نگاهی به آثار شیخ طوسی

نویسنده: عبدالله صلواتی

از شیخ طوسی، ‌تألیفات ارزنده و مؤثری بر جای مانده است؛ ایشان در الفهرست به برخی از آنها اشاره می کند. در این نوشتار، به بررسی آثار شیخ می پردازیم؛

الأبواب:

یکی از کتاب های رجالی معتبر شیعی است که از آن به رجال الشیخ الطائفه نیز یاد شده است. این اثر، نزد عالمان شیعی، از کتاب های اصلی در علم رجال به شمار می رود. سیّد محمدعلی شاه عبدالعظیمی نجفی (متوفّای 1334)، ‌از مشایخ آقا بزرگ تهرانی، نیز در کتاب منتخب الرجال خویش از کتاب الأبواب، رجال کشی، ‌نجاشی و خلاصه علامه حلی بهره برده است.

اختیار الرجال:

این اثر، تهذیب کتاب رجال کشی(1)است. رجال کشی، چنانکه نجاشی ذکر کرده است، ‌کتاب پر اشتباهی بوده است از همین رو شیخ طائفه آن را تصحیح نموده است. شیخ طوسی، آن را در نجف، ‌به شاگردان خویش املا نمود؛ به گزارش سیّد رضی الدین طاووس در فرج المهموم، ‌آغاز این املا در 26 صفر 456 بوده است.

الاستبصار فیما اختلف من الاخبار:

یکی از کتاب های چهارگانه شیعی در حدیث است که از زمان شیخ تاکنون، ‌مدار استنباط احکام شرعی نزد فقهای دوازده امامی است؛ دو جزء آن در عبادات است و جزء سوم آن در دیگر مسائل فقهی چون عقود، ‌ایقاعات، ‌حدود و دیات است. گفتنی است این اثر، در بردارنده ی برخی ابواب (=کتاب های) اثر دیگر او با نام تهذیب است. در این کتاب، ‌5511 حدیث گرد آمده است بر استیصار، ‌شروح و تعلیقات بسیاری نگاشته شده است که مرحوم آقا بزرگ به 18 شرح و تعلیقه بر آن اشاره کرده است.

أصول العقاید:

در بردارنده ی مباحثی در توحید و عدل. شیخ طوسی در کتاب الفهرست خویش، بدان اشاره کرده است.

الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد:

در اصول عقاید و عبادات شرعی به نحو اختصار.

الأمالی:

در حدیث، ‌بنابر آنکه املای آن در تعدادی از مجالس انجام شده است، بدان المجالس نیز گفته می شود.

أنس الوحید:

شیخ طوسی در کتاب الفهرست خویش، بدان اشاره کرده است.

الإیجاز:

در فرائض. در آن از فرائض به اختصار بحث شده و تفصیل آن به کتاب النهایه حواله شده است. این اثر از مآخذ بحارالانوار است و قطب الدین راوندی آن را در اثری به نام الإنجاز شرح نموده است.

التبیان فی تفسیر القرآن:

این اثر، نخستین تفسیر مشتمل بر انواع علوم قرآنی است و از منابع مهم تفسیر مجمع البیان است. محمد بن ادریس حلی (متوفّای 598) که اکثر مؤلفات شیخ طوسی را از نقد و رد خویش بی بهره نگذاشته و نخستین کسی بوده است که با اقوال طوسی به مخالفت برخاسته بود به عظمت شأن و استحکام بنیان تفسیر التبیان اعتراف کرده و تبیان را در اثری به نام مختصر التبیان، ‌خلاصه نموده است. ابوعبدالله محمد بن هارون نیز التبیان را خلاصه کرده و آن را مختصر التبیان نام نهاد. گفتنی است تبیان تا سال 1360 بطور کامل تصحیح و چاپ نشده بود تا اینکه به اهتمام سیّد محمد کوه کمری تبریزی در سال های 1360 تا 1365 از پراکندگی در سرزمین های مختلف؛ رهایی یافت و بطور کامل به زیور طبع آراسته شد.

