نگاهی به نگاره های حدیثی شیخ طوسی (ره)

نویسنده: عبدالله صلواتی

حدیث، ‌مجالس حدیثی، اذکار و ادعیه

الف: احادیث و شیوه تدوین آن

شیخ طوسی در علم حدیث دو کتاب با عناوین تهذیب و استبصار تألیف نموده است. دو اثر یاد شده به همراه کتاب الکافی کلینی و من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق از کتاب های چهارگانه معتبر شیعی در حدیث به شمار می رود که از گذشته تا به امروز معیار استنباط احکام شرعی فقیهان بوده است. در تدوین حدیث نزد شیعه، ‌شیوه های متعدد وجود دارد که از آن جمله اند:

1. شیوه شیخ کلینی در کافی:

در آن در هر حدیثی، همه ی سلسله اسناد حد فاصل بین راوی و امام معصوم (علیه السّلام) بیان می شود، از این رو در پایان کتاب حدیث، به اسامی مشایخ راوی اشاره نمی شود.

2. شیوه ی شیخ صدوق در من لا یحضره الفقیه:

که در آن سند هر حدیث حذف می گردد و غالباً به ذکر راویی که از معصوم (علیه السّلام) حدیث روایت کرده بسنده می شود و در موضع دیگر از جمله پایان کتاب بدان اشاره می شود.

3. شیوه شیخ طوسی در التهذیب:

این طریقه، جمع بین دو شیوه ی نخست است، چنانکه طوسی، در مواردی به سند احادیث اشاره می کند و در مواضعی در پایان کتاب به مشایخی که در اصول و کتب از آنها روایت کرده است، اشاره می کند. گفتنی است طوسی، به سند احادیث در متن و پایان کتاب تهذیب و استبصار اشاره نمی کند بلکه آن را به کتاب فهرست و فهارس شیوخ خویش حواله می کند. در حالی که امروزه آثاری از آن فهارس مشایخ در دست نیست. (1)برخی از اشکالاتی که به شیخ طوسی در کتاب تهذیب وارد شده است عبارتند از:
حذف سند بسیاری از احادیث؛ اعتماد به روایت واحد؛ کثرت نقض، تحریف و زیادت در متون و اسناد خبرها(2).

ب. آثار رجالی شیخ طوسی

از کتب اربعه رجالیه، سه کتاب آن حاصل مساعی شیخ طوسی است. از این کتب، دو کتاب آن یعنی: الفهرست و الرجال مستقیماً به وسیله ی شیخ طوسی تألیف گردید. کتاب دیگر یعنی اختیار معرفة الرجال حاصل گزینش شیخ طوسی از کتاب معرفة النّاقلین یا معرفة الرّجال ابوعمرو محمد بن عمر بن عبدالعزیز کشی رجالی شیعه در قرن چهارم هجری می باشد. جهت آشنایی با سبک شیخ طوسی در زمینه ی مسائل رجالی، ‌افکندن نظری اجمالی به هر یک از این کتب امری ضروری است.

1. کتاب الفهرست

کتاب الفهرست در اصل به انگیزه معرفی مؤلفان شیعه نوشته شده و در آن از 900 تن از صاحبان اصول و مصنّفات با ذکر آثارشان سخن به میان رفته است. بنا به آنچه شیخ طوسی خود در مقدمه ی کتاب توضیح داده است وی درصدد بوده که در کنار معرفی اصحاب اصول و مصنفات، ‌مطالبی نیز در باب جرح و تعدیل آنان اضافه کند و یا در خصوص مذهب و اعتقاد صاحبان کتب از جهت سلامت و یا انحراف اطلاعاتی به دست دهد، ‌اما در کتاب شیخ جز در موارد نادر، ‌اطلاعاتی درباره ی وضعیت راویان و مولفان از نظر ضعف و وثاقت، مذهب و اعتقاد مشاهده نمی گردد(30 مورد)، در صورتی که صاحب کتاب از عامه باشد، ‌شیخ طوسی به مذهب او اشاره می کند، به این ترتیب، ‌گرچه کتاب فهرست به عنوان یک اثر رجالی تألیف نگشته است، اما به دلیل اشتمال بر نکات سودمندی در مورد رجال حدیث، ‌عملاً در شمار یکی از منابع رجالی درآمد.

