بغداد دست به توطئه زد و نامه هایی به فرمان روای غور و غزنه، غیاث الدین، نوشت مبنی بر این که به ممالک شرقی خوارزمشاه حمله برد و با سرگرم کردن تکش، او را از حمله به بغداد باز دارد.[59] علاوه بر آن، رسولی به بلاد خزر فرستاد تا پادشاه آن از ناحیه شمال، برای تحدید پیش روی خوارزم، بر آن حمله برد.[60]
غیاث الدین نیز طی نامه ای تکش را تهدید به تصرف شهرهایش کرد. تکش هم بلافاصله به گرگانج، دارالملک خوارزم، بازگشت و رسولی نزد قراختاییان روانه ساخت و به فرمان روای آن وانمود کرد که حکم ران غوری، متصرفات قراختاییان را چون بلخ تصرف خواهد کرد. سپس نامه ای به غیاث الدین ارسال داشت و اعلام کرد دست از نبرد با الناصر کشیده و مطیع اوست. تکش با این سیاست، طرح خلیفة عباسی را نقش برآب کرد و قراختاییان و غوریان را درگیر جنگ های فرسایشی کرد.[61] و مقاصد سیاسی حکومت خوارزمشاهی را در مقابل نهاد خلافت دنبال نمود و برای تضعیف آن با امام ابومحمد عبدالله بن حمزه، ملقب به منصور بالله (614 ـ 461هـ) پیشوای زیدیه که در سال 593هـ همراه بدرالدین و محمد بن احمد از امرای آل رسول، قیام کرده بودند، تماس برقرار کرد و این قیام را که در دیلم، ری، گیلان و حجاز با استقبال علمای زیدیه و قتاده بن ادریس، شریف مکه، روبه رو شده بود، تحت حمایت مادی و معنوی قرار داد و با این اقدام، خلافت عباسی را به شدت به مخاطره انداخت.[62] به دنبال این اقدام، علاء الدین تکش به طرف عراق عجم به راه افتاد و تمام آن سرزمین را تسخیر کرد و شایستگی خود را در اداره امور عراق به الناصر و امیرانش نشان داد و با تلاش وافر توانست الناصر را در مقابل حقوق سیاسی خود تسلیم کند و به دریافت «تشریفات فاخر و صلات وافر» و «منشور سلطنت ممالک عراق، خراسان و ترکستان» از نهاد خلافت، نائل گردید.[63] (595هـ / 1198م)
به دنبال ارسال خلعت، خوارزمشاه، پسرش، تاج الدین علیشاه را قائم مقام خود در عراق عجم قرار داد[64] و خود به منظور جلوگیری از دست اندازی اسماعیلیه در عراق عجم[65]، به طرف قلعه قاهره[66] در حوالی قزوین لشکر کشید و به آسانی آن را گشود و با گماشتن نگهبانانی در آن جا[67]، خواست قلعه الموت را تصرف کند که به دلیل مقاومت آنان منصرف شد و در دهم جمادی الآخر سال 596هـ / 1199م به خوارزم باز گشت.[68]
اسماعیلیه می پنداشتند دشمنی سلطان با آنها، نتیجه اهتمام نظام الملک مسعود بن علی، وزیر دولت خوارزمشاهی است، بنابراین بر سر راهش کمین کردند و هنگامی که وزیر از سرای خویش خارج می شد، او را به قتل رساندند.[69] این حادثه سبب تأثر خوارزمشاه شد تا جایی که با سپاهی عظیم به فرماندهی پسرش محمد به طرف قلاع آنها حرکت کرد، اما در بین راه، خوارزمشاه بیمار شد و بر خلاف توصیه اطبا به راه خود ادامه داد و در حوالی «چاه عرب» در شهرستان، بیماری بر او چیره شد و در نوزدهم رمضان 596هـ / 1200م درگذشت.[70] محمد که شرایط حساس جانشینی پدر را می دانست، با پیشنهاد اسماعیلیه مبنی بر دریافت یک صد هزار دینار به دولت خوارزمی، توافق کرد و به سرعت عازم گرگانج گردید.[71]

اقدامات و تحریکات الناصر عباسی علیه سلطان محمد خوارزمشاه

سلطان محمد که در دوران حیات تکش «قطب الدین» و پس از مرگ او «علاء الدین» لقب یافت، روز پنج شنبه بیستم شوال سال 596هـ به تخت سلطنت جلوس کرد.[72] سبب این تعویق همانا اختلافی بود که میان او و هندوخان، فرزند ملکشاه، وجود داشته است.[73]
غیاث الدین غوری با تحریک و تشویق خلیفه بغداد به بهانه دفاع از حقوق هندوخان، بعضی از شهرهای خراسان را متصرف شد و به ضبط و مصادره اموال مردم دست زد و حتی غله ای که برای نگهداری مشهد امام رضا(ع) تخصیص یافته بود، غارت کرد.[74] در این اوضاع، شهاب الدین غوری که در هندوستان سرگرم فتوحات بود، سریعاً به خراسان عزیمت کرد و بلافاصله با لشکر خویش به سوی خوارزم شتافت و تصمیم داشت گرگانج، قلب امپراتوری خوارزمشاهیان را به تصرف خویش درآورد. سلطان محمد در حوالی «قراسو»[75]، مانند اسلاف خویش کوشید با غرقاب کردن اراضی اطراف، غوریان را متوقف سازد، اما فقط چهل روز ایشان را متوقف ساخت. شهاب الدین با مشقت فراوان به طرف شمال پیش روی کرد و شهر گرگانج را محاصره کرد. خوارزمشاه پیکی به نزد گورخان فرستاد و از وی استمداد نمود. هم چنین کنار شط «نوزآور» قرارگاهی ایجاد نمود و آماده دفاع از مرز و بوم سرزمین اجدادی خویش گشت. امام شهاب الدین خیوقی نایب مناب و مشاور سیاسی دولت خوارزمی که به تعبیر جوینی، «دین را رکنی و ملک را حصنی بود» در تدارک کار دشمن و دفع آنان از حریم خانه و میهن، کوشش فراوان کرد و در منابر شهر خطابه ها خواند و به حکم حدیث صحیح «هر کس در راه جان و مال خویش کشته شود شهید است» اذن جهاد داد. بدین ترتیب، تمامی اهالی گرگانج با روحیه ای پرخروش و پرجوش و مجهز به انواع سلاح، در مقام دفاع از شهر برآمدند. در این میان، شهاب الدین غوری که تلاش می کرد از جانب شرقی شط به داخل شهر نفوذ یابد، ناگهان خبر یافت که سپاه قراختایی به فرماندهی «تایانگو طراز» و سلطان عثمان، حکم ران سمرقند، نزدیک قرارگاه خویش رسیده است، از این رو مجبور به عقب نشینی گردید، اما در اثناء بازگشت در حوالی هزار اسب در نبرد با سپاه خوارزمی شکست خورد و بسیاری از ابزار و آلات جنگی خود را از دست داد و در نزدیکی «اندخود»[76] به محاصره قراختاییان درآمد و از بیم جان خویش به میانجی گری سلطان عثمان، تمامی گنجینه ها و «زرادخانه ها»[77] را به قراختاییان بخشید و از مرگ حتمی نجات یافت.[78]
بعد از این شکست، سلطان شهاب الدین به هندوستان رفت و از آن جا نیروی انسانی و ابزار و آلات جنگی کافی تدارک دید و در نظر داشت به پشتوانه معنوی نهاد خلافت، عملیات نظامی وسیعی بر ضد سلطان محمد آغاز نماید، ولی در هنگام بازگشت به غزنه، در ناحیه «دمیک» از توابع لاهور، به وسیله کفار «الکوکریه» به قتل رسید.[79] با مرگ او، از آن جا که فرزند ذکور نداشت بر سر تاج و تخت پادشاهی اختلاف به وجود آمد و امیران و مملوکان غوری هر یک در منطقه تحت فرمان خویش مدعی استقلال شدند.[80] در این اوضاع، علاء الدین محمد خوارزمشاه به دعوت حسین بن خرمیل، امیر برجسته غوری، به هرات لشکر کشید و با تصرف آن، شهر بلخ را نیز پس از چهل روز محاصره تسخیر کرد[81] و به گفته ابن اثیر، به منظور تأمین خط دیوار دفاعی ولایات متصرفه، قلعه ترمذ را به عثمان، فرمان روای سمرقند، تسلیم نمود و بلافاصله به طرف مناطق میهنه، اندخوی، طالقان و قلاع کالوین و بیوار پیش رفت.[82] در این میان، سلطان غیاث الدین محمود که سرگرم مبارزه با تاج الدین اُولدوز فرمان روای غزنه بود، از جنگ و مقابله با خوارزمیان پرهیز کرد و علامه کرمانی، سفیر محمد خوارزمشاه، را در فیروز کوه به گرمی پذیرفت و همراه او، ضمن اعلام تابعیت خویش در ذکر نام سلطان در سکه و خطبه، تحفه هایی به علاوه فیلی سپید نزد سلطان خوارزمی ارسال داشت.[83] (603هـ) پس از این حوادث، سلطان محمد در سال 604 هـ / 1207م به طرف ماوراء النهر به راه افتاد و شهرهای بخارا و سمرقند را از سیطره قراختاییان خارج ساخت.[84] آن گاه به قصد پاک سازی مناطق اسلامی از وجود عناصر قراختایی و پایان دادن به حکومت آنان به مصاف خان ختای رفت، اما این بار به سبب خیانت اصفهبد کبودجامه و «ترتیه» شحنه سمرقند و همکاری ایشان با گورخان، شکست خورد و به دست سپاه ختای اسیر گردید.[85] از آن جا که سلطان محمد مدتی در میان دشمنان اسیر بود، شایعاتی مبنی بر کشته شدن او بر سر زبان ها جاری شد و سبب بروز ناآرامی، اغتشاش و آشوب هایی در هرات، نیشابور، طبرستان و جرجان گردید و بنیان سلطنت خوارزمشاهی را به مخاطره افکند.[86] به گفته ابن اثیر، سلطان خوارزمی به کمک یکی از همراهان خویش به نام شهاب الدین مسعود از دست قراختاییان رهایی یافت و به محض بازگشت به دارالملک خوارزم و اطلاع از حرکت های استقلال طلبانه در ولایات جنوبی، به جانب خراسان لشکر
