معماری ایران اسلامی (2)

معماری مقابر و آرامگاهها

مقابر و آرامگاهها نیز مانند مساجد بدلیل توجه مردم، نسبت به سایر بناها از آسیبهای طبیعی در امان مانده و تعداد زیادی از آرامگاهها و مقابر نزدیکان اولیاء - شخصیتهای مذهبی و فرهنگی و سلاطین و... امروزه به دست ما رسیده است. بسیاری از بناهای مقابر تک بنا و مجرد هستند که از گنبد و فضای زیر آن تشکیل شده اند و الحاقات دیگر به بنا متصل نیست مانند مقبره ملاحسن کاشی در سلطانیه - مقبره عطار در نیشابور و مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا و قسمت اعظم اینگونه بناها شامل برجهای مقبره ای است. نمای بیرونی اکثر این بناها، برج مانند و آجری است که با آجر نماسازی شده و بدنه به صورت مضرس (نیم ستونهای ترک ترک) تزئین شده است. معمولاً دور تا دور بنا را با کتیبه های آجری و یا آجرهای لعابدار و خطوط غالباً کوفی تزئین می نموده اند.
زیارتگاهها و آرامگاهها به شرح زیر تقسیم بندی می شوند:
1-زیارتگاهها و مقابر منتسب به فرزندان و اقوام امامان معصوم مثل آستانه حضرت معصومه در قم، شاه چراغ در شیراز و شاهزاده حسین در قزوین (تصویر 29) و...
2- زیارتگاهها و مقابر اهل علم و فضیلت و نام آوران دینی و مذهبی مثل خواجه ربیع و خواجه اباصلت در مشهد - شیخ صدوق (ابن بابویه) در شهر ری
3- آرامگاه و زیارتگاه ادیبان و دانشمندان و... مثل عطار - خیام - فردوسی و...
4- آرامگاههای سلاطین و امراء مثل گنبد کاووس در گنبد - مقبره طغرل سلجوقی (برج طغرل) در شهر ری - گنبد سلطانیه در زنجان و...
بعضی از زیارتگاهها هم هستند که مدفن شخص خاصی نبوده ولیکن بدلیل وجود آثاری در آن به یک مکان مقدس تبدیل شده است مثل قدمگاه در نیشابور و جمکران در قم.
در دوران اسلامی، قبرستانهای عمومی نیز شکل گرفته اند که در آنها شخصیتهای برجسته دفن شده اند مثل تخت فولاد در اصفهان (مدفن میرعماد - درویش عبدالمجید طالقانی - آقا محمد بیدآبادی - بابارکن الدین - واله اصفهانی) و مقبره الشعراء در تبریز (مدفن اسدی طوسی - همام تبریزی - لسانی شیرازی - محمد حسین شهریار و... )

معماری ها

از اماکن مذهبی هستند که تاریخ آغاز بنای آنها مربوط به زمان پذیرش مذهب تشیع توسط حکام ایران و علنی شدن آن در بین ایرانیان است.
حسینیه ها معمولاً بناهایی هستند که سقف آنها را در ایام سوگواری با چادرهای بزرگ می پوشانند و در اصل مانند خانه ای مسکونی است که اطاقهای بزرگی دارد و در فصل سرما از آن جهت پذیرایی استفاده می کنند. از این مکان به خصوص در زمان ایام سوگواری محرم استفاده می شود. مثل حسینیه حاجی محله کاشان و یا حسینیه فهادان یزد (تصویر 30).

معماری تکایا

عملکرد مذهبی تکیه و حسینیه کم و بیش یکسان است. حسینیه صرفاً یک محل مذهبی است ولی تکایا به دلیل کاربریشان قدیمی تر از حسنیه ها هستند. زیرا تکایا صرفاً محلی مذهبی نبوده، بلکه نمایشهای آئینی و حماسی نیز در آن انجام می شده است.
از لحاظ معماری تکایا کاملتر از حسینیه ها هستند. در وسط صحن تکیه سکویی به ارتفاع یک متر ساخته می شود که محل اجرای نمایشها است و دور تا دور آن با حجره هایی در یک یا دو طبقه جهت تماشای مردم ساخته می شود.
یکی از تکایای مهم ایران «تکیه دولت» بوده که به دستور ناصرالدین شاه ساخته می شود. در این تکیه کلیه نمایشهای رزمی - تعزیه خوانی - داستانهای عامیانه و فولکور به نمایش در آمده است (تصویر 31).
از لحاظ موقعیت تکایا بر خلاف حسینه ها در محل گذر و عبور و مرور ساخته می شده اند و معمولاًً در تقاطع 2 یا چند گذر اصلی ساخته می شده اند. که در روزهای عادی از یک طرف مردم داخل و از در مقابل خارج می شدند. مثل تکیه بالا و پایین تجریش در تهران.
از تکیه های مهم دیگر «امیر چخماق» در یزد است که عملکرد خود را امروزه از دست داده ولی یک جبهه از دیوارهای این تکیه، ریتم پله پله ای و موزون خود را حفظ نموده است (تصویر 32).