تلخیص الشافی:

در امامت. اصل این اثر با نام الشافی از آن علم الهدی سیّد مرتضی است که شیخ طوسی، آن را خلاصه نموده است. شایان ذکر است قاضی عبدالجبّار همدانی (متوفّای 415) در جزء بیستم دایرة المعارف کلامی خود موسوم به المغنی فی ابواب التوحید و العدل، به تفصیل از مسئله ی امامت سخن می گوید و متکلّمان اهل سنّت نیز در مسئله یاد شده به اجمال برگزار کرده و تفصیل آن را به کتاب قاضی عبدالجبار ارجاع می داده اند. کتاب شافی سیّد مرتضی در رد بخش امامت کتاب المغنی است اما از آنجا که کتاب شافی قابل استفاده برای مبتدیان نبود، شیخ طوسی در صدد تخلیص آن بر می آید. (2)

تمهید الاصول:

این کتاب، ‌شرح اثری از سیّد مرتضی، به نام جمل العلم و العمل است. شیخ طوسی در کتاب الفهرست خویش‌، بدان اشاره کرده است.

تهذیب الأحکام:

یکی از کتاب های چهارگانه شیعی در حدیث است که مدار استنباط احکام شرعی نزد فقهای دوازده امامی است. تألیف این اثر از 408، زمان ورود شیخ به بغداد، ‌آغاز و در 448، زمان هجرت او به نجف، ‌به پایان رسید. از کتاب طهارت تا کتاب نماز، ‌شرح کتاب المقنعه شیخ مفید (متوفّای 413)است، پس از درگذشت شیخ مفید، ابواب تهذیب الأحکام به 393 باب و مشتمل بر 13590 حدیث رسیّد. آقا بزرگ تهرانی، ‌از 16 شرح و 20 حاشیه بر این اثر خبر داده است.

الجمل و العقود:

در عبادات. شیخ الطائفه، این اثر را به درخواست قاضی عبدالعزیز نحریربن عبدالعزیزبن برّاج، ‌قاضی طرابلس (متوفّای 481)نگاشته است چنان که شیخ در آغاز این کتاب به این امر تصریح کرده است. (3)

الخلاف فی الاحکام:

در فقه مقارن(=تطبیقی)(4) از آن به مسائل الخلاف نیز یاد شده است. مؤلف در این کتاب، به مسائل اختلافی بین فقها می پردازد.
و آرای صحیح و در خور اعتقاد را بیان می نماید. اثر یاد شده، ‌قبل از التهذیب و الاستبصار نگاشته شده است.

رساله فی الاعتقادات:

در اصول عقاید.

ریاضة العقول:

در این کتاب اثر دیگر شیخ طوسی با نام مقدمة فی المدخل الی علم الکلام شرح داده شده است.

شرح الشرح:

در اصول. شاگرد شیخ طوسی، ‌حسن بن مهدی سلیقی می گوید: شرح الشرح، ‌کتاب مبسوطی است که بخشی از آن را استاد به ما املا نموده اند، ‌شیخ طوسی، از این اثر در کتاب الفهرست خویش یاد نکرده است. (5)

العدة/عدة الأصول:

در اصول. به گزارش آقا بزرگ (6) این اثر در زمان حیات سیّد مرتضی نگاشته شده است و در بردارنده ی دو بخش در اصول دین و اصول فقه است. اما گرجی (7) معتقد است شیخ تنها صفحات آغازین این اثر، ‌تا صفحه 34، ‌را در زمان حیات سیّد مرتضی تدوین کرده است؛ ‌چنانکه در صفحات 68، ‌124، ‌199، ‌و 203 از سیّد به دعای مردگان (=قدس الله روحه و رحمه الله )یاد می کند. افزون بر آن آقا بزرگ تهرانی، عده را مشتمل بر دو بخش اصول دین و اصول فقه می داند. در حالی که در این اثر صرفاً مسائل اصول فقه مطرح می شود و استطراداً‌ یا از سر نیاز در مواردی به اصول دین هم اشاره می شود(8) لازم به ذکر است در اواخر عصر صفویه، خلیل قزوینی آن را شرح مفصلی نموده است. (9)

الغیبه:

در غیبت امام عصر(عج). در آن، ‌دلایلی بر غیبت امام دوازدهم مطرح شده است و به پرسش هایی از قبیل اینکه چرا با وجود شدّت نیاز مردم به ایشان و کثرت فساد در زمین، ‌ظهور نمی کند؟مانع ظهور او چیست؟ پاسخ داده می شود. بخش نخست کتاب، ‌به اثبات امامت ائمه (علیهم السّلام) و ابطال فرقه های گمراه اختصاص دارد در این بخش، ‌بر پایه دو ویژگی عمده ی امام یعنی عصمت و نص، ‌و با تکیه بر احادیثی با این مضمون که امامت پس از امام حسن و امام حسین (علیهم السّلام) به دو برادر اختصاص نمی یابد و اینکه با زنده بودن یک امام، ‌امامت شخص دیگر ثبوت پیدا نمی کند. رأی کیسانیه در باب امامت محمد بن حنفیه و نظر زیدیه درباره ی امامت زیدبن علی و عقیده ناووسیه در باب حصر امامت در شش امام اول و مهدی دانستن امام صادق (علیه السّلام) و رأی فطحیه درباره ی امامت عبدالله افطح و نظرگاه واقفه در حصر امامت در هفت امام نخست و مهدی خواندن امام موسی کاظم (علیه السّلام) را رد می کند. همچنین امامت اسماعیل بن جعفر را به دلایل یاد شده ابطال می نماید. و در بخش دوم کتاب، ‌به امامت حضرت مهدی (عج الله تعالی فرجه الشریف) و غیبت ایشان می پردازد. و بر اساس عصمت و نص، امامت ایشان را اثبات می کند و بر پایه ی سخنی (=به حکم عقل و شرع، ‌هیچ گاه زمان از حجّت خدا خالی نیست) به تبیین غیبت آن حضرت می پردازد. (10)برخی تألیف این کتاب را در زمان حیات شیخ مفید(متوفّای 413)تلقی کرده اند در حالی که در این اثر، در پاسخ به اعتراض طول عمر حضرت حجت(عج) آمده است: «تا این زمان که 447 است». گفتنی است ایشان در این اثر، ‌سال ورود خویش به بغداد را 408 اعلام می نماید. (11)

الفهرست:

در آن عالمان علم اصول و کتب آنها ذکر شده اند. علامه سلیمان ماحوزی(متوفّای1121) شرحی با نام معراج الکمال الی معرفة الرجال بر آن نگاشته است. بر این اثر، ذیل ها و تتماتی نگاشته شده اند که فهرست الشیخ منتخب الدین (متوفّای 585) از آن جمله اند؛ منتخب الدین مصنّفان پس از شیخ طوسی را به کتاب الفهرست افزود. محقّق حلی(متوفّای 676) نیز الفهرست را با حذف نام کتاب ها و اسناد آن ها خلاصه نموده است.

ما لایسع المکلف الإخلال به:

در علم کلام. شیخ طوسی در کتاب الفهرست و نجاشی در رجال خویش، بدان اشاره کرده اند.

ما یعلل و ما لایعلل:

در علم کلام. شیخ طوسی در کتاب الفهرست و نجاشی در رجال خویش، ‌بدان اشاره کرده اند. (12)

المبسوط:

در فقه استدلالی. مشتمل بر جمیع ابواب فقهی در 70 کتاب (13). مرحوم آیه الله بروجردی کراراً می گفتند شیخ طوسی، کتاب مبسوط را هزار سال قبل برای امروز فقها نوشته اند. (14)

مختصر أخبار المختاربن أبی عبید الثقفی:

از آن به اخبار المختار نیز یاد شده است.

مختصر المصباح:

در ادعیه و عبادات. در آن اثر دیگر او با نام مصباح المتهجد خلاصه شده است.

مختصر فی عمل یوم و لیلة:

در عبادات. نام دیگر ان یوم و لیله است. شیخ طائفه در آن فرائض و نوافل پنجاه و یک رکعتی و برخی تعقیبات لازم در شبانه روز را در نهایت اختصار، ذکر کرده است.

مسئلة فی الأحوال:

شیخ طوسی، در الفهرست آن را از آثار خویش برشمرده و آن را اثری دلنشین خوانده است.

مسئلة فی العمل بخبر الواحد و بیان حجیته:

از آن به حجیة الاخبار نیز یاد شده است.

مسئلة فی تحریم الفقاع:

شیخ طوسی، در الفهرست بدان اشاره کرده است.

مسئلة فی وجوب الجزیة علی الیهود و المنتمین الی الجبابرة:

مسائل ابن البراج:

شیخ طوسی، در الفهرست آن را از آثار خویش برشمرده است.

الفرق بین النبی و الامام:

در علم کلام که شیخ در الفهرست از آن نام برده است.

المسائل الإلیاسیة:

صد مسئلة در فنون مختلف. این اثر، با نام جوابات المسائل الالیاسیة نیز ضبط شده است.

المسائل الجنبلائیة:

در فقه مشتمل بر 24 مسئلة. از آن به جوابات المسائل الجنبلائیه نیز یاد شده است. اما ضبط الجیلانیه درست نیست.

