معماری ایران اسلامی (1)

معماری در ایران، قدمتی به طول تاریخ بشر دارد و آثار به جای مانده از چند هزار سال قبل، نمایانگر اوج هنر سر پنجه ی ایرانیان است. لکن در معماری بعد از ورود اسلام به ایران، نوعی ملاحت و عرفانی خاص نمودار می گردد که در این مقاله می خواهیم به بررسی معماری ایران بعد از اسلامی شدن، بپردازیم.

تقسیم بندی معماری اسلامی ایران

1- بافتهای شهری و روستایی
2- مجموعه های معماری
3- تک بناها
1- بافتهای شهری و روستایی: از بین تمامی شهرها و روستاهای دوران اسلامی ایران، تعدادی از آنها با داشتن بافت و ساختار ویژه و آثار و بناهای فراوان، دارای بافتهای زیبا و قابل توجهی هستند.
میدان نقش جهان اصفهان و بازارها و بناهای پیرامون آن و چهارباغ که در زمان صفویه و در توسعه شهر قدیمی اصفهان ساخته شده است، یکی از قدیمی ترین و وسیعترین نمونه های طرح ریزی معماری و شهرسازی در دنیاست (تصویر 1).
ساختار شهری و بناهای اسلامی دو شهر کاشان و یزد نیز در نوع خود از عالی ترین نمونه های هنر و معماری ایران و جهان است.
مهمترین بخش اجتماعی و کالبدی شکل دهنده به بافتهای تاریخی، بازار است.
2- مجموعه های معماری: یک مجموعه معماری از تعدادی بناهای گوناگون با عملکردهای مناسب و مکمل همدیگر تشکیل می شود که در کنار هم و در قالب یک ساختار بزرگ ساخته شده اند. مجموعه تاریخی «سنگ بست» در 30 کیلومتری شهر مشهد مربوط به قرون سوم و چهارم هجری از نخستین نمونه های اینگونه مجموعه هاست.
مجموعه حرم امام رضا (ع) - بقعه شاه نعمت ا... ولی در ماهان کرمان - مجموعه شیخ احمد جام در تربت جام - مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل و... از اینگونه بناها هستند.
3- تک بناها: بناهای دوران اسلامی به دو گروه تقسیم بندی می شوند:
الف) بناهای مذهبی ب) بناهای غیر مذهبی
بناهای مذهبی مانند: مساجد - مدارس - بقاع متبرکه - آرامگاهها - قدمگاهها - حسینیه ها - تکایا - مصلاها - کلیساها و... و بناهای غیر مذهبی مانند: پلها - آب انبارها - قناتها - خانه ها - کاروانسراها - کاخها - باغها - حمامها - قلعه ها و...

شهر و شهرسازی

اولین نقاط استقرار بشر، غارهاست. در ایران دو غار «هوتو» و «کمربند» در نزدیکی بهشهر از جمله غارهایی است که در آنها محلهای استقرار موقت و اولیه بشر به دست آمده است. ولی این غارها و غارهای متفاوت دیگری که در ایران وجود دارد، محل استقرار دائمی محسوب نمی شود.
تاریخ تشکیل شهر به گذشته های دور می رسد و در گوشه و کنار ایران شواهدی از نظام شهرسازی به دست آمده است. به هر صورت شهر مکانی است که در قدیم به آن «شارستان» می گفتند. معمولاًً اطراف شهرها دارای «بارو» و در هر چهار گوشه آن «برج» قرار می گرفته است.