معماری مصلاها

این بناها در گذشته برای اجرای نماز جمعه بکار می رفته است، مثل مصلای یزد که به نام مصلای عتیق از آن نام برده شده است. مصلای دیگر مصلای سبزه وار است که امروزه فقط سر در ورودی آن باقی مانده است (تصویر 33).

معماری خانقاهها

ابن بطوطه سیاح مراکشی در سفرنامه خود تقریباً به کلیه خانقاهها در شهرهای اسلامی مراجعه کرده و از آنها نام برده است.
ابوسعید ابوالخیر (قرن 4 هـ) خانقاه بزرگی در نیشابور داشته که مریدان وی از دور و نزدیک در آن جمع شده و به اجرای مراسم صوفیانه می پرداخته اند.
عناصر تشکیل دهنده خانقاهها عبارتند از: حیاط مربع و یا مربع مستطیل با یک حوض در وسط و چهار باغچه در چهار گوشه. طرح بعضی دو ایوانه و طرح برخی چهارایوانه است. اطراف حیاط و در فاصله ایوانها، حجره ها در یک یا دو طبقه ساخته شده اند. در هر خانقاه حجره هایی برای میهمانان و یک حجره برای پیر اختصاص داشت. حجره و زوایای کوچکی هم برای چله نشینی و خلوت نشینی وجود داشته است مانند: زاویه شاه نعمت ا... ولی در رواق جنوبی خانقاه (تصویر 34). در هر شهری لااقل یک یا دو خانقاه وجود دارد. خانقاههای صفی علی شاه - مشیرالسلطنه و ظهیرالدوله در تهران - خانقاههای چهل تن و هفت تن در شیراز خانقاه نورعلیشاه در بیدخت گناباد - خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل از جمله این خانقاه هستند.

معماری کلیساها

تعدادی از کلیساهای قدیمی در منطقه آذربایجان و جلفای اصفهان باقی مانده اند. هر چند کلیساها طرح و نقشه مخصوص به خود دارند ولی چون در محدوده ایران قرار دارند و احتمالاً به دست هنرمندان ایرانی ساخته شده اند، رنگ و بوی معماری اسلامی داشته و بعضاً تأثیر معماری قبل از اسلام نیز در آنها مشاهده می شود. کلیسای سنت استپانوس جلفا: در 16 کیلومتری غرب جلفا و در روستای «دره شام» قرار دارد. از نام استپانوس مقدس، شهید اول راه مسیحیت گرفته شده است. عده ای تاریخ ساخت بنا را مربوط به قرن 4 تا 6 هجری و عده ای مربوط به دوره صفوی می دانند (تصویر 35).
از کلیساهای معروف دیگر منطقه آذربایجان کلیسای «سهرقه»، «موجومبار» و «قره کلیسا» است.
کلیساهای اصفهان: در جلفای اصفهان حدود 15 کلیسا وجود دارد. مهمترین آن «کلیسای وانگ» است که از بناهای دوران شاه عباس اول است. از سایر کلیساها می توان به 1- بیت اللحم یا بیدخم 2- کلیساهای هاکوپ یا یعقوب مقدس 3- کلیسای گیورک 4- کلیسای مریم، اشاره نمود.
«کلیسای وانگ» یا «دیر آناپرگیچ»: این کلیسا مربوط به زمان اولین مهاجرت ارامنه به اصفهان است (1015 هـ). دستور ساخت بنا را شاه عباس اول صادر می کند. فرم و طرح کلیسا با سایر کلیساها متفاوت است و ویژگی معماری دوره صفوی را دارد و به جای سنگ از آجر استفاده شده است. قسمت داخل کلیسا و محوطه ای که به زیر گنبد یا گنبد خانه کلیسا می رسد تماماً دارای ازاره های کاشی کاری با کاشیهای خشت هفت رنگ است و حد فاصل ازاره تا سقف گنبد نیز دارای نقاشیهای دیواری است (تصویر 40).
کلیسا دارای یک برج ناقوس با کتیبه ای است که ساخت آن را در زمان «شاه سلطان حسین» (آخرین پادشاه صفوی) نشان می دهد (تصویر 41).