کشید و در سایه قدرت و تدابیر نظامی توانست پس از نابودی سرکشان و طاغوتیان، مجدداً اقتدار نظامی خوارزمشاهی را در بلاد مزبور تأمین کند.[87] آن گاه با برقراری نظم و امنیت در امور خراسان و انتصاب امیران معتمد، آماده نبرد با قراختاییان گردید و در ناحیه «ایلامش»[88] واقع در شمال «اندکان» در جنگ با تایانگو فرمانده سپاه ختای پیروز شد[89] و به دنبال آن از یک سو با موفقیت تا اوز کند[90] و آغناق[91] و از سوی دیگر در ولایات اُترار، معبر کاروان های تجاری پیش روی کرد و با براندازی عمال مسلمان وابسته به گورخان و تعیین والیان خوارزمی در نواحی مزبور، همراه ارسلانخان عثمان رهسپار گرگانج، دارالملک خوارزمشاهیان گردید.[92]
چنان که دیدیم، سلطان محمد در همان روزهای نخست حکم رانی، با دسیسه الناصر، دشمن شماره یک دولت خوارزمشاهیان، روبه رو شد. هر قدر سلطان خوارزمی بر میزان پیروزی ها و گسترش نظام خوارزمشاهی در بخش شرق عالم اسلام می افزود، به همان نسبت دشمنی ها و اختلاف ها با دستگاه خلافت شدت بیشتری می گرفت. خلیفه الناصر پیوسته از وزن و اعتبار معنوی خود بر ضد نظام سیاسی خوارزم استفاده می کرد و کلیه سلاح های سیاسی ـ دینی خود را علیه آن به کار می برد. او برای تحکیم نفوذ و سلطه بر عراق عجم، با متهم ساختن سلاطین خوارزمی به بی دینی و با استفاده از موقعیت مادی و معنوی برخی از علمای شهیر عصر، از قبیل «ابن الخطیب»[93] و «ابن الربیع»[94]، توده های مسلمان و دولت های هم جوار را بر ضد آنان برمی انگیخت و با اتهام سرکشی و بغی به آنان، ضمن تضعیف موقعیت اجتماعی و سیاسی دولت خوارزمی، جنگ و نبرد با آنها را قانونی و مشروع جلوه می داد.[95] الناصر هم چنان به سیاست خود مبنی بر براندازی نظام خوارزمشاهی ادامه داد و با بهره گیری از اختلاف و درگیری خاندان خوارزمشاهی، برای از بین بردن اقتدار و حاکمیت علاء الدین محمد در عراق عجم و ساقط نمودن نظام خوارزمی، با خاندان قراختای متحد شد و با اعزام فقیه شافعی و مدرس نظامیه بغداد، شیخ مجدالدین ابوعلی یحیی، و فرستادن نامه های پی در پی به غزنه و فیروزکوه، از سلاطین غور خواست که گرگانج، دارالملک خوارزمشاهیان، را به اشغال درآورند.[96] در این میان، علاء الدین محمد با اتکا به نیروهای رزمی متشکل از اقوام «اورانی، قنقلی و قبچاقی» و ترکن خاتون که به طور منظم با وارد ساختن هم نژادان خود در خوارزم توان نظامی ارتش خوارزمی را بالا می برد[97]، و نیز با حمایت های مادی و معنوی دانشمند و متکلم بزرگ بارگاه خویش، شهاب الدین خیوقی، از سرزمین اجدادی خویش دفاع کرد و با نقش برآب کردن توطئه های دستگاه خلافت، اقتدار و حاکمیت نظام خوارزمشاهی را در خراسان تثبیت کرد و با برافراشتن پرچم جهاد علیه کفار قراختای، حاکمیت آنان را در ممالک اسلامی برانداخت و در نبرد بر ضد غوریان، که اهرم قدرت خلیفه بغداد ]در اجرای[ سیاست های نهاد خلافت بر ضد نظام خوارزمی در شرق عالم اسلام بودند، پیروز شد[98] و زمانی که بلاد غور به ویژه غزنه را در سال 611هـ / 1214م تسخیر کرد، در خزانه آنان منشورهای دارالخلافه را به دست آورد که
مشتمل بر تقبیح کردار و حرکات سلطان و تشویق و تحریک خان ختای و غوریان در براندازی حکومت خوارزمشاه بود. سلطان این اسناد و دلایل را تا فراهم شدن فرصت لازم برای لشکرکشی به بغداد نزد خود نگه داشت.[99]
در این اوضاع، الناصر برای تأمین اقتدار و حاکمیت دستگاه خلافت در عراق عجم، با دشمن دیرینه اسلاف خویش، اسماعیلیه، متحد شد[100] و زمانی که جلال الدین حسن نو مسلمان به منظور اثبات خلوص نیت به اسلام رسمی، مادرش را با کاروانی بزرگ به سفر حج روانه ساخت، کاروان و عَلَم اسماعیلیان را برای تحقیر و تنزل مقام سلطان خوارزمی، جلوتر از حجاج خوارزمی قرار داد[101] و به وسیله فدائیان امام اسماعیلیه، سیف الدین اغلمش را که «مقیم رسم خطبه و مظهر طاعت سلطان ]خوارزمشاه[ بود» در وقت استقبال از حجاج خوارزمی به قتل رساند.[102] در همین هنگام، الناصر به موجب اختلاف و درگیری قتاده، امیر مکه، با دستگاه خلافت، به اشتباه برادرش را توسط اسماعیلیه ترور کرد و با این کار باعث بروز بلوای بزرگی در عالم اسلام شد.[103]

عکس العمل سلطان محمد در برابر دستگاه خلافت و پی آمد آن

این جریان ها همراه با اسناد و شواهد موجود برای علاء الدین محمد دلایل کافی در اثبات بی کفایتی و جاه طلبی خلیفه بغداد و فرصت مناسبی برای بزرگ ترین پادشاه ممالک اسلامی بود، که در برابر برتری جویی ها و زورگویی های او بایستد و رسماً حکومت را از زیر نفوذ وی بیرون کشد[104]، اما از آن جا که فضای سیاسی مناسب پیش برد مقاصد او نبود، خوارزمشاه کوشید با اتخاذ سیاست دینی، حقوق تاریخی ـ سیاسی خویش را به صورت قانونی و مشروع مطالبه نماید. از این رو جلسه ای متشکل از علما، رجال و پیشوایان دینی در گرگانج ترتیب داد و در آن با اسناد و شواهد کافی، تمامی اقدامات توطئه آمیز سیاسی ـ نظامی الناصر را برشمرد و اظهار داشت خلفای عباسی از جهاد و نبرد علیه کفار و ارشاد و دعوت آنان به اسلام و محافظت از ثغور و سرحدات ممالک اسلامی که نه تنها به اولوالامر واجب است بلکه ضرورت تمام دارد، سرباز زده اند و در خصوص بزرگ ترین رکن اسلام، یعنی جهاد، اهمال ورزیده اند. بنابراین سلطانی که اوقات خود را مجاهدت در راه دین، پاسداری از مرزها، برکندن گمراهان و دعوت کافران به دین حق صرف نموده، سزاوار است چنین امامی که نسبت به مسئولیت بزرگ امامت تغافل ورزید، عزل نماید؛ مضافاً آن که، خلفای عباسی شایسته خلافت نیستند و سادات حسینی مستحق خلافت اند و خاندان عباسی آن را به ناحق غصب کرده اند. بدین ترتیب، سلطان محمد از علمای حاضر در جلسه، برای عدم مشروعیت امامت الناصر لدین الله و استحقاق خلافت علویان فتوا گرفت و با یکی از سادات بزرگ حسینی، سید علاء الملک ترمذی، که وزیر دولت خوارزمشاهی بود، به عنوان رهبر معنوی و روحانی عالم اسلام بیعت کرد و نام خلیفه بغداد را از خطبه در ممالک خوارزمشاهی برانداخت.[105] این واقعه علاوه بر آن که نفوذ گسترده و شناخته شده علویان در سایه حکومت خوارزمشاهی در قلمرو آنان، خوارزم، مرکز امپراتوری را به تصویر می کشد، گرایش و طرف داری محمد خوارزمشاه به شیعه و اقتدار سادات شیعی را در جنبه سیاسی نشان می دهد.
پس از آن که سلطان محمد به اعمال خود رنگ مشروعیت بخشید و به خودش نیز زینت مجاهدت در راه حق و عدالت داد، آماده نبرد با خلیفه بغداد گردید و از خوارزم به راه افتاد، ولی مستقیم عازم بغداد نشد، بلکه ابتدا اوضاع آشفته عراق عجم را سر و سامان داد و اتابک سعد، حکم ران فارس و اتابک اوزبک، صاحب آذربایجان را به اطاعت درآورد[106]، سپس به منظور شروع جنگ در همدان اردوگاه عظیمی دایر کرد و برای اتمام حجت قاضی مجیرالدین عمر بن سعد خوارزمی را به رسالت به بغداد فرستاد و به خلیفه پیغام داد که نام سلطان باید در خطبه خوانده شود. از آن جا که الناصر بر آن بود تا با حذف قدرت های منطقه ای، ریاست هر دو نهاد سلطنت و خلافت را نصیب خویش سازد، با درخواست سلطان مخالفت کرد.[107] خوارزمشاه از امتناع خلیفه بسیار خشمگین شد و بیش از پیش در عزل خلیفه راسخ گردید و گفت: «در سپاه من لااقل صد تن وجود دارند که از الناصر برای خلافت شایسته تر می باشند»[108]. مع هذا خلیفه برای منصرف ساختن سلطان از حرکت به سوی بغداد و جلب توافق و تسکین وی، شیخ شهاب الدین سهروردی، شیخ الشیوخ دستگاه خود را به رسالت نزد خوارزمشاه اعزام داشت و بنا به نقل منابع، شیخ پس از آن که به خدمت سلطان راه یافت، حدیثی از رسول خدا(ص) مبنی بر این که ایشان مؤمنان را از آزار رساندن به آل عباس برحذر داشته اند، برای سلطان نقل کرد. خوارزمشاه پاسخ داد: اگر چه ترکم و زبان عربی را خوب نمی دانم، اما معنی حدیث را فهمیدم ولله الحمد که هرگز آزاری به آل عباس نرسانیده ام، ولی شنیده ام که در زندان خلیفه، خلقی بسیار از این طایفه محبوس مانده اند و در همان جا به تکثیر نسل می پردازند. خوب است شیخ این حدیث نبوی را برای خلیفه بخواند. شیخ در جواب گفت: خلیفه مجتهد است و حق دارد برای خیر و صلاح جامعه اسلامی افرادی را به زندان افکند.[109] سلطان در پاسخ شیخ گفت: «این کسی را که تو وصف می کنی در بغداد نیست من می آیم و کسی را به خلافت می نشانم که بدین اوصاف باشد»[110] از آن پس، بحث و گفت وگو با اظهار صریح سلطان محمد مبنی بر عدم صلاحیت الناصر در تصدی امر زمام داری مسلمانان، به جایی نرسید و دشمنی میان خوارزمشاه و خلیفه شدت بیشتری یافت.
