گونه شناسی انواع اسناد موجود درباره اماکن مذهبی و اهمیت آن در تعمیق باورهای دینی

نمونه موردی: مرکز اسناد امام رضا (ع) جنوب- شهر سوق کوه گیلویه و بویراحمد))

چکیده

اسناد بر جای مانده ار انساب و مزارات امامزادگان یکی از ابزارهای مهم شناخت تاریخ فرهنگ و تمدن ایران و جهان اسلام است،بررسی وسیعی که در طول چهل سال تحقیق و پژوهش انجام شد، بیانگر توجه مرکز اسناد سوق به مراقد و مقابر خاندان پیامبر (ص) در اقصی نقاط ایران نسبت به این گونه معانی و مفاهیم است. اسناد ، آمار و آثار قابل توجهی از این‌گونه مراقد به ویژه در کرانه‌های جنوبی خلیج‌فارس و دامنه‌های مرکزی و شرق جبال زاگرس در موزة امام رضا (ع) شهر سوق وجود دارد که نشان می دهد علی‌رغم تحولات تاریخی در ادوار قدیم، امامزادگان و مقابرشان هیچ گاه مورد بی‌مهری و غفلت مردم نبوده‌اند.
در این میان هنگامی که حجاج بن یوسف سیاست سرکوب و سخت گیری در نظام سیاسی را آغاز کرد و خلفای ظالم و ستمگر اموی و عباسی به آزار و اذیت امامانت شیعه و امامزادگان پرداختند؛ و وقتی که حضرت علی بن موسی الرضا (ع) سفر تاریخی خود به ایران را آغاز کرد و علویان در قسمت هایی از ایران با اسپهبدان شمالی ایران همدست شدند،. ایران به یک نقطه امن و روزنه امید برای مهاجرت امامزادگان تبدیل شد. ریشه این همه وقایع چیست؟
همه این وقایع نشان می دهد که جوهره فرهنگ ایثار، همراه با باورهای دینی مردم، با محبت اهل بیت سلام الله علیهم و مقابر مطهرشان عجین شده است.در این مقاله به بررسی انواع اسناد و گونه شناسی موجود در موزه شهر سوق درباره مزارات امامزادگان و اهمیت آن ها درباره تاریخ فرهنگ و تمدن ایران می پردازیم.
واژه های کلیدی: بقاع متبرکه، اسناد، باورهای دینی، موزه، شهرسوق

مقدمه:

امامزادگان زیادی در سراسر ایران پراکنده شده اندکه برخی از آنها شناخته شده برخی هنوز برای جامعه معرفی ناشناس اند .آمار امامزادگان ناشناخته و گمنام در مناطق کمتر شناخته شده ایی مثل کوه گیلویه و بویراحمد بسیار بالاتر از سایر مناطق کشور است. ضرورت شناسایی و معرفی این امامزادگان زمانی برجسته تر می شود که این کار با ارتقای اتقادات مسلمانان این نواحی،برابر دانسته می شود.
با مشاهده رفتار شیعیان، بالاخص ایرانیان در می یابیم که یکی از ارزش های محوری و بنیادین در اعتقادات شیعیان، اعتقاد به مناسک زیارت حرم های ائمه ، بزرگان دین و نوادگان ، فرزندان آنهاست.
بر اساس برخی آمار منتشرشده که در روزنامه آرمان (22/1/92) منتشر شده است، تعداد مقبره امامزادگان ایران در اوایل انقلاب اسلامی 1500 مقبره بوده است و بنابر آمارهای رسمی تا سال جاری بالغ بر 10500 مقبره رسیده است و این بدان معناست که طی سال‌های گذشته به‌طور میانگین، سالانه ۳۰۰ امامزاده در ایران مورد شناسایی قرار گرفته است.
لیکن باید اذعان داشت که شناسایی آماری امامزادگان به تنهایی کفایت نمی کند. باید به صورت منطقه ای موسسات و ارگانهایی برای انجام پژوهشهای عمیق و مستند بوجود آید تا نخست این امام زادگان از لحاظ علم انساب مورد بررسی دقیق قرار گیرند و سپس،تاثیر این امامزادگان را در فرهنگ مردم و تعمیق باورهای دینی ساکنین و رفتار زوار آن امامزاده،کرامات و خدمات معنوی آن بقعه مورد تحلیل قرار گیرد.
در این مقاله به نوع شناسی و تیپولوژی اسناد موجود در یکی از این موسسات به نام موزه امام رضاع پرداخته خواهد شد، ارزش و اعتبار این اسناد مورد بازبینی قرار می گیرد ، و هدف این نوشتار،پاسخ به این سوال است که چگونه می توان از این اسناد مادی و معنوی در راستای تعمیق باور های دینی استفاده کرد.