معماری حمامها

نظافت و بهداشت از دیر باز مورد توجه ایرانیان بوده است، کما اینکه آثار بدست آمده از تخت جمشید در زمان هخامنشیان و کاخ آشور در زمان اشکانیان گواه بر این ادعا است.
از زمان اسلام با ترویج «النظافة من الایمان» ساخت حمامها مورد توجه زیاد قرار می گیرد. «شاردن» سیاح فرانسوی تعداد حمامهای اصفهان بزرگ را 272 دستگاه ذکر نموده است. از مهمترین آنها می توان به حمام گنجعلی خان در کرمان - حمام خسرو آقا در اصفهان و کمردشت میانه اشاره نمود. همینطور حمام وکیل در شیراز از زمان زندیه باقی مانده است.
معماری حمامها: معماری حمامها از جایگاه ویژه ای برخوردار است. چرا که اولاً حمام از اهمیت زیادی برخوردار بوده است و بعد از مسجد و مدرسه و بازار در مقام بعدی قرار دارد و در ثانی محل ساخته شدن حمام به خاطر قرار داشتن در مسیر آب و تخلیه فاضلاب اهمیت زیادی داشته است.
فضاهای تشکیل دهنده یک حمام عبارتند از:
1- سردر ورودی که معمولاً با تزئینات آجرکاری و کاشی کاری با گل و بوته و با اشعار حماسی و در پیشانی سردر با شکل خورشید خانم تزئین می شد.
2- راهروی ورودی که با پیچ و خم خود مانع ورود هوای سرد به داخل می شد که در انتها به یک دهلیز می رسد.
3- بینه: که میان در و گرمخانه کلیه حمامها تا قبل از لوله کشی آب با اختلاف سطح از زمین و در گودی ساخته می شود.
4- سربینه: فضای سربینه جایگاهی است برای درآوردن لباس و مانند سکویی دور تا دور فضا را فرا گرفته بود. در بعضی از حمامها، قسمت مقابل در ورودی، وسیع تر و تمیزتر تزئین شده بود که به آن «شاه نشین» می گفتند (تصویر 42).
5- گنبد حمام که بر بالای حوض وسط سربینه برافراشته می شد و از داخل با تزئینات آجری یا کاشی بر پایه چهار ستون پاپیل استوار شده بود. در سقف حمام، نورگیرهای زیبایی قرار داشته است (تصویر 43).
6- گرمخانه: که از طریق راهرویی پرپیچ و خم بعد از سر بینه به آن وارد می شویم و دارای سقف کوتاه و محل شستشو است و خزینه نیز در آن قرار دارد.
7- گلخن: هر حمام انبار سوخت و تون حمام (گلخن) آتشدان و دودکش و محلی برای جمع آوری خاکستر داشت.