پس از بی نتیجه ماندن رسالت سهروردی، سلطان محمد در سال 614هـ / 1217م، حدود پانزده هزار سپاه را از طریق همدان به طرف بغداد فرستاد و خود نیز به دنبال آنها به راه افتاد، اما در اثناء پیش روی و عبور از گردنه اسدآباد گرفتار وزش باد، باران و برف شدید شد و اکثر نیروهای خود را از دست داد و مجبور به بازگشت گردید.[111] با آن که خوارزمشاه در اثر یک حادثه طبیعی به مقصود خویش نرسید، از مبارزه با دستگاه خلافت دست نکشید و بر خلاف نظر مورخانی، چون عوفی و نسوی[112]، مصمم بود با فراهم ساختن نیروی رزمی و تجهیزات نظامی در سال بعد به بغداد لشکرکشی کند و طومار نهاد خلافت را بر هم چیند که البته به علت تحریکات و سیاست توطئه آمیز الناصر عباسی در برانگیختن مغولان علیه ممالک خوارزمشاهی، برای رهایی از این خطر عظیم نتوانست اقدام مؤثری انجام دهد.[113] با این کار، الناصر از خطر حکومت خوارزمشاهی رهایی یافت، اما سرانجام در چند دهه بعد، باعث فروپاشی همیشگی نهاد خلافت در عالم اسلام گردید.
اگرچه هجوم مغولان به ممالک خوارزمشاهی و بهانه چنگیزخان[114] در این اقدام، مسئله دیگری می باشد که از موضوع بحث ما خارج است و تنها دعوت خلیفه او را بر این کار وا نداشته است،[115] ولی رفتن سفیری از جانب الناصر پیش چنگیزخان و علنی شدن دشمنی خلیفه با سلطان محمد و دادن اطلاعات در باب احوال ممالک خوارزمشاهی که لازمه دعوت مغول به جنگ با خوارزمشاه بود، خان مغول را مایل و جری کرده و در تحریک و تشویق آنان در هجوم به ممالک خوارزمشاهی بسیار مؤثر بوده است.[116]

سلطان جلال الدین مینکبرنی و الناصر عباسی

پس از سقوط ممالک شرقی، سلطان محمد که با توطئه های داخلی و خارجی مواجه بود، قدرت مقابله با مغولان را در خود ندید و به نواحی داخلی ایران عقب نشست[117] و پس از سرگردانی بسیار در حالی که از بیم تعقیب جبه بهادر و سوبدای به جزیره آبسکون در جنوب شرقی دریای خزر پناه برده بود[118]، تصمیم گرفت «اوزرلاق شاه» را که به علت نفوذ و مداخلات ترکن خاتون به عنوان ولیعهد انتخاب کرده بود[119]، عزل کند و به این امید که جلال الدین می تواند در مقابل مغولان مقاومت ورزد، او را به جانشینی برگزید.[120]
پس از مرگ سلطان محمد در سال 617هـ / 1220م، سلطان جلال الدین برای مقابله با مغولان در نظر داشت از نیروی مادی و معنوی خلیفه عباسی سود جوید، اما اختلاف تاریخی دستگاه خلافت و خوارزمشاهیان مجال نداد و این سیاست مؤثر نیفتاد.
این دشمنی در ابتدای کار جلال الدین، هنگامی بروز کرد که وی پس از مراجعت از هندوستان به منظور سامان بخشیدن نیروی خود راه کرمان در پیش گرفت، اما براق حاجب، حاکم دست نشاندة خوارزمشاهیان در کرمان، با آگاهی از ضعف نیروی سلطان، دروازه های شهر را به رویش بست. جلال الدین هم که توان مقابله در خود نمی دید، راه عراق عجم پیش گرفت. براق حاجب، پیش از رسیدن جلال الدین بدان جا، رسولانی با تحفه و هدایا برای جلب حمایت خلیفه بغداد نزد الناصر فرستاد. الناصر با سیاست خدعه آمیز خود به خوارزمشاهیان، نمایندگان دشمن سلطان را پذیرفت و رسولان را با هدایا و خلعت و منشور حکومت کرمان به نزد براق حاجب باز پس فرستاد. بدین ترتیب در ابتدای کار جلال الدین، خلیفه با حاکم یاغی کرمان بر ضد او هم دست شد.[121]
در این هنگام، سلطان جلال الدین که عازم خوزستان بود، سفیری نزد خلیفه فرستاد و از او در برابر هجوم مغولان استمداد خواست؛ خلیفه بغداد نه تنها دعوتش را اجابت نکرد، بلکه از بیم از دست دادن خوزستان سپاهی حدود بیست هزار نفر به جنگ او فرستاد و علاوه بر آن از مظفرالدین کوکبری، فرمان روای اربل، تقاضای ده هزار سوار کرد تا کار جلال الدین را یک سره کنند.[122] رفتار خشن و خصمانه الناصر، سلطان را بر آن داشت درسی نیکو به دستگاه خلافت دهد، بدین سبب، در سال 621هـ با هدف رهایی خوزستان از دستگاه خلافت، عازم این ولایت مهم و مرزی شد. خلیفه از نقشه آگاهی یافت و برای منصرف کردن جلال الدین به نیرنگی دیگر توسل جست و ایغان طایسی را تشویق کرد به همدان حمله برد و در صورت پیروزی حکومت آن را به دست گیرد. او نیز به قصد همدان چنین کرد.[123]
جلال الدین با شنیدن این خبر به سرعت خود را به ایغان طایسی رساند و او که توان مقابله با سلطان را در خود نیافت، همسرش، خواهر سلطان را، برای پوزش نزد خوارزمشاه فرستاد و امان خواست. جلال الدین که فرصت اندکی داشت و برای جنگ با سپاه خلیفه آماده می شد، پذیرفت؛ بدین ترتیب ایغان و سپاهیانش به خوارزمشاه پیوستند و نقشه خلیفه بی نتیجه ماند.[124]
جلال الدین با پشتیبانی این نیرو به خوزستان وارد شد و شهر شوشتر را که در تملک خلیفه بود، محاصره کرد. فکر رویارویی با مغولان سبب شد که خوارزمشاه با سپاه خلیفه وارد مذاکره شود و اعلام دارد خطر مغولان، حتی برای عراق عرب هم جدی است و با اتحاد خوارزمشاه و خلیفه می توان بر آنان فائق آمد. سپاه بغداد جوابی ندادند و خوارزمشاه آتش جنگ برافروخت. در مدت دو ماه که شوشتر، بی ثمر در محاصره بود، دشمنی و کینه دستگاه خلافت بیش از پیش بر سلطان جلال الدین ثابت شد؛ از این رو فتح خوزستان را نیمه کاره رها کرد و عازم بغداد گشت.[125] در بین راه سلطان جلال الدین با مظفر الدین کوکبری، حاکم اربل، تماس گرفت تا او را از حمایت خلیفه باز دارد. حاکم اربل که از قدرت طلبی و فشار خلافت ناخرسند بود با جلال الدین متحد شد، اما از بیم خلیفه قوایش را در اختیار او نگذاشت. سلطان که در این موقع به چند کیلومتری بغداد رسیده بود، به جای ورود به تخت گاه عباسیان، برای گوش مالی دادن کوکبری، از کنار بغداد راه شمال پیش گرفت تا به تکریت رود. به گفتة ابن اثیر، در این کارزار، سپاه اربل تار و مار شدند و سپاهیان سلطان رفتاری بدتر از مغول ها از خود بروز دادند.[126] او برای توجیه این کار، قاضی القضات حکومتش را نزد فرمانروایان جزیره، دمشق و مصر فرستاد تا با توضیح وضعیت بحرانی و بغرنج منطقه، در برابر خلیفه و مغولان از آنها یاری بگیرد، اما به علت سیاست تحریک آمیز و نفوذ خلیفه بر سیاست جهان اسلام، نه تنها کاری از پیش نبرد، بلکه بر شدت دشمنی ها افزوده شد و راه بر حملات پی در پی مغولان هموارتر گشت.[127]

مناسبات سیاسی سلطان جلال الدین والمستنصر بالله

پس از درگذشت الناصر، پسرش ابونصر محمد، ملقب به الظاهر بالله (حک: 623 ـ 622هـ / 1225 ـ 1226م) به خلافت رسید و پس از مرگش، ابوجعفر منصور، با لقب المستنصر بالله (حک: 640 ـ 623هـ / 1226 ـ 1242م) به خلافت نشست. وی پس از استحکام وضعیت مادی و معنوی داخلی حکومت، بر آن شد تا رابطه مغشوش و مبهم دستگاه خلافت و حکومت سلطان جلال الدین را بهبود بخشد؛ بدین منظور، سعدالدین یکی از بزرگان دربار خود را نزد خوارزمشاه اعزام کرد و از او خواست از تملک و تعرض بر موصل، اربل، ایوه و قسمتی از عراق عجم چشم پوشد؛ نام خلیفه را که پدرش سلطان محمد خوارزمشاه از خطبه حذف کرده بود، بار دیگر رواج دهد؛ از محاصره خلاط دست برداشته و از آنجا باز گردد و در عوض اجابت آنها، نماینده ای به دربار خلیفه برای دریافت خلعت و فرمان سلطنت گسیل دارد.[128]
از آن جا که خوارزمشاه درگیر جنگ با گرجیان و تهاجم پی در پی مغولان بود، در برابر خواسته های خلیفه انعطاف نشان داد و متعاقب آن توقیعی مبنی بر خطبه خواندن به نام خلیفه در سراسر شهرها صادر کرد؛ از مداخله در مناطق تحت تابعیت دستگاه خلافت چشم پوشید و با اعزام هیاتی به بغداد، از خلیفه خواست مراسم تشریفاتی سلطان خوارزمی را محترم تر از سایر سلاطین انجام دهد. این خواسته ها سریعاً ثمر بخشید و رسولان سلطان به همراه نمایندگان مستنصر بالله پیام برتری خوارزمشاه را بر سایر فرمان روایان، به دنیای اسلام اعلام کردند و فرمان سلطنت و خلعت های گرانبها و نفیس و هدایای هنگفت به وی تقدیم کردند.[129]