روش پژوهش

این مقاله با مطالعه تطبیقی اسناد و نوع شناسی آنها (تیپولوژی) در جهت معرفی توصیفی اسناد موجود در موزه شکل گرفته است.
چه اسنادی در رابطه با امام زادگان وجود دارد و به چه نحو می توان آن ها را مطالعه کرد. به قول باقر ساروخانی در کتاب روش تحقیق در علوم اجتماعی، روش های اسنادی یکی از مهمترین ابزارهای تحقیق به ویژه تحقیق موردی محسوب می شود، روشهای اسنادی در زمره روشها یا نسخه های غیر مزاحم و غیر واکنشی به شمار می آید، زیرا با مشکل جمع آوری اطلاعات مواجه نیستیم و اطلاعات از قبل موجود هستند.
اغلب، استفاده از سند مستلزم به کارگیری روش خاصی است که آن را تحلیل محتوا می نامند. تحلیل محتوا مستلزم بررسی منظم اشکال ارتباطی با الگوهای مستند به صورت عینی است. روش مزبور از سایر روش های کیفی، عینی تر است. این روش از مشکلات بزرگی که در تحقیقات آزمایشی و مصاحبه پیش می آید، مبری است. هر محقق برای ارتقای سطح شناخت و اثبات یا رد فرضیه هایش می تواند از اسناد وسیع و گوناگون استفاده کند. ابزارها و کالاهای دوران های مختلف نیز نه تنها شاخص دورانند، بلکه هر دگرگونی در آنها می تواند به عنوان سندی معتبر در راه ارتقای شناخت بکار آید.

اسناد مربوط به امامزاده ها

اسناد شفاهی: نقل و قول هایی که در مورد امامزادگان در سینه افراد مطلع موجود است. این اسناد را باید بوسیله مصاحبه از دل این افراد بیرون آورد و آنها را مورد تجزیه و تحلیل قرارداد. صحت و سقم این اسناد با متد علمی قابل بررسی است.
اسناد کتبی: برخی اطلاعات مربوط به امامزاده ها در کتابها، نسخ خطی، یادداشت ها، سفرنامه ها و به طور کلی کلیه اسناد مکتوب مستور است. محقق باید به دنبال آنها رود آنان را استخراج کند و به نقادی آنها بپردازد.

موزة اسناد امام رضا (ع)

مهم ترین راه در راستای کمک به روش علمی اسنادی در مورد امامزادگان، تاسیس موزه است. از این طریق می توان برای تجزیه و تحلیل اسناد گامی اساسی برداشت و زمینه را برای محققین و پژوهشگران آماده ساخت.
موزة اسناد امام رضا علیه‌السلام جنوب کشور، واقع در شهر سوق کهگیلویه از توابع استان کهگیلویه ‌و بویراحمد، دایره‌المعارف زنده‌ای است از هنر نسخه‌نویسی و نسخه‌آرایی و مجموعه‌ای بی‌نظیر از اسناد برجستة تاریخ اسلام و جهان تشیع و مردم‌شناسی و فرهنگ گوناگون مردم ایران در طول یازده قرن گذشته، که در این مرکز فرهنگی به نمایش گذاشته شده‌ است..
این موزه در سال 1343 با جمع آوری اندک اندک اسناد و اشیای نفیس شروع به کار کردن و در سال 136ه.ش با بیش از دوهزار سند تاریخی رسماً افتتاح شد.
هدف از تأسیس آن، جمع‌آوری و نمایش آثار و اسناد برجسته متعلق به تاریخ اسلام به ویژه شجرة طیبه خاندان عصمت و طهارت و اولاد و اعقابشان یعنی امامزاده‌ها، صحابه، تابعین، راویان، عالمان، ادیبان و شاعران جهان تشیع در دوره‌های گوناگون تاریخی، بوده است.

