جغرافیای طبیعی ایران

«ایران» از نظر ساختار طبیعی، کشوری بلند و میانگین ارتفاع آن بیش از یک هزار متر از سطح دریاست. نَجد ایران، شامل «کویرنمک» «کویر لوت» است که بیش از نیمی از مساحت ایران را در برمی گیرد. پست ترین نقطه این نجد در شمال شرقی شهر «شهداد» در «استان کرمان» قرار دارد. جلگه های باریک کرانه «دریای خزر» از سطح دریای آزاد پست تر و زمین های هموار ساحل «خلیج فارس» و «دریای عُمّان» هم سطح دریای آزاد است.

1- کوه ها

کوه های ایران به شاخه های مهمّ زیر تقسیم می شود:
1. کوه های شمالی ایران، بخشی از چین خوردگی های بزرگ آلپ- هیمالیا است که از دنباله «کوه های قفقاز» از «آرارات» در خاک «ترکیه» شروع شده و از غرب به شرق به «کوه های هندوکُش» در «افغانستان» پیوند یافته است. این رشته عظیم کوه های «آذربایجان» در شمال غربی، ‌«البرز» در مرکز و کوه های «خراسان» در مشرق را در برمی گیرد. مهم ترین رشته کوه های آذربایجان «ارسباران» در ساحل «رود ارس» با «قلّه نشان کوه» به ارتفاع 3370 متر است. سلسله جبال البرز مانند سدّی عظیم به طول تقریبی 600 کیلومتر میان دریای خزر و فلات مرکزی ایران واقع شده است. این دیوار عظیم در غرب با درّه عمیق «سفیدرود» از کوه های «طالِش» جدا می شود و در مشرق به کوه های «خراسان» می پیوندد. پهن ترین و بلندترین قلّه سلسله جبال «البرز»، «قلّه دماوند» در شمال شرق «تهران» به ارتفاع 6715 متر است. این کوه ها مانعی بزرگ برای گذشتن بخارهای دریای خزر و جریان باد و ابر به درون «فلات ایران» ایجاد کرده اند. کوه های خراسان، «هزار مسجد»- که بخشی از آن «کلات نادری» نامیده می شود- و «بینالود»، با قلّه ای به ارتفاع 3520 متر، دنباله کوه های البرز در جهت شمال غربی به جنوب شرقی است. در این منطقه، از خراسان تا «بلوچستان» نیز ارتفاعاتی وجود دارد که آتشفشان خاموش «تَفتان» به ارتفاع 4050 متر از جمله آنهاست.
2. در سراسر غرب ایران سلسله جبال عظیم «زاگرس» مانند دیواری از «آذربایجان» تا «مُکران» و بلوچستان کشیده شده و مجموعه پستی و بلندی های منظّمی را از «کردستان» تا شمال «تنگه هرمز» تشکیل می دهد. کوه های زاگرس با جلگه های وسیع «کرمانشاه» در غرب و «شیراز» در جنوب از هم جدا می شود. قلّه ها و بلندی های زاگرس، دارای دامنه های پُرشیب و درّه های عمیق و گلوگاه های بسیار تنگ است که بیشتر روزهای سال در پوششی از برف می ماند و از برکت آن چراگاه های وسیع و مخازن بزرگ آب این منطقه به وجود آمده اند.
3. «کوه های بختیاری» در «لُرستان» تا جلگه های شیراز و «زردکوه» با ارتفاع 4547 متر، بلندترین نقطه زاگرس و سرچشمه دو رود بزرگ ایران، یعنی «کارون» و «زاینده رود» است. «کوه دینار» با قلّه معروف «دِنا» در «فارس» جزو ارتفاعات دیگری است که از جنوب غربی به سوی شرق ادامه می یابد. دِنا با 4404 متر ارتفاع از قُلّه های بلند «ایران» است و به سبب رطوبت فراوان، دامنه هایی سبز و خرم دارد.
4. کوه های مرکزی، ارتفاعاتی در جهت شمال غربی به جنوب شرقی است که از آذربایجان تا بلوچستان ادامه دارد. «قافْلان» کوه را در «تهران» به «تبریز»، مهم ترین آنهاست. نواحی مرکزی این کوه ها از نظر وجود کان های مختلف، اهمیّت بسیار دارد. باران کم، تغییرات ناگهانی هوا، وزش بادهای شدید و سیلابی بودن رودها، از مشخّصات طبیعی اطراف این کوه هاست.