به دنبال سفیران سیاسی خلیفه، در سال 627هـ نمایندگان دیگری که سفارت آنها جنبه مذهبی داشت، در کنار شهر خلاط به خدمت خوارزمشاه رسیدند تا به تقاضای وی برای ورود در سلک فتوت از جانب خلیفه سراویل بر تنش کنند.[130] با رسیدن این سفیران، سلطان جلال الدین در سلک اهل فتوت درآمد و جوان مردان ایران را تحت فرمان خود گرفت. سلطان جلال الدین اکنون در اوج شهرت و قدرت به سر می برد و پس از سال ها توانسته بود مناسبات سیاسی خوارزمشاه را با دستگاه خلافت بهبود بخشد. علاوه بر این پیروزی، او پس از فتوحات پی در پی در گرجستان، بر شهر مهم و ثروت مند خلاط دست یافته و گرجیان را سخت گوش مالی داده بود. با این پیروزی ها او به خود غرّه شد و بر خلاف نظر خلیفه بغداد شهر خلاط را تسخیر کرد و پس از آن متعرض شامات و روم شد و مهم تر از همه ایوه و جبال را تصرف کرد.[131] این اقدامات سلطان در خطرناک ترین دوره زمام داری او ـ پس از فتح خلاط در سال 627هـ ـ به وقوع پیوست، زیرا مغولان شهر به شهر در جست وجوی او بودند و او به حمایت خلیفه بغداد نیاز مبرم داشت. این نیاز زمانی که مغولان به فرماندهی جرماغون روز به روز او را دنبال می کردند، کاملاً معلوم ومشهود است. سلطان رسولانی نزد مستنصر بالله فرستاد و پیغام داد که او میان خلیفه و مغول سدی است که اگر شکسته شود، کار خلیفه هم نابسامان می شود، اما خلیفه به دلیل دل آزردگی هایش از او و هم چنین شکایت های فرمان روایان سوریه و روم، به او پشت کرد و رسولان خوارزمشاه مأیوس و ناامید بازگشتند. این پیغام آخرین تماس سلطان جلال الدین با خلیفه بغداد بود. پس ازآن از دست مغولان گریخت و در سال 628هـ / 1230م کشته شد.[132] با کشته شدن جلال الدین و به دنبال آن سقوط حکومت خوارزمشاهی، راه برای پیش روی مغولان هموار شد و سرانجام در چند دهه بعد، نهاد خلافت عباسی نیز به دست آنان سقوط کرد.

نتیجه

پس از گذشت چند قرن، با ظهور خوارزمشاهیان، خوارزم که از طریق دودمان های تحت امر خلفای عباسی اداره می شد، تحولات اساسی را در زمینه های گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آغاز کرد. قطب الدین محمد بن انوشتگین، نخستین سرسلسله خوارزمشاهی، از آن جا که حکم رانی خود را از سلاجقه کسب کرده بود، با سیاست دوراندیشانه، بنیان قدرت و حکومتش را استوار و با اظهار اطاعت و فرمان برداری، نظر سلجوقیان را به خود جلب و زمینه سلطنت و پادشاهی دودمانش را فراهم نمود. با مرگ او، اتسز، پس از جلوس بر تخت سلطنت، تحولات بنیادینی در عرصه نظام سیاسی خوارزم آغاز نمود و مصممانه با احتیاط میان دو قدرت همسایه، یعنی سلاجقه و قراختائیان، شالوده های کاملاً مستقل اخلاف خود را پایه گذاری کرد. وی در پی این اهداف، برای رهایی از سلطه حکومت سلجوقی خراسان و مشروعیت بخشیدن به مبارزات سیاسی علیه آنان و نیز نفوذ در بخش شرقی عالم اسلام، مناسبات سیاسی گسترده ای با خلافت عباسی برقرارساخت. خلیفه عباسی نیز با هدف احیاء قدرت مادی و معنوی دستگاه خلافت در مقابل سلجوقیان، با اعزام رسولانی به خوارزم، خوارزمشاه را در جهت مقاصد سیاسی وی یاری می داد. اتسز پس از تحصیل مشروعیت از خلیفه بغداد، مبارزات سیاسی را بر ضد سلجوقیان آغاز کرد و با تشویق و تحریک قراختائیان، در حاکمیت و اقتدار حکومت سلجوقی شکافی عمیق ایجاد نمود، به طوری که مرو، دارالملک سلطان سنجر را تحت حاکمیت خود درآورد. بعد از درگذشت اتسز، فرزندش ایل ارسلان، سیاست توسعه طلبانه او را دنبال کرد و موفقیت هایی نیز در این زمینه به دست آورد. هنگامی که علاء الدین تکش به قدرت رسید، حکومت خوارزمی نزدیک به بیست سال با مدعیان تاج و تخت پادشاهی، هم چون سلطان شاه محمود و سلاطین غور و سلجوقی روبه رو بود و در طی این ایام با ایجاد اتحاد سیاسی متوازن با دستگاه خلافت عباسی بر آنان غلبه کرد و با موفقیت های کسب شده نه تنها دولت خوارزمشاهیان را در مناطق شمالی سیحون تا حوالی طراز توسعه داد، بلکه با نابودی حکومت سلجوقی عراق و الحاق سرزمین های آنها به گرگانج، تا مرزهای بغداد، تخت گاه عباسیان، پیش رفت.
در این دوره، خوارزم در پرتو قابلیت و کاردانی خوارزمشاه، مرکز مهم اتخاذ تدابیر سیاسی و نظامی بود و در سایه تدابیر او چنان دولتی به وجود آمد که از حیث سیاسی، نظامی و اقتصادی از کلیه امکانات برخوردار شد و دولت های هم جوار را پشت سر گذاشت. وی آرمان سیاسی حکومت خوارزمشاهی را به جد دنبال کرد و کوشید هم چون آل بویه و سلاجقه بزرگ، خلافت عباسی را تحت سلطه و قدرت خویش درآورد. همین امر باعث اصطکاک هرچه بیشتر خوارزمشاهیان و عباسیان شد. خوارزمشاه نظر به سپاه قدرت مندی که در اختیار داشت، تا حدودی توانست از نظرگاه حقوق تاریخی ـ سیاسی، امتیازاتی از خلیفه بغداد تحصیل کند، اما مرگ نابهنگام او در سال 596هـ / 1199م و بروز اختلافات میان مدعیان تاج و تخت پادشاهی وقفه ای در روند توسعة دولت خوارزمشاهی ایجاد کرد و در نتیجه، قلمرو ارضی حکومت خوارزمی در معرض یورش و هجوم عوامل نهاد خلافت، نظیر غوریان و قراختاییان، قرار گرفت.
در این میان، سلطان محمد در سایه قوای نظامی و تشکیلات منظم اداری، تمامی مناطق از دست رفته را باز پس گرفت و به مبارزه جدی با دستگاه عباسی که عامل اصلی تحریک و تحریض حکومت های قراختایی و غوری علیه دولت خوارزمشاهی بود، پرداخت. وی برای پیش برد مقاصد سیاسی حکومتش، به وسیله یکی از علویان دربار خوارزم به عنوان خلیفه جدید مسلمین با فتوایی که از علمای پایتخت گرفته بود، نام خلیفه بغداد را در ممالک خوارزمی از خطبه حذف و برای نابودی او روانه بغداد شد، اما در اثناء پیش روی، بر اثر بلایای طبیعی، اکثر نیروهای خود را از دست داد و مجبور به بازگشت گردید. خوارزمشاه مصمم بود با فراهم ساختن نیرو و تجهیزات نظامی، دوباره به بغداد لشکرکشی کند که البته به علت تحریکات و سیاست توطئه آمیز الناصر در برانگیختن مغولان علیه دولت خوارزمشاهیان، برای رهایی از این خطر عظیم نتوانست اقدام مؤثری انجام دهد، با این کار، الناصر از خطر حکومت خوارزمی رهایی یافت، ولی سرانجام با سیاست مرگ بار خود در چند دهه بعد، باعث فروپاشی نهاد خلافت عباسی، برای همیشه در عالم اسلام گردید.

پی‌نوشت‌ها:

[1] -. از این قبیل اسامی مرکب «انوش» و «تکین» که اولی به معنای جاوید و پایدار و دومی به معنی غلام و بنده است، در میان ترکان تیانشان (ترکستان شرقی) رایج بوده است: محمود کاشغری، دیوان لغات الترک، ترجمه و تنظیم دکتر محمود دبیر سیاقی (تهران، پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1375) ص 502 ـ 503؛
Zekivelidi; Khorezmian Glossary of the Maqaddimat Al-Adab, (Istanbul, universitisi Edebiyet fakultesi yayin Iarin, 1957) p. 36.
[2] -. بلکباک به معنی فرمان روای عاقل و حکیم است: کاشغری، پیشین، ص 294 ـ 378 ـ 379؛ در منابع تاریخی به شکل های دیگر، مانند «بلکاتکین»، «بیگماتکین»، «بلکابل»، «ایلتکین» و «میکائیل» نوشته شده است: ابن اثیر، الکامل، تحقیق یوسف الدقاق (بیروت، دارالکتب العلمیه، 1998)، ج 9، ص 10؛ عطاملک جوینی، تاریخ جهانگشا، ج 2، ص 1؛ رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، به کوشش کریمی (تهران، اقبال، 1338) ج 1، ص 237؛ اسماعیل ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر (مصر، مطبعة حسینیه، بی تا)، ج 2، ص 206؛ شمس الدین ذهبی، دول الاسلام، تحقیق فهیم محمد شلتوت و محمد مصطفی ابراهیم (مصر، بی¬نا، 1974) ج 2، ص121؛ عبدالله بیضاوی، نظام التواریخ، تصحیح میر حسینی محدث ارموی (تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1382) ص 28.