انواع اسناد موجود در موزه

بخش اسناد این مرکز، حدود پنج هزار سند را در بر می گیرد و بخشی از طومارهای تاریخی آن مربوط به قرون پنجم یعنی سلجوقیان تا اواخر دورة قاجاریه است که از طریق هدیه، خرید و نیز مشارکت مردمی در طول چهل سال قبل تاکنون جمع‌آوری شده‌ است، بخش وسیعی از این اسناد شامل التزام‌نامه، مصالحه‌نامه، اجاره‌نامه، هَبه‌نامه، مبایعه‌نامه، وصیت‌نامه، وقف‌نامه، شجره‌نامه، احکام و فرامین‌های تاریخی است.

اسناد تاریخی

برای نمونه سندی برجسته و چشمگیر به طول یک مترو بیست سانتی‌متر، مربوط به سال 434 ه.ق در این موزه است که سیر سفر امامزاده سید بهاء‌الدین‌محمد در آبادی شیخ شبان چهارمحال‌بختیاری را معرفی می‌کند. این سند با ارزش که در سدة پنجم هجری‌قمری تنظیم شده است، اطلاعات نسبتاً خوبی دربارة ورود امامزاده سید بهاء‌الدین‌محمد را از مدینه به اصفهان و از آنجا به روستای شیخ شبان و مناطق همجوار به دست می‌دهد. به مدد این سندها، می‌توان سیر تکوین خاندان‌های شیخ شبانی را از سال‌های پیش از ظهور دولت سلجوقیان تا فرمانروایی تیموریان که همواره به دلایلی، محل ابهام و گفت‌وگو و تحریف است، بازگو کرد و از خلال آنها، نسب‌ها و نسبت‌های این خاندان و دیگر خاندان‌های اصفهان و همدان و فارس را بدست می‌آورد.
سند دیگری مربوط به سال 391 ه.ق است که در کاغذ یمنی با خط ثلث نیزه‌ای تحریر یافته است، و مربوط به ورثة امامزاده ابراهیم عسکر در کریک شهرستان دنا است، که اشاره‌ای به فرزندان: سید نعمت‌الله، سید قاسم، سید مختار و سید حسن دارد. این سند علیرغم ابهام در تاریخ، نشان می‌دهد که چگونه خاندان‌های این سادات در طول چندین سده با درایت و دوراندیشی، به تثبیت پایه‌های اقتصادی و مالی خود، و مرکزیت بخشیدن به مناطق مادوان بویراحمد پرداختند.
سند قدیمی دیگری مربوط به سلطان محمدمعین حسینی آقامیری به سال 1056 هجری‌قمری در این مرکز وجود دارد، که ممهور به مهر سلطان حسین بایقرای صفوی است که در کاغذ سمرقندی تحریر یافته که تصویر روشنی را از جایگاه اجتماعی افراد برجسته و سرشناس این خاندان و ارتباط دو سویه آنها با حکومت‌های محلی و مرکزی دارد.
سند دیگری باعنوان وقف‌نامه امامزاده بی‌بی خاتونین سقاوه بویراحمد موجود است که در طوماری به طول 14*60 سانتی‌متر با مهرهای متعدد که تاریخ آن به سبب چسبندگی کاغذ بر روی پارچه امحاء مکتوب است این سند که بنا به ویژگی‌های آن مربوط به سده‌های هفتم الی هشتم قمری است، که وی را منتسب به اولاد امام موسی کاظم (ع) منتسب می کند.
بهره‌وری شایسته از این منابع گرانقدر در زمینة شخصیت‌های تاریخی، امامزادگان و محل دفن آنان، در واقع در گرو آن است که تک‌تک این اسناد به نحو شایسته‌ای بازخوانی شده، در اختیار اهل نظر و در معرض داوری اهل تحقیق قرار گیرند. خوشبختانه، به رغم دشواری های کار، بازخوانی بیش از دو هزار سند تاریخی در این مرکز به پایان رسیده و امید است با سامان دادن به این گونه اسناد،کتابی فراهم شد در موضوعات به ترجمه احوال امامزادگان، حل دفن آنان در کشور، شهر، روستا، کوه و دشت و گنبد و بارگاه آنان.