2- رودها

در ایران چون بارندگی کم است؛ رودهای پُر آب که تمام سال جریان داشته باشند، زیاد نیست. گذشته از آن، بیشتر رودخانه های ایران از کوهستان ها می گذرند و در نتیجه قابل کشتیرانی نیستند. تنها رودِ قابل کشتیرانی، قسمت های پایین «رودخانه کارون» است که به «اروندرود» می پیوندد. رودهای بزرگ ایران در شمال به «دریای خزر» و در جنوب به «خلیج فارس» می ریزند یا به دریاچه ها و باتلاقی های داخلی فرو می روند. بعضی از رودها نیز از مرزهای ایران بیرون می روند یا سرچشمه هایشان بیرون از خاک اصلی ایران است.
بیشتر رودهایی که به «دریای خزر» می ریزند از دامنه های شمالی «کوه های البرز» سرچشمه گرفته اند و چون بین البرز و دریا فاصله زیادی نیست، اغلب کوتاهند. مهم ترین این رودها، عبارتند از: «ارس» که سرچشمه آن «کوه های هزار برکه» در «ترکیه» است. بخشی از «رودخانه ارس»، مرز طبیعی «ایران» و «جمهوری آذربایجان» (اَران) است. «سفیدرود» یا «قِزِل اوزَن» از «کوه های چهل چشمه» در «کردستان» سرچشمه می گیرد و از بریدگی کوه در ناحیه «رودبار گیلان» راه خود را به سوی دریای خزر دنبال می کند. «سدّ مَنجیل» در همین ناحیه بر روی سفیدرود بسته شده است. رودهای «چالوس»، «هَزار»، «تَجَن»، «نِکا» و «گرگان رود» نیز از رودخانه های بزرگ این منطقه اند. «رود اَترَک» نیز که از کوه های «هزارمسجد» سرچشمه می گیرد در جنوب شرقی به دریای خزر می ریزد. این رود از محلّی به نام «چات» می گذرد و در بخشی از مسیر خود مرز طبیعی بین ایران و «ترکمنستان» را تشکیل می دهد.
رودخانه هایی که به «خلیج فارس» می ریزند اغلب بزرگ، پُر آب و طولانی اند. مهم ترین آنها «رود گاماسیاب» یا «گاماساب» است که از کوه های نزدیک «نهاوند» سرچشمه می گیرد. رودهای «ماهی دَشت»، «کَرَند»، «قَرَه سو» و «دیناوَر» در «کرمانشاه» به گاماسیاب می پیوندند و از «سیردان» به بعد این رود، «سیمَره» خوانده می شود. از نقطه ای معروف به «پای پل باز» این رودخانه تغییر نام می دهد و از آن پس به «کَرخه» معروف است. «سدّ کرخه» قسمت غربی استان زرخیز «خوزستان» را آبیاری می کند. «رود کَرخه» از راه باتلاق های مرزی ایران و «عراق» به «دجله» می ریزد. «کارون» با 850 کیلومتر در ازا طولانی ترین رودخانه «ایران» است و از «زردکوه بختیاری» سرچشمه می گیرد و «رود آب دیز» یا «دزفول» در محلّ «بَند قِیر» به آن می پیوندد. «کارون» پس از عبور از «اهواز» دو شاخه می شود، یک شاخه آن به نام «بهمنشیر» به «خلیج فارس» می ریزد و دیگری به نام کارون در کنار «خرّمشهر» به «اروندرود» می پیوندد.
رودهای «جَرّاحی»، «زهره» یا «هندیجان»، «دالَکی»، «مهران»‌ و «میناب» نیز از جمله رودهای پُر آبند که به خلیج فارس می ریزند.
در «مُکران» و «بلوچستان» نیز رودهایی جریان دارند که چون از شوره زار می گذرند بیشتر شور، کم آب و بی فایده اند. تنها رودخانه پُرآب این منطقه، «رود سرباز» است که از «بَمپور» سرچشمه گرفته به «خلیج گَواتِر» در شرقی ترین نقطه مرزی ایران و «پاکستان» به «دریای عُمّان» می ریزد.
غیر از اینها، رودهای دیگری نیز در ایران جاری است که سرچشمه آنها بیرون کشور است. «رود هیرمند» از «کوه بابا» در «افغانستان» سرچشمه می گیرد و 1200 کیلومتر طول دارد. این رودخانه پس از آبیاری «جلگه سیستان» به «دریاچه هامون» می ریزد. در جنوب شرقی دریاچه هامون فرورفتگی دیگری به نام «گود زِرِه» واقع شده که پوشیده از شن های نرم و نمک است. رودی موسوم به «شله» یا «شلّاق» هنگام پُر آبی این فرورفتگی را به باتلاق دیگری، که آن هم گود زِرِه نام دارد، می پیوندد.
«هَریرود» یا «رود هرات» نیز از دامنه جنوبی کوه بابا در افغانستان سرچشمه می گیرد و پس از عبور از «هرات» بخشی از خطّ مرزی ایران و «افغانستان» را تشکیل می دهد. بخش پایینی «هَریرود»، «تَجَن» نام دارد و به «ریگزار خوارزم» و شرق «دریاچه خزر» فرو می رود. مهم ترین شعبه های هَریرود در خاک ایران «کَشَف رود» و «رود جام» است که در «خراسان» جاری است. «رودخانه دیاله » از کوه های «کرمانشاه» و «کردستان» و «رودخانه زابِ کوچک» از بلندی های جنوب «دریاچه ارومیه» سرچشمه می گیرند و هر دو در جنوب غربی «بغداد» به «دجله» می ریزند.