معماری آب انبارها

مخازن آب زیرزمینی است که برای رفع نیاز مردم به آب شرب در مناطق مختلف ایران ساخته می شده است.
قدیم ترین آب انبارها به قدمت اولین تمدنها است. آب انبار معبد چغازنبیل و آب انبارهای متعدد در تخت جمشید نمونه هایی از آن است.
در دوره اسلامی نیز به ساخت آب انبار توجه زیادی می شود که معمولاً هر محله دارای یک آب انبار است.
در آب انبار به سه روش آب بهداشتی و مطبوع ذخیره می شود که معمولاً هر محله دارای یک آب انبار است.
در آب انبار به سه روش آب بهداشتی و مطبوع ذخیره می شود:
1- فضای آب انبار را در تاریکی محض قرار می دهند، جهت جلوگیری از رشد میکروبهای غیر هوازی.
2- املاح و ذرات موجود در آب را به وسیله ذغال به همراه مقداری آهک و نمک ته نشین می کنند.
3- جهت جلوگیری از رکود آب در یک محل بر روی آب انبارها بادگیر می ساختند.
آب انبارها از لحاظ معماری از عناصر زیر تشکیل شده اند:
سردر: این سر در به حفره و یا فضائی شیب دار منتهی می شود که معمولاً دارای تزئینات است.
پاشیر: محل انتهای شیب آب انبار است که به وسیله پله های زیادی به محل قرار گرفتن شیر آب می رسد.
مخزن آب انبار: این بخش معمولاً در زمین سفت و در گودی ایجاد می شود که دارای بادگیرهای متعددی است. (به خصوص در مناطق گرمسیر) از نمونه آب انبارها می توان بدین موارد اشاره نمود:
آب انبار سیداسماعیل در تهران - آب انبار معصوم خانی در نائین - آب انبار 5 بادگیر در کیش - آب انبار روستای ابیانه - آب انبار قریه خشت کلات - آب انبار ده نمک سمنان - شش بادگیر یزد و آب انبارهای قزوین.

معماری یخچالها

طبع ایرانیان در نوشیدنی های سرد، باعث حفظ و تولید یخ در یخچالهای مصنوعی می شد.
به خصوص در مناطق گرمسیر به خاطر خنک نگه داشتن آب و جلوگیری از فساد مواد غذایی لزوم داشتن یخ در تابستانها احساس می گردید. یخچالها را معمولاً در دشتهایی که هوای سرد جریان دارد می ساختند.
معماری یخچال: ابتدا گودالی تقریبی به طول 100 متر و عرض 10 متر با عمق 40 تا 50 سانتی متر حفر نموده و در قسمت جنوب آن دیواری جهت عدم تابش آفتاب به ارتفاع حدود 12 متر می ساختند. در شبهای سرد، آب را به درون گودال هدایت نموده و طی چند مرتبه یخهایی به قطر 40 تا 50 سانتی متر ایجاد می گردید. سپس یخها را خرد کرده و به داخل «پاچال» جهت نگهداری هدایت می کردند پاچال فضایی بیضی شکل و شیب دار بود که یخها را از قسمت بالا به طرف شیب پاچال سر می دادند و سپس در آن را کاملاًً مسدود می کردند و جهت استفاده در تابستان از قسمت شیب پایینی شروع به برداشت یخ می نمودند.
از نمونه یخچالها می توان به یخچال جلالی در کاشان - یخچال مؤیدی در کرمان که تبدیل به یک سالن عمومی شده است و یخچال سمنان (تصویر 44) اشاره نمود.

معماری کبوترخانه ها

کبوترخانه ها را در جهت جمع آوری فضولات کبوترهای وحشی و استفاده در کشاورزی می ساخته اند.
این بناها در حاشیه رود زاینده رود ساخته می شدند (تصویر 45). البته در مناطقی مثل گلپایگان و مرزهای افغانستان نیز از این گونه بناها دیده شده است.
کبوترخانه ها معماری جالبی دارند. در داخل بنا، شبکه ای آجری یا خشتی است که به صورت پیش و پس چیده شده است و جایگاه مناسبی برای لانه کردن کبوتر است. نمای بیرونی کبوترخانه ها را می آراستند و جهت حفظ حیات کبوترها به آنها آب و دانه می دادند.

بازار

انواع بازار:

1- بازارهای ادواری: بازارهایی هستند که در مواقع معینی از روزهای هفته و ماه تشکیل می شوند.
2- بازارهای شهری: بازارهایی که دارای فضایی ساخته شده هستند. شواهدی حاکی از وجود چنین بازارهایی در برخی از شهرهای پیش از میلاد و شهرهای عیلامی به دست آمده است.
در اکثر شهرهای بزرگ قرن چهارم بازارهای بزرگ متعدد ساخته شده است. بازار نیشابور با کاروانسراهای متعدد از آن جمله است. بازارهای وکیل شیراز، همدان و... از جمله بازارهای قدیمی هستند (تصویر 46).
3- بازارچه ها: بازارهای کوچکی در مراکز محله ها برای تأمین نیازهای روزمره یا هفتگی اهالی.