بافت در معماری شهری

بافت عبارت است از مجموعه عوامل معماری و شهرسازی که تحت عناوین مختلف یک شهر و یا روستا را تشکیل می دهد. بافتهای شهری معمولاًً از نظر عملکرد و کاربرد مصالح و نوع و فرم، تحت تأثیر آب و هوای اقلیمهای مختلف قرار دارد. بافت مناطق مسکونی عموماً تحت تأثیر آب و هوای اقلیمهای مختلف قرار دارد که به همین منظور به دو نوع بافت می توان اشاره کرد:
1- بافت گسسته: که منحصر به مناطق جنگلی و یا مرطوب است و در این نوع از بافت، خانه ها با فاصله از یکدیگر ساخته می شوند تا جریان هوا دائماً در محوطه ی خانه عبور کند و... (تصویر 2)
2- بافت پیوسته: این بافت شامل خانه ها در مناطق سردسیر و گرمسیر است و منازل به یکدیگر چسبیده و فقط از یک طرف به کوچه و گذر اصلی راه دارند. این خانه ها برای جلوگیری از مبادله سریع سرما و گرما به داخل آنها، ضرورتاً باید به هم چسبیده باشند زیرا دیوارهای حائل مانع از ورود سرما و گرما خواهند شد (تصویر 3).
در اینجا، ارگ بم را که نمونه ای از بافت پیوسته و کهن ایرانی است و تا قبل از زلزله تأسف با سال 1382 تقریباًً سالم مانده بود معرفی می کنیم:
این شهر کوچک دارای بافت پیوسته است و در حاشیه جنوبی دشت لوت واقع است.
این شهر در کنار جاده ای قرار داشته که ایران غربی را به هندوستان و نیز استانهای فارس و کرمان را به استان سیستان و بلوچستان مربوط می ساخته است و از جنوب از طریق جیرفت با ساحل خلیج فارس مربوط می شود.
پی ریزی شهر، مربوط به قبل از اسلام بوده و رونق آن مربوط به قرن سوم و چهارم هجری قمری است. شهر قدیم بم به خاطر حفاظت سالم مانده بود و حداقل وضعیت شهر از یکصد سال پیش تا امروز قابل بررسی است.
این ارگ بر روی ارتفاعات قرار دارد و به خاطر وجود چهار دروازه بر اساس نقشه شمالی، جنوبی، شرقی، غربی طراحی شده است.
بم به بخشهای زیر تقسیم شده است:
1- شهر کوچک با بازارها و مسجد جمعه که در دیوار داخلی محصور است.
2- محله های غیر محصور با ساختمانهای فشرده درهم که در اطراف بازارها و مساجد قرار گرفته اند.
3- کشتزارهای واحه ای که تک خانه هایی به صورت پراکنده در آن وجود داشته است (تصویر 4).

معماری خانه های سنتی ایران

خانه های سنتی در ایران معمولاً به بخشهای متعددی تقسیم می شوند که می توان بدین صورت از آنها نام برد (تصویر 5).
1- حیاط خانه که معمولاً در جنوب ساختمان و یا بنای خانه قرار می گیرد، از این رو خانه ها در ایران یا شمالی هستند و یا جنوبی. شکل هندسی زمین خانه ها مربع مستطیل است و تقریباً همه خانه ها دارای باغچه و حوض بوده اند.
2- در گذشته و در خانه های قدیمی، درب ورودی مستقیماً به حیاط یا فضای داخلی باز نمی شد بلکه ابتدا به فضایی به نام «هشتی» راه می یافت و سپس از داخل هشتی، خانه به دو قسمت «اندرونی» و «بیرونی» تقسیم می شد.
3- برای رسیدن به قسمت اندرونی می بایست از دالان باریک و پیچ و خم داری عبور کرد، به خاطر عدم دید اهالی خانه از هشتی.
4- قسمت بیرونی که از نظر معماری و تزئینات اهمیت بیشتری داشته است دارای یک اطاق بزرگ رو به قبله بوده که به آن «پنج دری» یا «شاه نشین» می گفتند، این اطاق و پنجره های آن (پنجره های ارسی) دارای تزئینات فراوان مشبک، منبت، گچکاری، آینه کاری، نقاشی و قاب بندی سقف می باشد (تصویر 6).
5- نمونه این گونه خانه ها در سرتاسر ایران به ویژه اصفهان - شیراز - کرمان - کاشان - یزد و... وجود داشته است که در حال حاضر قسمت اعظم آنها به دلیل زندگی صنعتی تخریب شده اند. از نمونه این خانه ها در تهران می توان به خانه «وثوق الدوله»، خانه «امام جمعه تهران»، خانه «امیر بهادر» و عمارت «باغ فردوس» اشاره نمود. علاوه بر تهران به شهرهای کاشان (خانه طباطبائی و بروجردی) (تصویر 7)
- شیراز - اصفهان - یزد (خانه حسینیان) - تبریز (خانه مشروطه به همت حاج مهدی کوزه کنانی (ابوالمله) و تحت نظر معمار حاجی ولی) (تصویر 8) کرمان - آذربایجان و... اشاره نمود.