[3] -. ابن اثیر، الکامل، ص 10؛ عطاملک جوینی، پیشین، ج 2، ص 2؛ احمد قلقشندی، صبح الاعشی فی صناعه الاتشاء (قاهره، ناشر، 1960) ج 5، ص 454 ـ 460 ـ 469؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، تصحیح عبدالحسین نوایی (تهران، امیرکبیر، 1366) ص 486 ـ 487، میرخواند، روضة الصفا، تصحیح جمشید کیان فر (تهران، اساطیر، 1380) ج 7، ص3279.
[4]- . عطاملک جوینی، پیشین، ص 2، رشیدالدین فضل الله، پیشین، ص 237؛ ابوسلیمان داود بناکتی، روضه اولی الالباب فی معرفة التواریخ والانساب، به کوشش جعفر شعار (تهران، انجمن آثار ملی، 1348ش) ص 234؛ منهاج الدین سراج جوزجانی، طبقات ناصری، تصحیح عبدالحی حبیبی (تهران، دنیای کتاب، 1363ش) ج 1، ص297ـ 298؛ محمد شبانکاره ای، مجمع الانساب، تصحیح میرهاشم محدث (تهران، امیرکبیر، 1363) نیمه دوم، ص 134.
[5] -. ابن اثیر، پیشین، ج 9، ص 9؛ عطاملک جوینی، پیشین، ج 2، ص 2 ـ 3؛ محمد فخر رازی، جامع العلوم، به اهتمام سید علی آل داود (تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1382)، ص 61.
[6]- . طغرلتکین قماروی فرزند «اکنجی بن قچقار» بوده که پدرش حکم ران خوارزم بود و در سال 490هـ به فرمان برکیارق برای کمک به سپاه امیر داذحبشی بر ضد شورشیان خراسان به مرو رفته بود، اما پیش از رسیدن سپاه اعزامی، برکیارق به دست قودن و یارقطاس کشته شد (ابن اثیر، الکامل، ج 9، ص 10)؛ طغرلتکین در غیاب اکنجی به مدت چند ماه حکومت خوارزم را در دست داشت. از آن جا که برکیارق پس از مرگ اکنجی، فرمان روایی خوارزم را در اختیار محمد بن انوشتگین قرار داد، بر ضد محمد خوارزمشاه شورش کرد، اما شکست خورد و گریخت: ابن اثیر، پیشین، ج 9، ص 10 ـ 11؛ طغرلتکین یکی از ممدوحان عبدالواسع جبلی بوده است، در این باره ر.ک به: عبدالواسع جبلی، دیوان، به اهتمام ذبیح الله صفا (تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 2537) ص 178 ـ 180.
[7] -. امیرداذحبشی در سال 490هـ از سوی برکیارق حکم ران خراسان بوده و سنجر تنها بر بخشی از شهرهای خراسان امارت داشت. در نبردی که میان سنجر و حبشی و برکیارق در محلی به نام «نوشبحان» صورت گرفت، سنجر بر آنان پیروز شد و حکم رانی شهرهای خراسان را تحت انقیاد و اطاعت خود درآورد (سال 493هـ )، در این باره ر.ک به: فتح بن علی بنداری، زبدة النصره ونخبة العصره، ترجمه حسن خلیلی (تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 2536) ص 312 ـ 313؛ ابن اثیر، پیشین، ج 9، ص 27 ـ 28؛
Cl CAHEN, Barkyaruk, EI 2, Vol. I, P. 5 – 1051 - 5.
[8]- . عبدالرحمان بن جوزی، المنتظم، (هند، حیدرآباد دکن، 1359 ـ 1357ق) ج 9، ص 205؛ ابن اثیر، الکامل، ج 9، ص 182 ـ 183.
[9]- . ابن اثیر، الکامل، ج 9، ص 10 ـ 11؛ عطاملک جوینی، پیشین، ج 2، ص 2 ـ 3؛ فصیح الدین احمد خوافی، مجمل فصیحی، ج 2، ص 208، 228؛ بیضاوی، پیشین، ص 128 ـ 129؛ غیاث الدین خواندمیر، مأثر الملوک، تصحیح میرهاشم محدث (تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1372) ص 131.
[10]- . ابن اثیر به نقل از مشارب التجارب بیهقی، ولادت اتسز را در ماه رجب سال 490هـ نوشته است (ابن اثیر، پیشین، ج 9، ص 407)
[11]- . همان، ص 253 ـ 264 ـ 320؛ بنداری، پیشین، ص 238؛ عطاملک جوینی، پیشین، ج2، ص 3 ـ 4؛ میرخواند، پیشین، ج 7، ص 3281.
[12]- . رشیدالدین وطواط، مجموعة الرسائل، تحقیق محمد افندی فهمی (مصر، مطبعة المعارف، 1315ق) ج 1، ص 16 ـ 17 ـ 21؛ همو، عرائس الخواطر، به اهتمام قاسم تویسرکانی (تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1338) ص 126 ـ 128.
[13]- . در برخی منابع چینی از این شهر به شکل «اُو ـ تی ـ لا ـ ره» یاد شده که احتمالاً نام قدیم این شهر یا شهری نزدیک آن، فاراب بوده که یاقوت از آن یاد نموده است. این شهر آخرین ولایات اسلام در بخش شمالی سیحون در نزدیک بلاساقون، مرکز حکم رانی قراختاییان بوده است (شهاب الدین یاقوت حموی، معجم البلدان، (بیروت، بی¬نا، 1986) ج 4، ص 27 - 225؛ زکریا قزوینی، آثار البلاد و اخبار العباد (بیروت، دارالصادق 1380ق/1960م) ص 603؛ امیلی برتشنایدر، ایران و ماوراء النهر، ترجمه و تحقیق هاشم رجب زاده (تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، 1381) ص 366).
[14] -. شبه جزیره منقشلاغ از شرق به خوارزم و از غرب به دریای خزر محدود بوده است: یاقوت، پیشین، ج 5، ص 215؛ و بنابر مجموعه منشات، امیر جمال الدین از طرف سلطان سنجر، حکمرانی آن خطه را همراه با شحنگی دهستان و شهرستان به عهده داشته است: منتجب جوینی، عتبة الکتبه، به اهتمام قزوینی و اقبال (تهران، شرکت سهامی چاپ، 1328ش) ص 84 ـ 85.
[15]- . رشیدالدین وطواط، عرائس الخواطر، پیشین، ج 1، ص 16 ـ 17؛ شبانکاره ای، پیشین، ص134.
[16] -. ابن اثیر، الکامل، ج 9، ص 10، 309؛ جوینی، پیشین، ج 2، ص 5؛ فتوحات و پیروزی های اتسز در میان اهالی خوارزم با واکنش بسیار مثبت روبه رو شد به طوری که به مناسبت پیروزی های او، اشعاری در ستایش از وی سرودند (یاقوت، پیشین، ج 5، ص 215) و حتی در میان علما و دانشمندان خوارزمی اهمیت به سزایی یافت، چنان که ابوعبدالله محمد بن علی خوارزمی کتابی تحت عنوان فتح منقشلاغ تألیف نمود (صلاح الدین خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج 4، باعتناء دید رینغ، دارالنشر فرانزشتاینر بقیسبادن، 1959م، ص185ـ 186).
[17] -. قراختاییان از نظر نژادی مردمی مغول تبار بودند و جایگاه اصلی آنها در شمال چین و زبانشان مغولی آمیخته به تنگوزی بوده است. در حدود سال های 518 ـ 512هـ فرمان روای قراختاییان به نام «توشی طایفو» ولایات قرقیز، اویغور و ترکستان، طراز، بیش بالیغ و بلاساقون را متصرف شد و دولت قدرتمندی تشکیل داده. با آن که در منابع تاریخی به نژاد مغولی آن ها تصریح شده، ولی عباس اقبال به اشتباه آنها را ترک نژاد به شمار آورده است: جوینی، پیشین، ج 2، ص 86؛ رشیدالدین فضل الله، پیشین، ج 1، ص 313 ـ 314؛ همو، رشیدالدین فضل الله همدانی، تاریخ چین، (تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1379)، ص 81 ـ 147؛ بناکتی، پیشین، ص 140؛ رنه گروسه، امپراتوری صحرانوردان، ترجمه عبدالحسین میکده، چاپ سوم (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1368ش) ص 275 – 277 - 309؛ برتشنایدر، پیشین، ص 234؛ عباس اقبال، تاریخ مفصل ایران (تهران، بی¬نا، 1312ق) ج 1، ص 8 ، 10؛ همو، سه سند تاریخی، اسناد تاریخی دیوان خوارزمشاهیان، ارمغان، ش 2، س 19 (تیرماه 1317ش) ص77ـ 78؛Spuler, GURKHAN. EI2, Vol. II, P. 1143 .
[18] -. قریه ای از توابع سمرقند (ابوسعد سمعانی، الانساب، تحقیق عبدالله عمر البارودی (بیروت، دارالجنان، 1408ق/1988م) ج 4، ص 525؛ یاقوت، پیشین، ج 4، ص 375.
[19] -. بنداری، پیشین، ص 336؛ محمد راوندی، راحة الصدور و آیة السرور، تصحیح محمد اقبال (تهران، امیرکبیر، 1364) ص 174؛ ابن اثیر، الکامل، ج 9، ص 323؛ ابی الفداء، پیشین، ج 3، ص 15 ـ 16.
[20] - ابن اثیر، الکامل، ج 9، ص 329 ـ 330؛ ابن کثیر، البدایة والنهایة، تحقیق محمد عبدالعزیز النجار (قاهره، دارالغزل عربی، 1412هـ / 1991م) ج 6 ، ص 728.
[21]- . عطاملک جوینی، پیشین، ج 2، ص 10.
[22] -. نجیب بکران، جهان نامه، ص 72؛ راوندی، پیشین، ص 179 ـ 180 ـ 184؛ جوزجانی، پیشین، ج 1، ص 262؛ مجهول المؤلف، مجمل التواریخ والقصص، تصحیح ملک الشعرای بهار (تهران، بی نا، 1318ش) (بخش الحاقی) ص 526؛ سمعانی، پیشین، 5/162، ص 202- 203؛ ذهبی، دول الاسلام، ج 2، ص 70؛ ابن اثیر، الکامل، ج 9، ص385ـ 387.