اسناد مادی

بخش دیگر این مرکز، آثار و البسه علما، فضلا، بزرگان سادات و اولاد و اعقاب صحابه است که در این موزه، رونق خاص دارند. در این قسمت نمونه‌هایی از عمامة علمای بزرگ منطقه زاگرس شرقی است، از جمله حضرت آیت‌الله ملک حسینی یکی از نقبای بزرگ سادات شاه قاسمی در جنوب کشور که شال و عبای ایشان در این موزه جلوه خاصی دارد.
در قسمت دیگر از حجرات این موزه، کلاه دایره شکل حکیم بزرگ، مرحوم حاج علی‌همت احسانی تاش طیب است که از دورة صفویه تاکنون آبا و اجداد ایشان طبیب سنتی بوده و جسارت داشتند کاسة سر انسان زنده را باز کنند، و مغز را شستشو و مداوا نمایند.
در قسمت بالای حجره‌های این موزه، قندیل‌های روشنایی با جنس مس قرار گرفته است که زمانی عروس روشنایی صحن امامزاده‌ها بوده‌اند. در روی این قندیل‌ها کلمات و جملاتی حک شده که هنر اسلامی دورة قبل از قاجاریه را می‌ستاید. برخی از این قندیل‌ها مربوط به امامزاده میر احمد دهنوی ممسنی فارس است که نگارنده جلد پنجم کتاب دایره‌المعارف شجره آل رسول (ص) را با عنوان «کوثر ولایت دهنوی ممسنی» در رثای این سفیر خاندان ولایت و امامت اختصاص داده است.

شجره نامه ها

یکی از خلاءهای موجود در این منطقه خلاء وجود شجره نامه های کسانی است که خود را به سادات منتسب می کنند. این موزه به سهم خویش توانسته است با مراجعه به افراد معتبر و با مراجعه به کتب علمای انساب شجره های سادات مناطق مختلف به ویژه سادات ذیل را بررسی، در کاغذهای مخصوص در معرض دید افراد قرار دهد: سادات میرباقری، سادات رضاتوفیق، سادات امامزاده علی، سادات آل احمد، سادات میر سالار، سادات خاموشی، سادات شاه قاسم، شاه مختار،سادات شاه فرج الله، سادات حسینی خامنه، سادات مختاری اراک، سادات هزاوه، سادات طالقانی، سادات نوابی نهرمیان، سادات دینه کبود، سادات قاسم‌آباد، سادات حسینی بزداش، سادات حسینی عمروآباد، سادات سجادیان اراک، سادات ریحان خمین، سادات لطفی آشتیان و...

تولیدات پژوهشی

تولیدات پ‍‍ژوهشی این موزه در حوزه اسناد و امامزادگان به شرح زیر است:
1ـ از فلوریدا تا فتح‌المبین، جلد 1 از دانشنامه شاهدان بزم اَلَست
2ـ از کالیفرنیا تا دهلاویه، جلد 2 از دانشنامه شاهدان بزم اَلَست در حال بررسی و چاپ
3ـ زیارتنامه بی‌بی حکیمه (س)، جلد 1 از دانشنامه آشنایی با تربت پاکان
4ـ زندگینامه بی‌بی حکیمه (س)، جلد 2 از دانشنامه آشنایی با تربت پاکان
5ـ حَرَم السیدهِ بی‌بی حکیمه، جلد 3 از دانشنامه آشنایی با تربت پاکان (بزبان عربی)
6ـ آشنایی با تربت پاکان، جلد اول از دایره‌المعارف شجرة آل رسول (ص)
7ـ تاریخ سرزمین ستارگان، جلد دوم از دایره‌المعارف شجرة آل رسول (ص)
8ـ ستارگان پراکندة اسلام زمین، جلد سوم از دایره‌المعارف شجرة آل رسول (ص)
9ـ کوکب چهل اختران قم، جلد چهارم از دایره‌المعارف شجرة آل رسول (ص)
10ـ کوثر ولایت دهنو ممسنی، جلد پنجم از دایره‌المعارف شجرة آل رسول (ص)
11ـ کوکب زردکوه زاگرس، جلد ششم از دایره‌المعارف شجرة آل رسول (ص)
12ـ شجرة طیبه در انساب سلسلة سادات شیخ شبان در ایران، جلد هفتم
13ـ شجرة طیبه در انساب سلسله سادات حسینی در ایران، جلد هشتم
14ـ شجرة طوبی بانوی عالمة بافضیلت استاد فاطمه سید خاموشی طاهایی، جلد سیزدهم
15ـ شجرة طیبه در انساب امامزاده ابوعمران موسی میرسالار (ع)، جلد چهاردهم در حال چاپ
16ـ شجرة طوبی در انساب سادات طالقانی، آل‌احمد، سید خاموشی، جلد پانزدهم در حال چاپ
17ـ شجرة طیبه در انساب سادات میرباقری در ایران، جلد شانزدهم در حال چاپ
18ـ شجرة طوبی در انساب سادات بلادی بحرینی در ایران، جلد هفدهم در حال چاپ