خانه لاریها

این مجموعه خانه ها در محله مصلای یزد با کاربردهای متفاوت ساخته شده است و با وجود عملکردهای متفاوت و منفک بودن از یکدیگر به وسیله یک «دربند» معروف به «دربند لاریها» با هم مربوط بوده اند. این خانه نیز شبیه سایر خانه های ایرانی دارای دو سبک اندرونی و بیرونی می باشد. این خانه در سال 1344 تبدیل به خانقاه و محل تجمع دراویش یزد شد (تصویر 9).
سر در ورودی، سکوهای جلوی سر در جهت نشستن، دربهای چوبی با گل میخهای تزئینی دو کوبه (جهت مراجعین زن و مرد) و اتصال فضاهای داخلی خانه از طریق هشتی، از خصوصیات بارز این مجموعه خانه هاست. تاریخ ساخت این بنا را به طور تقریب مربوط به دوران قاجاریه می دادند.

معماری مساجد

تقسیم بندی مساجد

مساجد جزء اولین پدیده های معماری بعد از ظهور اسلام است. تمامی تحولات در سایر بناهای اسلامی در اکثر موارد از تحولات معماری در مساجد آغاز و به سایر بناها نیز راه پیدا کرده است. مساجد عروس بناهای اسلامی هستند. به طور کلی مساجد ایران به چهار گروه شبستانی - چهار طاقی - ایوانی و چهار ایوانی تقسیم می شوند.
الف) شبستانی: مساجد شبستانی به پیروی از ساخت اولین مسجد توسط پیامبر ساخته شده اند که بعدها تحولات زیادی را در خود جای داده اند نظیر: مسجد جامع فهرج (تصویر 10).
ب) چهار طاقی: این مساجد شامل چهار ستون در چهار گوشه مربع بوده که به وسیله چهار قوس در چهار جهت اصلی نمایان شده است و چون از چهار طرف باز بوده، به چهار طاقی شهرت یافته اند. بسیاری از مساجد اولیه اسلامی از تبدیل آتشکده های چهار طاقی ایجاد شده اند و بعدها این روش در معماری مسجد به شیوه ای خاص از شکل گیری پلانهای معماری تبدیل گردید (تصویر 11).
ج) مساجد ایوانی: بسیاری معتقدند شرق ایران به خصوص خراسان جایگاه ایوان ها بوده است. اولین ایوانهای اسلامی در جنوب بنا و مقابل گنبد خانه شکل گرفته اند و سپس ایوانهای شمالی برای استفاده از آفتاب زمستان ساخته شده اند. نمازگزاران به مقتضای فصل از ایوانهای شمالی و جنوبی استفاده می کنند.
د) مساجد چهار ایوانی: این مساجد عبارتند از یک حیاط مرکزی با شبستانهای گرداگرد آن که در مقابل هر شبستان در چهار طرف مسجد، چهار ایوان قرار دارد و پشت ایوان جنوبی پوششی گنبدی به چشم می خورد. شکل گیری این نوع از مساجد مربوط به دوران سلجوقی است (تصویر 12).