المسائل الحائریة:

در فقه، مشتمل بر 300 مسئلة، ‌این اثر از مآخذ بحارالانور است. ابن ادریس از آن به الحائریات، یاد کرده است.

المسائل الحلبیة:

در فقه.

المسائل الدمشقیة:

در تفسیر قرآن، مشتمل بر 12 مسئلة.

المسائل الرازیة:

در وعید، ‌مشتمل بر 15 مسئلة. با نام جوابات المسائل الرازیة نیز ضبط شده است. یکی از فضلای قم، ‌مسائلی را از سیّد مرتضی می پرسد و سیّد مرتضی بدو پاسخ می دهد‌، شیخ نیز در کتاب یاد شده بدان مسائل، پاسخ می دهد و از آن در الفهرست یاد می کند.

المسائل الرجبیة:

در تفسیر قرآن.

المسئل القیمة:

از آن به جوابات المسائل القیمه نیز یاد شده است.

مسائل کلامیه:

در بردارنده 30 مسئلة کلامی.

مصباح المتهجّد:

در اعمال سنّت و ادعیه. این اثر، از مهم ترین، ‌اساسی ترین و کامل ترین، ‌کتاب های ادعیه و اعمال است. کتب بسیاری چون اختیار المصباح ابن باقی، ایضاح المصباح نیلی، ‌تتمات المصباح سیّد بن طاووس، قبس المصباح صهرشتی و منهاج الصلاح علامه حلی از آن اقتباس شده اند. همچنین سه کتاب مستقل با نام مختصر المصباح، تألیف مولا حیدر علی شیروانی، ‌سیّد عبدالله شبر و نظام الدین علی بن محمد و منهاج الصلاح اثر ابن عبد ربه حلّی برگرفته از مصباح المتهجد است.

المفصح:

در امامت.

مقتل الحسین (علیه السّلام):

شیخ طوسی، از آن در الفهرست یاد می کند.

المقدمة فی المدخل الی علم الکلام:

شیخ طوسی، ‌در الفهرست و نجاشی در رجال خود، از آن یاد می کنند.

مناسک الحج فی مجرد العمل:

شیخ طوسی، از آن در الفهرست یاد می کند.

النقض علی ابن شاذان فی مسئلة الغار:

شیخ طوسی، در الفهرست به آن اشاره می کند.

النهایة فی مجرد الفقه و الفتوی:

در فقه. مشتمل بر 22 کتاب و 214 باب. شیخ در این کتاب، ‌فتواهای منصوص و اصول مطرح شده از سوی ائمه معصومین (علیهم السّلام) را بیان کرده است و سعی نموده تا عین الفاظ و عبارات القاء شده از سوی امام را ثبت و ضبط کند و روش یاد شده در آن روزگار در میان محدثان امامیه رایج بوده است. (15)این کتاب از مهمترین و تأثیرگذارترین کتب فقهی بوده است و از زمان مؤلف آن تا زمان حیات علامه حلّی مؤلف کتاب الشرایع، ‌به عنوان کتاب درسی مطرح بوده است و تنها سند روایت و اجازه به شمار می رفت و شروح متعدد بر آن نگاشته شده است که از آن جمله اند؛ شرح شیخ ابوعلی، فرزند شیخ طوسی؛ ‌شرح صهرشتی؛ ‌شرح قطب راوندی؛ شرح مشکلات نهایه؛ ‌شرح غریب النهایه؛ ‌نهایة النهایة، ‌شرح ما یجوز و مالا یجوز من النهایه؛ ‌نکت النهایه. (16) برخی معتقدند شیخ در النهایه، ‌مسلک اخباریان یا اصحاب حدیث را پیموده است و در کتاب المبسوط و دیگر آثار، ‌روش مجتهدان را برگزیده است(17). شیخ در آن روزگار مقام مرجعیت تقلید را دارا بوده است و مقلّدان او به فتواهای شیخ در نهایه اعتماد می کردند از این رو، این کتاب در همان عصر به زبان فارسی ترجمه شده است. (18)

هدایه المسترشد و بصیرة المتعبد:

در ادعیه و عبادات. شیخ طوسی، در الفهرست به آن اشاره می کند. (19)

پی نوشت ها :