3- دریاها

در مرز شمالی «ایران»، «دریای خزر» و در مرز جنوبی آن، «خلیج فارس» و «دریای عُمّان» قرار دارد.

3-1. دریای خزر

این دریا با مساحتی حدود 420 هزار کیلومتر مرّبع بزرگ ترین دریاچه روی زمین است و بازمانده «دریای بزرگ تِتیس» که در دوران سوم زمین شناسی بخش بزرگی از نَجد ایران را فراگرفته بود. دریای خزر نام خود را از اقوامی دارد که در اطراف آن می زیسته اند و «دریای گیلان»، «دریای مازندران»، «دریای گرگان»، «دریای قزوین»، «دریای طبرستان» و «دریای دیلم» نیز نامیده شده است. اروپایی ها از این دریا به نام های «دریای هیرکانی» (گرگان) یا «دریای آلبانیا» و «دریای سکوت ها» (سَکاها) یا «کاسپین» (قزوین) و «دریای خوارزم» یاد کرده اند. دریای خزر از طریق رودهای بزرگ به «دریای سیاه» ارتباط دارد.

3-2. خلیج فارس

این خلیج، نیمه جنوب غربی مرزهای آبی ایران را تشکیل می دهد و از دهانه اروندرود تا «شبه جزیره مُسندَم» در «عُمّان» در حدود 900 کیلومتر طول دارد. عرض خلیج فارس حدّاکثر 250 کیلومتر و باریک ترین آن، در «تنگه هرمز»، 56 کیلومتر است. در دو سوی خلیج فارس، سرزمین های ایران و «عربستان» قرار گرفته اند و در نقاط مختلف آن امکان پهلو گرفتن کشتی های بزرگ وجود دارد. «خلیج فارس» تنها راهی است که «ایران» را به دریای آزاد می پیوندد و از همین رو برای آن شاهرگی حیاتی به شمار می آید. منابع عظیم نفتی در نزدیکی این راه دریایی، بر اهمیّت آن افزوده است.
خلیج فارس از جهت نظامی نیز از روزگاران دیرین نقش بزرگی در تاریخ داشته است. تاریخ فعّال بودن بنادر خلیج فارس از نظر نظامی و بازرگانی به حدود 2600سال پیش از میلاد مسیح (ع) می رسد. شاهنشاهان هَخامَنِشی با ایجاد ناوگانی عظیم از طریق خلیج فارس به «مصر» دست یافتند. این رویداد در «کتیبه داریوش» که در «کانال سوئز» یافت شده، آمده است. در دوره های پس از اسلام، هرگاه حکومت های مقتدری روی کار آمده اند به خلیج فارس و منافع بی شمار بنادر و سواحل آن توجّه داشته اند. مهم ترین حوادث قرن های اخیر در این منطقه آمد و رفت اروپاییان و رقابت های سیاسی و اقتصادی آنها بوده است. در سده گذشته با افزایش اهمّیت نفت که غنی ترین منابع آن در اطراف خلیج فارس قرار دارد، این رقابت ها ابعاد جهانی یافت.

3-3. دریای عُمّان

این دریا از «تنگه هرمز» تا «بندر گَواتِر» مجاور ایران است و سواحل آن بیش از یک سوم از مرز آبی ایران را در جنوب تشکیل می دهد. سواحل این دریا در ایران به طور طبیعی امکان پهلو گرفتن را به کشتی های بزرگ نمی دهد و به همین علت معمولاً تنها قایق ها و لنچ های کوچک محلّی قادرند به ساحل آن نزدیک شوند. از همین رو، در ابتدای دهه 1970م. در «چابهار»، ساختمان بزرگ ترین بندر نظامی و بازرگانی ایران در ساحل این دریا افتتاح گردید.