عناصر مشترک در مساجد اسلامی

صحن و حیاط: یکی از عناصر مهم معماری مساجد است و به پیروی از اولین مسجد جهان (مسجد النبی) طرح مربع و یا مربع مستطیل دارد. شکل و فرم و عناصر تزئینی ابتدا در همین صحنها به نمایش در آیند. در وسط صحن و حیاط، حوض با طرحهای مختلف به اقتضای بنا قرار دارد. معمولاً معماران چیره دست، حوض را در جایی می سازند که انعکاس بعضی از تزئینات در آن مشخص می شود، با این تعبیر حوض نمادی تزئینی نیز به شمار می رود. (تصویر 13)
رواق: فضاهای سرپوشیده ستون دار اطراف صحن و حیاط مساجد را گویند که معمولاً در پشت آنها دیوارهای انتهایی مسجد قرار دارند. مانند رواق مسجد تاری خانه دامغان (تصویر 14).
رواقها بیشتر در کشورهای اسلامی حوزه مدیترانه و هند و پاکستان به کار گرفته شده اند.
ایوان: فضاهای سرپوشیده ستون دار اطراف صحن را گویند که بهترین آنها را در مساجد ایران مشاهده می کنیم. وجود طاق نماهای جالب و متنوع در بالای ایوانها، آنها را از خشکی و تجرد خارج کرده است.
سقف ایوانها از نظر فرم مانند نیم کره یا نیم گنبد است که با انواع مقرنس، آجرکاری، گچبری و کاشی کاری تزئین می شوند. مانند ایوانهای مسجد جامع یزد و مسجد شیخ لطف ا...، مدرسه چهارباغ (مادرشاه) در اصفهان و ایوان مسجد امیرعلیشیر نوایی در مشهد (تصویر 15).
مناره: بناهایی در قالب برج بلند که در کنار مساجد یا اماکن مذهبی ساخته می شوند. در گذشته نقش راهنما را در کنار جاده ها ایفاء می کردند و به جهت روشن کردن آتش در بالای آن بدین نام خوانده می شدند (محل نور). پلکان مناره ها از داخل به صورت مارپیچ است و به طرف بالا باریکتر می شود. قدیم ترین مناره قبل از اسلام منار یا میل اژدها مربوط به دوره اشکانی در غرب نور آباد ممسنی است. بعد از آن مناری از دوره ساسانی با خصوصیات متفاوت از منار اشکانی در شهر باستانی فیروز آباد واقع در فارس به صورت توده بزرگی از سنگ و گچ قرار دارد. پلکان این منار خارج از آن و بر روی بدنه بیرونی آن واقع شده است. بعد از اسلام ساخت منار، به خصوص در جنب مساجد جهت اذان گفتن متداول گشت و اکثر بناهای مذهبی دارای مناره شدند. منارها ابتدا منفرد بودند و مصالح آنها از خشت بود و بعدها مصالح، آجر به همراه تزئینات آجری و کتیبه نیز افزوده می گردد. از منارهای قدیمی دوران اسلامی ایران می توان بدین موارد اشاره نمود: مناره ای در شهرستان قم، منار تاری خانه دامغان - (تصویر 16)
منار مسجد جورجیر در اصفهان - منار خشتی مسجد جامع فهرج در یزد - منار ایاز یا ارسلان جاذب در اطراف مشهد (تصویر 17).
بعد از آن منارهای زوجی به ویژه در دو طرف ایوانهای گنبد دار متداول گردید که در این حالت به آن «گلدسته» نیز گفته می شود (تصویر 18).
از قدیم ترین منارهای تاریخ دار دوران سلجوقی می توان به منار مسجد جامع ساوه (453 هـ) منار مسجد پامنار زواره (461 هـ) (تصویر 19) و منار مسجد جامع کاشان (466 هـ) اشاره نمود.
زیباترین منارهای زوجی در دوران صفویه منارهای مسجد امام (مسجد شاه) (تصویر 20)
و منارهای چهارباغ است. هر گلدسته شامل قسمتهای زیر است:
پایه 2- بدنه یا ساقه 3- محل گفتن اذان (مؤذنه) 4- تاج یا کلاهک. تا قبل از صفویه مصالح گلدسته ها آجری، ولی بعد از صفویه ساقه گلدسته ها یکپارچه از جنس کاشی پوشیده شدند. شبستان: شبستانها فضاهای سر پوشیده و دارای ستونهای یک شکل و موازی اند که از یک طرف به صحن مسجد راه دارند. شبستانها ممکن است در چهار طرف مسجد و یا دو طرف آن و حتی یک شبستان در جنوب مسجد و طرف قبله ایجاد شوند (تصویر 21).
محراب: نشان دهنده قبله مسلمین است. در واقع نقطه عطف مسجد است. محرابها از متنوع ترین عناصر معماری در مساجد است و گویی هنرمندان بیشترین توجه خود را به ویژه از نظر تزئینات، به محراب اختصاص داده اند. از مهمترین محرابها می توان به محراب اولجایتو در مسجد جامع اصفهان (تصویر 22) - محراب مسجد اشترجان (اسفراین) - محراب مسجد جامع ورامین و... اشاره نمود).
از محرابهای کاشی کاری می توان به محراب زیبای مینایی در موزه اسلامی ایران و محراب مسجد میر عمادی کاشان اشاره نمود (تصویر 23).
کتیبه ها: از بارزترین عناصر نمادین معماری اسلامی مساجد است که برای تزئین ایوانها، مناره ها، صحن، شبستان، محراب و... بکار می روند. کتیبه ها در اصل برای تزئین بدنه عناصر معماری مسجد یا بناهای دیگر با نوشته های مختلف انجام می شده است. این تزئینات در قدیم به وسیله آجر چینی و گچبری و در کتیبه های جدید با کاشی معرق و یا کاشی خشت و اغلب به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی انجام می شده است. بعضاً کتیبه های حجاری شده از سنگ مخصوصاً سنگ مرمر نیز در ساخت کتیبه مورد استفاده قرار می گیرد (تصویر 24).
نور گیرها: در معماری اسلامی اطراف گنبد و یا در ساق یا ساقه آن، نورگیرهای زیبایی را خواهید دید که به علت شدت و ضعف نور، طرحهای بدیعی را به وجود آورده و بر زیبایی مسجد افزوده است. این پنجره ها که معمولاًً در بغل ایوانها نیز به وجود آمده اند اصطلاحاً به آن «پاچنگ» می گویند (تصویر 25).
ازاره: از سطح زمین به فاصله یک متر و کمی بیشتر، کتیبه ای از سنگ یا کاشی که معمولاً از آن برای پوشش دور تا دور ایوان، شبستان و یا صحن و حیاط استفاده می شود. گاهی اوقات لبه بالای ازاره را نیز مختصراً تزئین می دهند.
مقرنس کاری: تزئین زیر نیم طاقیهای کروی ایوانها و محرابها به وسیله شکلهای هندسی معلق با پوششی ازکاشی، گچ، آجر یا آینه را مقرنس می گویند. مقرنسها با توجه به شکل و فرمشان اسامی گوناگون دارند، مانند مقرنسهای لانه زنبوری و کاسه ای.
بهترین مقرنسها مربوط به دوران صفوی است. ایوان ورودی مسجد امام، مدرسه چهارباغ و مسجد شیخ لطف ا... (تصویر 26) همه با مقرنسهای لانه زنبوری تزئین شده اند.
مقرنس کاری ایوان ورودی مسجد جامع یزد و ایوان شرقی مسجد جامع اصفهان از نوع مقرنس کاری کاسه ای است (تصویر 27).
حجاریها: حجاریها بیشتر در ازاره ها و محرابها و ستونهای سنگی شبستان مورد استفاده قرار می گیرد (تصویر 28).
حجاری در عهد صفوی رونق داشته ولی در عهدهای زند و قاجار نیز بکار گرفته شده است. از سایر عناصر و تزئینات مساجد می توان به کاشیکاری - گچبری - آجرکاری و گره چینی - دربهای چوبی و فلزی و... نیز اشاره نمود.
ادامه دارد ...
منبع مقاله :
حسینی، سید رضا، (1348)، هنر و معماری ایران و جهان، تهران: مارلیک، چاپ دوم، (1388)