1. مؤلف آن ابوعمرو محمد بن عمربن عبدالعزیز کشی در گذشته در 369 است.
2. محقق، ‌مهدی، مقدمه ای بر تلخیص الشافی شیخ طوسی، در یادنامه ی شیخ طوسی، ج3، ‌صفحات 568-569، 573.
2. حجتی‌، محمدباقر، بررسی آثار شیخ طوسی و گزارش نسخه های خطی آنها با ترتیب تاریخ تحریر، ‌در یادنامه ی شیخ طوسی، به اهتمام محمد واعظ زده خراسانی، ‌انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 1354، ص651.
4. گرجی، ‌ابوالقاسم، شیخ طوسی و العدة فی اصول الفقه، مقالات و بررسی ها، دفتر دوم، ‌دانشکده الهیات، تابستان 1349، ‌ص28.
5. طوسی، محمد بن حسن، ‌النهایة و نکتها، ‌مقدمه آقا بزرگ ج1 صفحات 22- 30.
6. همان، ‌ص30.
7. گرجی، ‌ابوالقاسم شیخ طوسی و العدة فی اصول الفقه، ‌صفحات 31 -32.
8. طوسی، محمد بن حسن، ‌النهایة و نکتها، مقدّمه ی آقا بزرگ، ‌ج1، ‌ص32.
9. فیض، ‌عباس، ‌شیخ الطائفه ابوجعفر الطوسی و نقش وی در علوم اسلامی، ص 151.
10. حکیم، ‌حسن عیسی، الشیخ الطوسی ابوجعفر محمد بن حسن، صفحات 436-440.
11. همان، ‌ص441.
12. طوسی، ‌محمد بن حسن، ‌النهایة و نکتها، ‌مقدمه آثار بزرگ، ‌ج1، ‌صفحات 31-34.
13. همان، ‌مقدمه ی آقا بزرگ، ج1، ‌ص 34، گرجی، ‌ابوالقاسم شیخ طوسی و العدة فی اصول الفقه، ‌ص 28.
14. فیض، عباسی، ‌شیخ الطائفه ابوجعفر الطوسی و نقش وی در علوم اسلامی، در یادنامه شیخ طوسی، ج3، ‌به اهتمام محمد واعظ زاده خراسانی، ‌انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 1354، ‌ص143.
15. فیض، ‌عباسی، شیخ الطائفه ابوجعفر الطوسی و نقش وی در علوم اسلامی، ص145.
16. صدر سیّدرضا، ‌نگاهی به آثار فقهی شیخ طوسی‌، در یادنامه ی شیخ طوسی، ج3، ‌صفحات 282-285.
17. الخضیری، محمود محمد، ‌الشیخ الطوسی، رسالة الاسلام، السنة السابقه، ‌صفحات 25- 28، ‌جماد الآخر 1374، ‌العدد الاول، ‌مجمع البحوث الاسلامیه للآستانة الرضویة المقدسه، و مجمع التقریب بین المذاهب الاسلامیه، ‌1411، صفحات 43-44.
18. صدر، ‌سیّدرضا، ‌نگاهی به آثار فقهی شیخ طوسی، ص 288.
19. طوسی، محمد بن حسن، النهایة و نکتها، ‌مقدمه ی آقابزرگ، ‌ج1، ‌صفحات 34-40؛ ‌طوسی، محمد بن حسن، الرسائل العشر، قم، ‌مؤسسه النشر اسلامی التاتبه لجماعة المدرسین، ‌بی تا، ‌مقدمه مصحح صفحات 3-4. برای گزارش تفصیلی آثار و فهرست دیگر کتب شیخ، ‌بنگرید: الحکیم، حسن عیسی، ‌الشیخ الطوسی ابوجعفر محمد بن الحسن، ‌نجف، ‌مطبعه الآداب، ‌1395ه/1975، صفحات 310 -485؛‌ برای مشاهده ی نسخه های آثار بنگرید: حجتی، محمدباقر، بررسی آثار شیخ طوسی و گزارش نسخه های خطی، آنها به ترتیب تاریخ تحریر در یادنامه شیخ طوسی، ج3، ‌به اهتمام محمد واعظ زاده خراسانی، انتشارات فردوسی مشهد، 1354، صفحات 605-676؛ برای مشاهده ی برخی شروح آثار شیخ، ‌ترجمه ها و تحشیه های آن بنگرید: روضاتی، محمدعلی، فهرست نسخه های مصنفات شیخ الطائفه، در یادنامه شیخ طوسی، به اهتمام محمد واعظ زاده خراسانی، ‌انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 1354، ‌صفحات 688-700.