[23]- . سمعانی، پیشین، ج 1، ص 67؛ یاقوت، پیشین، ج 1، ص 58؛ ابن اثیر، اللباب، (بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420ق، 2000م)، ج 1، ص 18.
[24] -. عطاملک جوینی، پیشین، ج 2، ص 12.
[25] -. وطواط، مجموعة الرسائل، ج 1، ص 16 ـ 17 ـ 21.
[26] -. همو، عرائس الخواطر، ص 18 ـ 19، 21 ـ 25، 27 ـ 28، 199.
[27] -. همان، ص 123؛ ابن اثیر، الکامل، ج 9، ص 407.
[28]- . عطاملک جوینی، پیشین، ج 2، ص14؛ بیضاوی، پیشین، ص 129.
[29]- . ابن اثیر، الکامل، ج 9، ص462، 476.
[30]- . صدرالدین حسینی، اخبار الدولة السلجوقیه، به اهتمام محمد اقبال (لاهور، بی¬نا، 1352ق/ 1933م) ص 162 ـ 163.
[31]- .همان، ص 163ـ 164.
[32] -. ابن العبری، تاریخ مختصر الدول، (بیروت، مطبعه الکاثولیکیه- لآبائه الیسعیین، 1958م) ص 374؛ ابن اثیر، الکامل، پیشین، ج 9، ص 473 و ج 10، ص 37؛ ذهبی، دول الاسلام، ج 2، ص 81.
[33] -. تکش از نام های مردان و به معنای پایان و غایت و مرز حد هر چیزی است. (کاشغری، پیشین، ص 497)؛ درباره شکل و تلفظ صحیح این اسم ر.ک به: رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، (تهران، البرز، 1373ش) تعلیقات موسوی، ج 3، ص 2123 ـ 2124.
[34]- . این نام در متون تاریخی به صورت «فوما» و «قوما» و «فرما» ضبط شده است (ابن العبری، پیشین، ص 375؛ ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 39؛ عطاملک جوینی، پیشین، ج2، ص 17.
[35] -. محمد بن اسفندیار، تاریخ طبرستان، (خاور، بی¬نا، 1366)، ج 1، ص 114، ج 2، ص 113 ـ 114؛ عطاملک جوینی، پیشین، ج 2، ص 17 ـ 18؛ صفدی، پیشین، ج 8، ص 342.
[36]- . منظور، سپاه قراختایی به فرماندهی «فوما» همسر دختر گورخان و قوای غوری و سلطان شاه محمود است (ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 39)
[37] -. همان، ج 10، ص 39 ـ 40؛ عطاملک جوینی، پیشین، ج 2، ص 19 ـ 20؛ رشیدالدین، پیشین، ج 1، ص 344.
[38] -. محمد بغدادی، التوسل الی الترسل، تصحیح احمد بهمنیار (تهران، شرکت سهامی چاپ، 1315ش) ص 14 ـ 15 ـ 32.
[39]- . همان، ص 38 ـ 42 ـ 148 ـ 158 ـ 159.
[40] -. همان، ص 174 ـ 175 ـ 180.
[41]- . طراز یا تلاس شهری در ترکستان شرقی در مرز چین نزدیک فرغانه و طُرار (سمعانی، پیشین، ج 4، ص 55؛ یاقوت، پیشین، ج 4، ص 27؛ رشیدالدین، پیشین، ج 1، ص 40 و ج 3، ص 2042)
[42]- . بغدادی، پیشین، ص 174 ـ 175. ltesi yayin larindan) ist, 1957.
[43] -. فخر رازی، پیشین، ص 62.
[44] -. بغدادی، پیشین، ص 125 ـ 131.
[45]- . ابن اسفندیار، پیشین، ج 2، ص 147؛ ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 40 ـ 41 ـ 43 ـ 45 ـ 232.
[46]- . بغدادی، پیشین، ص 146 ـ 149، 153 ـ 156 ـ 165 ـ 168 ـ 191 ـ 193 ـ 198 ـ 201.
[47] -. ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 232.
[48]- . همان، ج 10، ص 163 ـ 164 ـ 178 ـ 232.
[49] -. راوندی، پیشین، ص 371 ـ 373؛ ناصح جرفاذقانی، ترجمه تاریخ یمینی، به اهتمام دکتر شعار (تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 2537ش) ص 423 ـ 424؛ ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 232 ـ 233.
[50] -. راوندی، پیشین، ص 375؛ ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 233.
[51]-. ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 233؛ جوینی، پیشین، ج 2، ص 32 ـ 33؛ ابن طقطقی، الفخری، (بیروت، بی¬نا، بی تا) ص 324؛ رشیدالدین، پیشین، ج 1، ص 350 ـ 351.
[52] -. ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 233؛ راوندی، پیشین، ص 376.
[53]- . ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 238 ـ 239؛ جرفاذقانی، پیشین، ص 429؛ رشیدالدین، پیشین، ج 1، ص 407.
[54] -. ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 239.
[55] -. راوندی، پیشین، ص 383 ـ 384؛ ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 244 ـ 236؛ ابوشامه، تراجم الرجال القرنین، ج 2، ص 17؛ ابن طقطقی، پیشین، ص 324؛ خوافی، پیشین، ج 2، ص 590.
[56]-. راوندی، پیشین، ص 382.
[57] -. همان، ص 385.
[58] -. ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 252؛ ذهبی، پیشین، ج 2، ص 103.
[59] -. ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 252.
[60] -. همان، ج 6، ص 911.
[61]- . همان، ج 10، ص 252 ـ 253.
[62] -. ابراهیم المؤید بالله، طبقات الزیدیة الکبری، تحقیق عبدالسلام بن عباسی الوجیه (اردن، مؤسسه امام زید، 1421ق/ 2001م) ج 1، ص 596 ـ 597 ـ 608ـ 609.
[63]- . ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 263؛ عطاملک جوینی، پیشین، ج 2، ص43.
[64] -. جوینی، پیشین، ج 2، ص 45.
[65]- . راوندی، پیشین، ص 399.
[66]- . قلعه قاهره در دو فرسنگی قزوین واقع بوده است (قزوینی، پیشین، ص 292).
[67] -. جوینی، پیشین، ج 2، ص 43 ـ 44؛ ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 263.
[68]- . جوینی، پیشین، ج 2، ص 45.
[69]- . ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 263؛ سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، تحقیق محمود محمد الطناحی و محمد الحلو، (قاهره، مطبعه عیسی البابی، 1383ق/ 1964م) ج 7، ص 296 ـ 297؛ صفدی، پیشین، ج 2، ص 522 ـ 523.
[70] - ابن اثیر، الکامل، ص 263؛ رشیدالدین، پیشین، ج 1، ص 402 ـ 403.
[71] -. ابن اثیر، پیشین، ج 2، ص 232؛ تاریخ وصاف، وصاف الحضرة، تجزیة الامصار و تزجیة الاعصار (تهران، 1338، بی¬نا) ج 4، ص 581؛ ابن اثیر، الکامل، ج 1، ص 263 ـ 266؛ ابن العبری، پیشین، ص 392.
[72] -. ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 266.
[73] -. جوینی، پیشین، ج 2، ص 47؛ عوفی، تذکرة لباب الالباب، به اهتمام ادوارد براون (تهران، انتشارات فخر رازی، 1361) ج 1، ص 43.
[74]- . ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 273 ـ 277 ـ 278 ـ 280 ـ 281 ـ 282؛ جوزجانی، پیشین، ج 1، ص 307 ـ 359 ـ 401 ، 360.
[75]-. قراسو به معنای آب سیاه از نهرهای غربی آمودریا بوده است (ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 286).
[76] -. ناحیه ای بین بلخ و مرو (یاقوت، پیشین، ج 1، ص 260).
[77] -. یعنی اسلحه خانه و قورخانه (جوینی، پیشین، ج 2، ص 58 حاشیه ش 4).
[78]- . ابن اسفندیار، پیشین، ج 2، ص 170 ـ 171؛ ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 286؛ شهاب الدین نسوی، سیرت جلال الدین مینکبرنی، تصحیح مجتبی مینوی (تهران، علمی و فرهنگی، 1365) ص 3؛ جوینی، پیشین، ج 2، ص 54 ـ 57؛ جوزجانی، پیشین، ج 1، ص 405 ـ 406.
[79] -. به گفته ابن اثیر، غیر از نقش طایفه مزبور، اسماعیلیه نیز در قتل شهاب الدین سهیم بودند؛ افزون بر این، همین مورخ به نقل از برخی منابع محلی می نویسد که امام فخر رازی به تحریک سلطان محمد خوارزمشاه، سلطان غوری را به قتل رساند. جوزجانی با صراحت اسماعیلیه را مسئول اصلی قتل شهاب الدین غوری می داند (ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص303ـ 304؛ جوزجانی، پیشین، ج 1، ص 403 ـ 404)
[80]- . ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 304 ـ 306 ـ 308؛ جوینی، پیشین، ج 2، ص61ـ62.
[81] -. جوزجانی، پیشین، ج 1، ص 307 ـ 308؛ جوینی، پیشین، ج 2، ص 62 ـ 64.
[82] -. ابن اثیر، پیشین، ج 10، ص 314 ـ 315 ـ 323 ـ 324.
[83] -. همان، ج 10، ص 324 ـ 333 ـ 334؛ تجزیة الامصار و تزجیة الاعصار، تاریخ وصاف، ج 4، ص 282؛ میرخواند، پیشین، ج 7، ص 3322 ـ 3323.
[84]- . تاریخ بخارا، (بی¬جا. چاپ سعادت، 1317)، ص 31؛ عوفی، تذکرة لباب الالباب، پیشین، ج 2، ص 385؛ نسوی، پیشین، ص 33؛ ابی الفداء، پیشین، ج 3، ص 109.
[85] -. جوینی، پیشین، ج 2، ص 66 ـ 83 ـ 84.
[86]- . همان، ص 66 ـ 67؛ جوزجانی، پیشین، ج 1، ص 305.
[87]- . ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 335 ـ 337؛ جوزجانی، پیشین، ج 2، ص 71ـ 72.