نقش این موزه در تعمیق باورهای دینی

موزه امام رضا (ع) با جمع آوری اسناد و مدارک، توانسته است از راه های زیر به تعمیق باورهای دینی کمک نماید:
اعتبار بخشی به امامزاده های کرانه‌های جنوبی خلیج‌فارس و دامنه‌های مرکزی و شرق جبال زاگرس و به عنوان حلقه اتصال مردم منطقه با ائمه: در طی فعالیتهای این موزه بسیاری از امامزادگان که فاقد شجره نامه بودند، شجره نامه آنها تهیه شد و در معرض دید علاقه مندان قرار گرفت. بدین سان به این امامزادگان اعتبار حقیقی داده شده است به عنوان نمونه می توان به جمع آوری شجره های امامزاده های زیر اشاره کرد:
1ـ امامزاده بی‌بی حکیمه (س) بنت امام موسی‌کاظم (ع) واقع در کوه‌های زرد بهبهان (گچساران)
2ـ امامزاده ابوعمران موسی میرسالار (ع) از اعقاب امام موسی کاظم (ع) واقع در تنگ زرد
3ـ امامزاده میراحمد دهنوی ممسنی از اعقاب عمرالاطرف واقع در ممسنی فارس
4ـ امامزاده سید بهاء‌الدین‌محمد از اعقاب امام موسی‌کاظم (ع) واقع در روستای شیخ شبان
5ـ امامزاده علی مشهد اردهال کاشان فرزند بلافصل امام محمدباقر (ع) در کاشان
6ـ و بیش از 200 امامزادة دیگر در سطح کشور

نتیجه

امامزادگان یکی از مهمترین حلقه های رابطه مردم با خداوند متعال هستند. شناسایی آنها و اعتبار بخشی به آنان یکی از رسالت های پژوهشگران متعهد مسلمان می باشد. به همین دلیل موزه امام رضا (ع) را در شهر سوق می تواند با معرفی این امامزادگان به تعمیق باورهای دینی مردم کمک نماید.
ماحصل این گونه شناسی اسناد انتشار بیش از 18 جلد اثر پژوهشی مربوط به امامزادگان کشور و منطقه جنوب به ویژه کرانه‌های جنوبی خلیج‌فارس و دامنه‌های مرکزی و شرق جبال زاگرس است.
منابع: ــ حسینی، نورمحمد، دکترای علوم اجتماعی، سایت اینترنتی...
ــ روزنامه آرمان ، 22 فروردین 1392
ــ سارو خانی، باقر.(1378).روشهای تحقیق در علوم اجتماعی، تهران:پژوهشگاه علوم انسانی.
ــ سایت اینترنتی: aftabir.ir
ــ طالب، مهدی.(1380). شیوه های عملی مطالعات اجتماعی، تهران:نشر دانشگاه تهران.
ــ فراهانی، کمال‌الدین.( 1386). بنی فاطمه در استان مرکزی، قم:انتشارات وثوق.
ــ فرهنگ معین.
ــ موسوی نژاد ، سید علی، شناسنامه موزه امام رضا (ع)، در حال انتشار
ــ موسوی نژاد، سید علی. (1387).شجرة طیبه در انساب سادات شیخ شبان در ایران،ج 7،قم: انتشارات کومه
ــ موسوی نژاد، سید علی.( 1384).تاریخ سرزمین ستارگان، ج 2، یاسوج:انتشارات چویل.
ــ موسوی نژاد، سید علی.( 1386). کوثر ولایت دهنو ممسنی، ج 5، قم:انتشارات وثوق.
ــ موسوی نژاد، سید علی.(1385). ستارگان پراکندة اسلام زمین، ج3،قم: انتشارات کومه.
ــ موسوی نژاد، سید علی.(1385). کوکب چهل اختران قم، ج 4، قم:انتشارت کومه.
ــ موسوی نژاد، سید علی.(1385).شجرة طیبه در انساب سادات حسینی در ایران، ج 8،قم: انتشارات کومه.
ــ نیک زاد، مرتضی.( 1386).تاریخ سادات نوابی نهرمیان، اراک:انتشارات نویسنده.