3-4. دریاچه ارومیه (رضائیه)

نام «دریاچه ارومیه» و شهر کنار آن دگرگون شده واژه سریانی اورمیاه به معنی شهر آب است که پاره اوّل آن اور در نام شهرهای دیگر چون «اورگنج» و «اورشلیم» نیز آمده است. این دریاچه در شمال غربی «ایران» در «فلات آذربایجان» واقع شده و 1200 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. مساحت آن حدود 6000 کیلومتر مرّبع و آب آن بسیار شور و تلخ است. نمک آلودگی آب «دریاچه ارومیه» را تا 23% برآورد کرده اند. به علّت این غلظت هیچ حیوان دریایی توان زندگی در آن را ندارد؛ اما جزایر بزرگ غیرمسکونی آن، محلّ تخم گذاری انواع پرندگان مهاجر و بومی است. در یکی از جزیره های دریاچه ارومیه پارک حفاظت شده ای ایجاد شده که در آن انواع بی نظیر فلامینگو، پلیکان و گوزن زرد ایرانی، که از کمیاب ترین انواع آن در جهان است، نگهداری می شود. در مشرق این دریاچه «شبه جزیره شاهی» به درازای 8 و پهنای 2 کیلومتر قرار دارد که بر اثر جزر و مد از ساحل جدا می شود. مهم ترین رودهایی که به دریاچه ارومیه می ریزند، عبارتند از: «تلخه رود»، «صافی رود»، «زرّینه رود» و «سیمینه رود».

3-5. دریاچه قم (ساوه یا حوض سلطان)

این دریاچه در پست ترین قسمت «دشت تهران»، «قم» و «ساوه»قرار گرفته است و آب آن به علت هوای متغیّر کم و زیاد می شود. وسعت آن به طور متوسّط حدود 2400 کیلومتر مرّبع است. به هنگام وقوع خشکی در این ناحیه، دریاچه سه پاره می شود: «دریاچه نمک» یا «کویر مَسیله» و دو دریاچه کوچک تر که خشکی باریکی آنها را از هم جدا می کند. آب دریاچه قم شور و تلخ و کناره های آن اغلب باتلاقی و تا شعاع بیست کیلومتر پوشیده از رسوب نمک است. «زرّین رود» یا «قَرَه سو» یا «قَرَه چای»، «اَبهَر رود» یا «رود شور»، «رود کرج»- که «سدّ امیرکبیر» در 63 کیلومتری تهران بر روی آن بسته شده- «جاجرود» و «حَبله رود»، از مهم ترین رودخانه هایی هستند که به دریاچه قم می ریزند.
آب «جاجرود» که از جنوب«تهران» می گذرد، در نواحی «ورامین» به مصرف کشاورزی می رسد. این رودخانه برای تأمین آب آشامیدنی و زراعتی اهمّیت بسیار دارد و به همین سبب سدّی بر روی آن بنا شده است.

3-6. دریاچه نیریز (بختگان)

«دریاچه نیریز» یا «بختگان» در 50 کیلومتری مشرق «شیراز» بین دو رشته کوه موازی واقع شده است. این دریاچه با وسعت 3 هزار کیلومتر مربّع، عمق کم و آب بسیار شور دارد و با دو زبانه باریک از دو طرف به دریاچه کوچک تری به نام «طَشت نرگس» می پیوندد. میان این دو دریاچه «جزیره علی یوسف» به وجود آمده است. دریاچه بَختگان از سمت مغرب به «باتلاق مرودشت» می پیوندد. «رود کُر» یا «کورشکه» از کوه های «اوجان» و «خسرو شیرین» سرچشمه می گیرد و به دریاچه بَختِگان می ریزد. شعبه مهمّ رودخانه کُر، «کام فیروز» است که نزدیک خرابه های شهر قدیمی «استخر» به رود کُر می پیوندد. این رود دارای دو سدّ تاریخی است یکی به نام «رامجِرد» (رامگِرد) که از دوره هخامنشیان بازمانده و دیگری «بندِ امیر» که 106 متر درازا دارد و در زمان عضدالدّوله دیلمی ساخته شده است که در گذشته از نیروی آب آن سیصد چرخ به گردش در می آمد که هر یک آسیابی را می چرخاند.
دو «دریاچه پریشان» (فامور) نزدیک «کازرون» و «بهارلو» در هجده کیلومتری جنوب شرقی «شیراز»، آب رودخانه های محلی را در خود جمع می آورند.