[88]- . ایلامش از توابعه فرغانه در شمال «اندکان» بوده است (سمعانی، پیشین، ج 1، ص217؛ یاقوت، پیشین، ج 5، ص 8).
[89]-. ابن اثیر، پیشین، ج 10، ص 338.
[90]-. اوزگند آخرین سرحدات اسلامی از توابعه فرغانه در آن سوی سیحون بوده است: (یاقوت، پیشین، ص 8).
[91] -. آغناق یا یغناق شهری از نواحی ترکستان از اعمال بناکت (همان، ج 1، ص 218).
[92] -. ابن اثیر، الکامل؛ بناکتی، پیشین، ص 239؛ میرخواند، پیشین، ج 7، ص 3325 ـ 3326.
[93] -. منظور امام فخر رازی است ر.ک به: منذری، التکمله لوفیات النقله، باعتناء بشار عواد معروف (بغداد، بی¬نا، 1319هـ / 1969م) ج 3، ص 301؛ ابن خلکان، وفیات الاعیان، تحقیق محمد عبدالرحمان مرعشی (بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1417هـ / 1997م) ج 2، ص249؛ سبکی، پیشین، ج 8، ص 81؛ صفدی، پیشین، ج 4، ص 248.
[94] -. مجد الدین ابوعلی یحیی بن الربیع فقیه شافعی و مدرس نظامیه بغداد بوده است (ابن اثیر، پیشین، ج 10، ص 280).
[95]- . جوزجانی، پیشین، ج 1، ص 361 و ج 2، ص 302؛ ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 280 - 308.
[96] -. ابن اثیر، الکامل، ج 10 ، ص 308؛ جوینی، پیشین، ج 2 ، ص 86 ـ 120؛ ابن فوطی، مجمع الالقاب، تحقیق محمدکاظم امام (تهران، مؤسسه وزارة الثقافة والارشاد الاسلامی، 1416هـ) ج 3، ص 48 ـ 49.
[97]- . نسوی، پیشین، ص 42؛ جوینی، پیشین، ج 2، ص 109 ـ 198.
[98] -. نسوی، پیشین، ص 38؛ ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 366.
[99] -. ابن اثیر، پیشین، ج 10، ص 286ـ287؛ جوینی، پیشین، ج 2، ص 54 ـ 56ـ 86 ـ120.
[100]- . رشیدالدین، پیشین، بخش اسماعیلیه، ص 174ـ 175؛ عبدالله کاشانی، زبدة التواریخ، تصحیح محمدتقی دانش پژوه (تبریز، بی¬نا، 1342) ص 214 ـ 216؛ حافظ ابرو، مجمع التواریخ السلطانیه، به کوشش محمد مدرس زنجانی (تهران، اطلاعات، 1364) ص 265.
[101] -. ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 357؛ نسوی، پیشین، ص 20.
[102]-. نسوی، پیشین، ص 21 ـ 22؛ ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 371.
[103]- . جوینی، پیشین، ج 2، ص 121؛ ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 356 ـ 357.
[104]- . ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 371 ـ 407؛ نسوی، پیشین، ص 5 ـ 6 ـ 19ـ20.
[105] -. جوینی، پیشین، ج 2، ص 96 ـ 97 ـ 121 ـ 122؛ رشیدالدین، پیشین، ج 1، ص470؛ شمس الدین ذهبی، تاریخ الاسلام (610 ـ 601هـ) تحقیق محمد عبدالسلام تدمری (بیروت، دارالکتاب العربی، 1419هـ / 1964م) ص 217 ـ 218؛ ابی العباس احمد ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء، تحقیق نزار رضا (بیروت، بی¬نا، بی تا) ص 466.
[106]- . ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 272 ـ 273.
[107]- . نسوی، پیشین، ص 19 ـ 20؛ ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 371 ـ 407؛ جوینی، پیشین، ج 2، ص 112؛ صفدی، پیشین، ج 2، ص 276.
[108] - ابن اثیر، الکامل، ص 10.
[109]- . نسوی، پیشین، ص 20 ـ 21.
[110] -. ابن کثیر، پیشین، ج 7، ص 35.
[111] -. نسوی، پیشین، ص 32؛ ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 372.
[112] -. عوفی و نسوی می نویسند سلطان محمد هنگام بازگشت به خراسان از کار خود پشیمان گشت و کوشید مناسبات سیاسی خود را با خلیفه بغداد بهبود بخشد (عوفی، جوامع الحکایات، تصحیح مظاهر مصفا (تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1370) ص 169؛ نسوی، پیشین، ص 32)؛ در حالی که به گفته ابن اثیر، سلطان محمد نه تنها پس از بازگشت پشیمان نگشت بلکه در پی فرصتی مناسب برای ادامه مبارزه با الناصر بود (ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 372)
[113] -. ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 453؛ ابوشامه، تراجم رجال القرنین السادس و السابع، (بیروت، دارالحیل، المطبعة الثانیه، 1974م)، ج 1، ص 122؛ ابن کثیر، پیشین، ج 7، ص 72؛ ابی الفداء، پیشین، ج 3، ص 136؛ سبکی، پیشین، ج 1، ص 330؛ صفدی، پیشین، ج 2، ص 276 ـ 277.
[114] -. درباره شکل صحیح و ضبط درست نام چنگیزخان رک به: رشیدالدین، جامع التواریخ، تعلیقات موسوی، پیشین، ج 3، ص 2019)
[115] -. عمده ترین علل هجوم مغولان به ممالک خوارزمشاهی را می توان چنین برشمرد: الف) تمایل مغولان برای سلطه بر سرزمین های آباد و ثروتمند خوارزم، ماوراء النهر و ایران که از موقعیت خاص سیاسی، جغرافیایی و تجاری برخوردار بودند (و.و بارتولد، ترکستان نامه، ترجمه کریم کشاورز (تهران، انتشارات آگاه، 1366) ج 2، ص 835)؛ ب) تحریم سیاسی و اقتصادی مغولان از طریق بستن راه های اصلی و گذرگاه های تجاری و کنترل آنها از طرف خوارزمشاه که شاهرگ حیاتی آنها را در معرض خطر جدی قرار می داد (ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 401 ـ 402؛ سبکی، پیشین، ج 1، ص 330 ـ 331؛ (موریس پرشرون، چنگیزخان، ترجمه علی اقبالی (تهران، انتشارات جاویدان، 1369) ص 183؛ یواخیم بارکهاوزن، امپراتوری زرد چنگیزخان، ترجمه اردشیر نیک پور (تهران، زوار، 1349) ص8ـ 10؛ برتولد اشپولر، تاریخ مغول در ایران، ترجمه محمود میرآفتاب، (تهران، علمی و فرهنگی، 1365) ص 25 ـ 26)؛ ج) هم جوار شدن حوزه فرمان روایی چنگیزخان با ممالک خوارزمشاهی که دیر یا زود باعث اصطکاک دو قدرت فرمان روای بلاد شرقی که هدفشان توسعه ارضی و جهانگشایی بوده، می شد و تصادم میان دو نیرو را اجتناب ناپذیر می ساخت (ابن اثیر، الکامل، پیشین، ج 10، ص399؛ ابن العبری، ص 398 ـ 399)
[116]- . برخی مورخان جدید بدون هیچ گونه سند و دلیل نقش خلیفه بغداد در برانگیختن مغولان بر ضد سلطان محمد خوارزمشاه را منتفی می دانند (با سورث، «تاریخ سیاسی و دودمانی ایران»، تاریخ ایران کیمبریج، گردآورنده جی آ، بویل، ترجمه انوشه (تهران، امیرکبیر، 1371ش) ج 5، ص 199؛ بارتولد، ترکستان¬نامه، پیشین، ج 2، ص 834 ـ 1092 ـ 1093؛ همو، خلیفه و سلطان، ص 44؛ کاهن، «اوضاع ترکان در فاصله برافتادن سلجوقیان و برآمدن مغولان»، سلجوقیان، ص 228 ـ 229)؛ بر خلاف نظر آنان، مورخانی چون ابن اثیر، ابوشامه و ابن کثیر نوشته اند که الناصر عباسی با تحریک و فراخوانی مغولان علیه ممالک خوارزمشاهی، می خواست از لشکرکشی محمد خوارزمشاه به بغداد جلوگیری کند ر.ک به: ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 453؛ ابوشامه، پیشین، ج 1، ص 122؛ ابن کثیر، پیشین، ج 7، ص 72؛ ابی الفداء، پیشین، ج 3، ص 136.
[117] -. ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 409.
[118]- . نسوی، پیشین، ص 70؛ جوینی، پیشین، ج 2، ص 116 ـ 117؛ ذهبی، دول الاسلام، پیشین، ج 2، ص 122؛ رشیدالدین، پیشین، ج 1، ص 509 ـ 510.
[119] -. نسوی، پیشین، ص 37 ـ 38 ـ 59.
[120] -. همان، ص 67 ـ 68، 84؛ درباره تلاش ها و مبارزات یازده ساله سلطان جلال الدین در مقابل مغولان ر.ک به: دبیر سیاقی، سلطان جلال الدین خوارزمشاه، ص 77 ـ 82 ـ 137 ـ 142 ـ 178 ـ 180 ـ 189 ـ 192؛ ساندرز، تاریخ فتوحات مغول، ترجمه ابوالقاسم حالت، چاپ دوم (تهران، امیرکبیر، 1366هـ) ، ص 65 ـ 214 ـ 220.
[121] -. ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 436 ـ 437.
[122] -. همان، ص 443 ـ 444 ـ 463.
[123] -. همان، ص 436.
[124] -. همان، ص 447 ـ 448 ـ 476.
[125] - همان، ص 443 ـ 444 ـ 476.
[126]- . همان، ص 444 ـ 445.
[127] -. همان، ص 462 ـ 463 ـ 477 ـ 490.
[128]-. نسوی، پیشین، ص 200 ـ 201.
[129] -. همان، ص 201 ـ 204.
[130]- . حسین کاشفی، فتوت نامه سلطانی، (تهران، انتشارات بیناد فرهنگ ایران، 1350)، ص72 (مقدمه ویراستار)
[131] -. ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 484 ـ 485 ـ 486 ـ 488 ـ 490؛ نسوی، پیشین، ص 219، 220، 226 ـ 227.