شکل گیری و خصوصیات معماری بازارها

شکل گیری بازارها معمولاً از یک یا چند دروازه مهم ارتباطی شهر، حداقل تا مرکز شهر و پیرامون مسجد جامع یا میدان شهر و در مواردی پس از عبور از مرکز شهر تا دروازه دیگر شهر امتداد می یافته اند.
اغلب بازارهای شهری دارای شکلی خطی و ممتد هستند. بخشی از بازارها به صورت طراحی شده ساخته می شوند، اما حتی اقدامات مذبور مانع از رشد و توسعه بازار در مراحل بعدی نمی شده است.
بعضی از بازارها که قسمتی از آنها «قیصریه» نام داشت به خصوص در شهرهای بزرگ برای عرضه کالاهای گرانبها بودند.
سراها: در طول اصلی بازارها، فضاهایی بودند که در عمق قرار می گرفتند و فقط ورودی از طرف بازار داشتند و مخصوص انبار کالاهایی هستند که به تدریج به حجره رفته و فروخته می شدند.
سراها بر دو نوعند: سراهای سرپوشیده که تعداد آنها کم است مثل سرای چهار بازار نزدیک چهار سوق بزرگ بازار تهران و سراهای روباز .
تیمچه ها: فضاهایی سرپوشیده هستند که به عرضه یک نوع کالا اختصاص دارند. تیمچه ها یک فضای آزاد در وسط دارند و اطراف آنها حجره ها یا مغازه ها در یک یا دو طبقه قرار گرفته اند. چون اغلب مسقف هستند، معماران و هنرمندان مهارت خود را در آرایش آن به خصوص سقف به کار بسته اند (تصویر 47).
یکی از تیمچه های معروف ایران تیمچه امین الدوله غفاری در کاشان است. از تیمچه های تهران تیمچه حاجب الدوله و تیمچه مهدیه را می توان نام برد. تیمچه مظفریه تبریز نیز که به فروش فرش اختصاص دارد معروف است (تصویر 48).
چهارسوها: به تقاطع دو بازار می گویند که سقفهای بلندتری دارند و سقف آنها گنبدی است. نور در داخل بازارچه به وسیله روزنه هایی که در وسط سقف و یا در بدنه سقف گنبدی تعبیه شده است، تأمین می گردد.

معماری قلعه ها

وضعیت جغرافیایی ایران و موقعیت استقراری این کشور که حلقه واسط و ارتباطی مابین کشورهای منطقه بوده است باعث شده تا ایران همیشه مورد تهاجم و حمله اقوام و ملل مختلف قرار گیرد.
این تهاجمات و جنگها و وجود ناامنی، ایرانیان را مجبور می کرد تا حتی خانه های کوچک خود را نیز به صورت دژهای کوچک شکل دهند. بنابراین در سرتاسر ایران قلعه ها و دژهای متعدد به چشم می خورد. ساکنان شهرها برای مقابله با دشمن مجبور به ایجاد استحکاماتی مانند: کهندژ یا ارگ و یا قلعه ای در وسط شهر و یا برج و باروهای اطراف شهرها بودند. با توجه به تقسیم بندی قلعه های ایران به دو نوع جلگه ای و کوهستانی مصالح ساختمانی آن نیز متفاوت بوده است. قلعه های جلگه ای با پلان مربع یا مستطیل با برجهایی در چهارگوش و مصالح آجر و خشت با دیوارهای ضخیم ساخته می شده اند.
قلعه های کوهستانی با مصالح سنگ و ساروج و آهک و با بهره گیری از موقعیت جغرافیایی مثل شیب و بلندای کوهها ساخته می شده اند. از قلعه های معروف ایران می توان به موارد زیر اشاره نمود:
قلعه الموت در قزوین - قلعه های اسماعیلیه در ارتفاعات البرز - قلعه فلک الافلاک در خرم آباد (تصویر 49)
- قلعه جهور یا دژ بابک خرم دین در اهر - قلعه خان لنجان (قلعه بزی اصفهان) - قلعه بمپور - قلعه قهقهه راور - قلعه سلسال طوالش - قلعه یا ارگ بم - قلعه هنجن سه راه نطنز به ابیانه.
منبع مقاله :
حسینی، سید رضا، (1348)، هنر و معماری ایران و جهان، تهران: مارلیک، چاپ دوم، (1388)