4- دریاچه ها و باتلاق ها

دریاچه ها، باتلاق ها و نمکزارهای بزرگ ایران همگی بازمانده یک دریای خشکند. برخی از آنها به واسطه آبرفت رودخانه ها، پُر و باتلاقی شده و بعضی دیگر بر اثر تبخیر بسیار، به صورت شوره زار و کویر درآمده اند.

4-1. مرداب گاوخونی (گاوخانی)

«مرداب گاوخونی» در جنوب شرقی «اصفهان» قرار دارد. وسعت آن در فصل بهار به واسطه طغیان «زاینده رود» زیاد می شود و به حدود 30 کیلومتر مرّبع می رسد. این مرداب از دیرباز محلّ مناسبی برای شکار بوده است. گفته اند که بهرام گور ضمن شکار در پی گورخری به این مرداب فرو رفت. «زاینده رود» که سرچشمه آن «زردکوه» بختیاری است، پس از عبور از «اصفهان»، به این باتلاق می ریزد.

4-2. باتلاق جازموریان

«باتلاق جازموریان» در جنوب «کوه شاهسواران کرمان» واقع شده و اطرافش لجنزار و باتلاق است. «هَلیل رود» و «رود بَمپور» به این باتلاق وارد می شوند. اولی از کوه های کرمان سرچشمه می گیرد و پس از آبیاری «جیرُفت» به باتلاق می پیوندد و دوّمی از مشرق «بلوچستان» به سوی مشرق باتلاق جاری است.
رودهای «مارون» و «سرخ رود» در این ناحیه، پس از مشروب کردن «رفسنجان» به «کویرنمک» فرو می روند. آب های فصلی چند رودخانه از جمله «رود شور» که از «بیرجند»، می گذرد نیز، سرانجام به نمکزار مشرق کرمان می ریزد. «کویر بافْق»، در مشرق «یزد» و شمال غربی بافق، «شوراب» و «رودِ شور» را به کام خود می کشد.

5- جزایر

در «خلیج فارس» جزایر بسیاری وجود دارد که امروزه برخی از آنها متعلّق به «ایران» است. «جزیره لارک» و «جزیره هرمز» در نزدیکی «تنگه هرمز» هریک با وسعتی حدود 100 کیلومتر، جزایر کوچکی هستند؛ اما موقعیّت نظامی مهمّی دارند. در جزیره هرمز آثار و خرابه های تاریخی هست که بخشی از آن به زمان تسلّط پرتغالی ها بازمی گردد. حاکمیّت ایران بر جزایر «ابوموسی»، «تُنْب بزرگ» و «تُنْب کوچک» در اوایل دهه 1970م. تثبیت شد. تنب بزرگ 10/3 و تنب کوچک 2 کیلومتر مربّع مساحت دارند. نام هر دوی آنها در بند ششم «کتیبه بیستون» به عنوان بخشی از «استان پرسیس» یا «فارس» آمده است. در «تنب بزرگ» معدن خاک سرخ وجود دارد. از دیگر جزایر «خلیج فارس» می توان از «جزیره ابوموسی» نام برد که مردم محلّی آن را گپ سبزو یعنی سبزه زار بزرگ می گویند. این جزیره با مساحت 12 کیلومتر مربّع موقعیت استراتژیک مهمّی دارد. این سه جزیره اکنون مورد ادّعای شیخ نشین «امارات متّحده عربی» است؛ اما تاکنون هیچ یک از مراجع بین المللی آن را مورد تأیید قرار نداده است. بیشتر جزایر ایران در «خلیج فارس» پیشینه تاریخی پرماجرایی دارند که با حوادث تاریخی بندرهای آن ناحیه، به ویژه «بندرعباّس» و «بندر بوشهر» پیوند نزدیک دارد. جزایر متعلّق به ایران در خلیج فارس عبارتند از: جزیره های «هرمز»، «خارْک»، «قِشْم»، «کیش»، «تنب بزرگ»، «تنب کوچک»، «ابوموسی»، «لاوان» و «هنگام».
منبع مقاله :
شفیعی سروستانی، اسماعیل؛ (1391)، دانشستان سرزمین های درگیر در واقعه ی شریف ظهور، ج 1، تهران: موعود عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، دوم