[132] -. ابن اثیر، الکامل، ج 10، ص 490 ـ 491، 495.

منابع تحقیق:
- ابن ابی اصیبعه، ابی العباس احمد، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، تحقیق نزار رضا (بیروت، بی¬نا، بی تا).
- ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، تحقیق یوسف الدقاق، الطبعة الثالثه (بیروت ، دارالکتب العلمیه، 1998م)
- ـــــــــــــــــ ، اللباب (بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420ق، 2000م)
- ابن اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال، چاپ دوم (تهران، انتشارات خاور، 1366ش)
- ابن بکران، محمد، جهان نامه، به اهتمام محمد امین ریاحی (تهران، انتشارات تابان، 1342ش)
- ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم (هند، حیدرآباد دکن، 1359 ـ 1357هـ)
- ابن خلکان، شمس الدین، وفیات الاعیان فی انباء ابناء الزمان، تحقیق محمد عبدالرحمان مرعشی (بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1417هـ / 1997م)
- ابن طقطقی، محمد، الفخری فی الآداب السلطانیه والدول الاسلامیه (بیروت، بی¬نا، بی تا)
- ابن عبری، غریغوریوس، مختصر تاریخ الدول (بیروت ـ لبنان، مطبعة الکاثولیکیه لآبائه الیسعیین فی بیروت، 1958م)
- ابن فوطی، عبدالرزاق، مجمع الآداب فی معجم الالقاب، تحقیق محمدکاظم امام (تهران، مؤسسه وزارة الثقافة والارشاد الاسلامی، 1416هـ)
- ابن کثیر، اسماعیل، البدایة والنهایة، تحقیق محمد عبدالعزیز النجار (قاهره، دارالغذ لعربی، 1412هـ / 1991م)
- ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البشر (مصر، مطبعه حسینیه، بی تا)
- اشپولر، برتولد، تاریخ مغول در ایران، ترجمه محمود میرآفتاب، چاپ دوم (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1365ش)
- اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مفصل ایران، (تهران، بی¬نا، 1312ش)
- امین رازی، احمد، هفت اقلیم، تصحیح جواد فاضل (بی¬جا، طبع علی اکبر علمی و ادیب، بی تا)
- انوری، محمدحسن، اصطلاحات دیوانی دوره غزنوی و سلجوقی، چاپ دوم (تهران، انتشارات سخن، 1337ش)
- بارتولد، و.و، ترکستان نامه، ترجمه کریم کشاورز، چاپ دوم (تهران، انتشارات آگاه، 1366ش)
- ــــــــــــ ، خلیفه و سلطان، ترجمه سیروس ایزدی، چاپ دوم (تهران، انتشارات امیرکبیر، 1377ش)
- بارکهاوزن، یواخیم، امپراطوری زرد چنگیزخان و فرزندانش، ترجمه اردشیر نیک پور (تهران، زوار، 1349ش)
- باسورث، ک. ا، تاریخ سیاسی و دودمانی ایران، تاریخ ایران کیمبریج، چاپ دوم، گردآورنده جی آ، بویل، ترجمه حسن انوشه (تهران، امیرکبیر، 1371ش)
- برتشنایدر، امیلی، ایران و ماوراء النهر در نوشته های مغولی و چینی، ترجمه و تحقیق هاشم رجب زاده، (تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، 1381ش)
- بغدادی، محمد، التوسل الی الترسل، تصحیح احمد بهمنیار (تهران، شرکت سهامی چاپ، 1315ش)
- بکران، نجیب، جهان¬نامه، به اهتمام محمد امین ریاحی، (تهران، انتشارات تابان، 1342ش)
- بناکتی، ابوسلیمان داود، روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ والانساب، به کوشش جعفر شعار (تهران، انجمن آثار ملی، 1348ش)
- بنداری، فتح بن علی، زبدة النصره ونخبة العصره، ترجمه حسن خلیلی (تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 2536ش)
- بیانی، شیرین، دین و دولت در ایران عهد مغول (تهران، مرکز نشردانشگاهی،1367)ج1.
- بیضاوی، عبدالله، نظام التواریخ، تصحیح میر حسینی محدث ارموی (تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1382ش)
- پرشرون، موریس، چنگیزخان، ترجمه علی اقبالی (تهران، انتشارات جاویدان، 1369ش)
- جبلی، عبدالواسع، دیوان، به اهتمام ذبیح الله صفا (تهران، دانشگاه تهران، 1339ش)
- جرفاذقانی، ناصح، ترجمه تاریخ یمینی، به اهتمام دکتر شعار (تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 2537ش)
- جوزجانی، منهاج الدین سراج، طبقات ناصری، تصحیح عبدالحی حبیبی (تهران، دنیای کتاب، 1363ش)
- جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشا، تصحیح عبدالوهاب قزوینی، چاپ سوم (تهران، بامداد، 1367ش)
- جوینی، منتجب، عتبه الکتبه، به اهتمام قزوینی و اقبال (تهران، شرکت سهامی چاپ، 1328ش)
- حافظ ابرو، مجمع التواریخ السلطانیه، به کوشش محمد مدرس زنجانی (تهران، اطلاعات، 1364ش)
- حسینی، صدر الدین، اخبار الدوله السلجوقیه، به اهتمام محمد اقبال (لاهور، بی¬نا، 1352هـ / 1933م)
- خواندمیر، غیاث الدین، ماثر الملوک، تصحیح میر هاشم محدث (تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1372ش)
- ذهبی، شمس الدین محمد، دول الاسلام، تحقیق فهیم محمد شلتوت و محمد مصطفی ابراهیم (مصر، الهیئة المصریه، 1974م)
- ــــــــــــــــــــــــ ، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری (بیروت ـ لبنان، دارالکتاب العربی، 1419هـ / 1998م)
- راوندی، محمد، راحة الصدور و آیة السرور، تصحیح محمد اقبال، چاپ دوم (تهران، امیرکبیر، 1364ش)
- سبکی، ابی نصر عمر، طبقات الشافعیه الکبری، تحقیق محمود محمد الطناحی ومحمد الحلو (قاهره، مطبعه عیسی البابی، 1383هـ / 1964م)
- سمعانی، ابی سعد محمد، الانساب، تحقیق عبدالله عمر البارودی (بیروت ـ لبنان، دار الجنان، 1408هـ / 1988م)
- شبانکاره ای، محمد، مجمع الانساب، تصحیح میر هاشم محدث (تهران، امیرکبیر، 1363ش)
- صفدی، صلاح الدین خلیل، الوافی بالوفیات، ج 2 باعتناء دیدرینغ دارالنشر فرانزشتاینر بقیسبادن، 1401هـ / 1981م؛ ج 4 باعتناء دیدرینغ، 1959م؛ ج 8 باعتناء محمد یوسف نجم، دیدرینغ، دارالنشر، فرانزشتایر بقیسبادن، 1391هـ / 1971م)
- عوفی، محمد، تذکره لباب الالباب، به اهتمام ادوارد براون (تهران، انتشارات فخر رازی، 1361ش)
- ـــــــــــــ ، جوامع الحکایات ولوامع الروایات، تصحیح مظاهر مصفا (تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1370ش)
- فخر رازی، محمد، جامع العلوم، به اهتمام سید علی آل داود (تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1382ش)
- قزوینی، زکریا، آثار البلاد و اخبار العباد (بیروت، 1380هـ / 1960م)
- قلقشندی، احمد، صبح الاعشی فی صناعه الانشاء (قاهره، 1342ش / 1960م)
- کاشانی، عبدالله، زبدة التواریخ، تصحیح محمدتقی دانش پژوه (تبریز، بی¬نا، 1343ش)
- کاشغری، محمود، دیوان لغات الترک، ترجمه و تنظیم الفبایی دکتر محمود دبیر سیاقی (تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1375ش)
- کاهن، کلود، اوضاع ترکان در فاصله برافتادن سلجوقیان و برآمدن مغولان، سلجوقیان، ویراستار باسورث و دیگران، ترجمه یعقوب آژند (تهران، مولی، 1380ش)
- گروسه، رنه، امپراطوری صحرانوردان، ترجمه عبدالحسین میکده، چاپ سوم (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1368ش)
- مجهول المؤلف، مجمل التواریخ والقصص، تصحیح ملک الشعراء بهار (تهران، بی¬نا، 1318ش)
- محمد خوافی، احمد، مجمل فصیحی، تصحیح محمود فرخ (مشهد، بی¬نا، 1329ش)
- مستوفی، حمد الله، تاریخ گزیده، تصحیح عبدالحسین نوائی (تهران، امیرکبیر، 1366ش)
مقدسی، ابوشامه، تراجم رجال القرنین السادس والسابع، تصحیح محمد زاهد الکوثری، الطبعة الثانیه (بیروت، دارالحیل، 1974م)
- منذری، محمد، التکمله لوفیات النقله، باعتناء بشار عواد معروف (بغداد، بی¬نا، 1319هـ / 1969م)
- المؤید بالله، ابراهیم، طبقات الزیدیه الکبری، تحقیق عبدالسلام بن عباسی الوجیه (اردن، مؤسسه امام زید، 1421هـ / 2001م)
- میرخواند، محمد، روضه الصفا فی سیره الانبیاء والملوک والخلفاء، تصحیح جمشید کیان فر (تهران، علمی و فرهنگی، 1365ش)
- وطواط، رشیدالدین، عرائس الخواط وابکار الافکار، به اهتمام قاسم تویسرکانی (تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1338ش)
- ـــــــــــــــــ ، مجموعه الرسائل، تحقیق محمد افندی فهمی (مصر، مطبعه المعارف، 1315هـ )
- همدانی، رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی (تهران، نشر البرز، 1373ش)
- ـــــــــــــــــــــــــ ، جامع التواریخ، تصحیح بهمن کریمی (تهران، اقبال، 1338ش)
- یاقوت حموی، شهاب الدین، معجم البلدان (بیروت ـ لبنان، 1986م)
- CAHEN. Cl. BARKYARUK, EL2, vol. I.
- Spuler B, Gurkhan, EI2, vol. II.
-Togan. Zekivelidi, kharazmian glossary of the mugaddimat Aladab (Istanbul universitisi Edebiyat faku
منبع مقاله: www.tarikheslam.com