2. کتاب الرجال

دومین اثر رجالی شیخ طوسی کتاب الرجال است که به الابواب نیز معروف است. دلیل نامگذاری آن است که شیخ طوسی در این کتاب 8900 تن از زاویان اخبار را به ترتیب دوران تاریخی، ‌از زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تا عصر آخرین امام، به صورت طبقه طبقه آورده است. کتاب رجال چهارده باب دارد که سیزده باب آن به درج راویان و صحابیان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)اختصاص یافته و باب چهاردهم با عنوان: «فیمن لم یروا عن الائمه»به ذکر کسانی اختصاص دارد که پس از دوران ائمه (علیهم السّلام) زندگی کرده و یا اگر در دوران ائمه (علیهم السّلام) بوده اند، ‌توفیقی در مصاحبت و نقل روایت از آنان نداشته اند.
اما در مورد کتاب از جهت اطلاعات رجالی باید گفت که مهم ترین کاربرد رجال شیخ، پی بردن به طبقات راویان و محدّثان شیعه در دوران ائمه (علیهم السّلام) است. گاهی نیز موطن و سکنای این راویان در خلال ذکر اسامی آنان به دست می آید، ‌لکن از آنجا که در یک کتاب رجالی، انسان در مورد راوی نیاز به مسائل بیشتری از نظر موالید و وفیات، ‌توثیق و تضعیف، ‌کیفیت اخذ و تحمل حدیث، میزان و مقدار روایات، ‌اسامی مشایخ و راویان و... نیازمند است باید گفت که رجال شیخ طوسی در این جهات، کارایی لازم را ندارد بلکه به نظر می رسد که کتاب او حکم فهرست یک اثر رجالی را دارد تا یک کتاب رجالی، ‌علامه تستری در این باره نوشته است: گویا شیخ طوسی در رجال خود در نظر داشته اصحاب معصومین (علیهم السّلام) را سرشماری کند و راویان آنها را به شمارد، حال مؤمن باشند یا منافق، امامی باشند یا سنّی، لذا استناد به این کتاب تا احراز نشود که امامی اند جایز نیست.
ناگفته نماند که شیخ طوسی در موارد محدودی نیز در این کتاب به جرح و تعدیل راویان و یا ذکر مذهب انحرافی آنان اشاره کرده است. گاه نیز نام برخی راویان را در چند جای کتاب ذکر کرده و تنها در یک جا به تضعیف راوی اشاره کرده است. اما به هر جهت اطلاعات رجالی شیخ طوسی در این کتاب حتی در قسمت توثیق راویان بسیار محدود و غیر کافی می باشد.

3. اختیار معرفه الرجال

سومین اثر رجالی که شیخ طوسی در سامان بخشیدن به آن نقش غیر قابل انکار دارد، ‌کتاب اختیار معرفة الرجال است. اصل کتاب متعلق به کشی از دانشمندان شیعه در قرن چهارم هجری است که در اختیار شیخ طوسی و نجاشی قرار داشته است. به تصریح سیّد بن طاووس، ‌شیخ طوسی در سال 456 مختاراتی از کتاب کشی را به شاگران خود املا نمود و در حال حاضر به جز همین مختارات، ‌چیز دیگری به عنوان رجال کشی وجود ندارد. در نسخه ی موجود جمعاً 1115 حدیث رجالی وجود دارد که در ضمن آن 515 تن از اصحاب و معاصران امامان (علیهم السّلام) معرفی شده اند. (3)

ج. مجالس حدیثی(=امالی)

امالی، ‌نام آثاری است که غالباً در حدیث تدوین شده است؛ و در آن شیخ ‌، احادیثی را که از اساتید خود شنیده، به شاگردان خود املا می نماید این املا از روی نوشته یا از حفظ صورت می گیرد، و برخی از شاگردان مطالب املا شده را از طریق نوشتن، ‌حفظ می نمودند. در واقع این گروه، ‌پایه گذار سنّت امالی نویسی به شمار می روند. این کتاب ها غالباً بر اساس تاریخ جلسات، تنظیم می شود، لذا بدانها المجالس یا عرض المجالس گفته می شود. امروزه از این سنّت به محاضرات یا تقریرات یاد می شود.
با گذشت زمان، مطالب عرضه شده در مجالس یاد شده، ‌شامل علوم قرآنی، حدیث فقه، ‌سیره و تاریخ صدر اسلام، شعر انساب، ‌اخبار عرب و... شد. گفتنی است مجالس یاد شده، ‌نخست در مساجد و سپس علاوه بر مساجد در مدارس و خانه ها برگزار می گردید.
کتاب های امالی گونه های متفاوتی دارند: ‌در برخی از آنها، حدیث به همراه سند آن ذکر می شد، در پاره ای از آنها گفتگوهایی پیرامون حدیث و رجال آن انجام می شد؛ در بعضی از آنها مطالب اخلاقی از طریق قرائت روایت به شنوندگان منتقل می گردید بدون آنکه گوینده از خود، ‌مطلبی بر آن بیفزاید؛ در برخی از امالی ها حالت شاگرد و استادی از میان رفته است، ‌و در آن دوستانی دانشمند و اهل علم در مجالس شب نشینی و غیره، مطلبی ادبی یا قطعه شعری را مطرح کرده و پیرامون آن به بحث و گفتگو می پرداختند. سپس یکی از آنها مطالب را گردآوری نموده و به صورت کتاب امالی ارائه می کرد، امالی الیزیدی و امالی القالی از این دست اند. (4)
امالی شیخ طوسی، از مهم ترین و ارزشمندترین امالی شیعی به شمار می رود، ‌شیخ طوسی، در ده سال اولیه ی سکونت در نجف، ‌به تکمیل باقیمانده آثار و تألیفات خود، ‌تربیت شاگردان و سروسامان دادن به اوضاع شیعیان و حوزه ی علمیه پرداخت و در 455 که هفتاد سال از عمر شریف او می گذشت احتمالاً بر اثر کهولت و دیگر مشکلات، ‌از فعالیت های اجتماعی و علمی او کاسته شد. در این فاصله شیخ، ‌تنها به تدریس بسنده کرد؛ ‌شایان ذکر است در این فاصله، کتاب عمده ای که از تصانیف او باشد در دست نیست. از شیخ طوسی دو کتاب امالی بر جای مانده است که عبارتند از:
اختیار معرفة الرجال شیخ طوسی، که املای آن در سه شنبه 26 صفر 456 ، ‌در جوار مرقد شریف حضرت علی (علیه السّلام) آغاز شد. در این کتاب، ‌رجال کشی ملاک قرار گرفته و راویان شیعه آن انتخاب و راویان سنی حذف شده اند و افزون بر آن توضیحات رجالی بیان شده است. (5)
امالی شیخ طوسی از آخرین گفتارهای علمی اوست که مجالس آن از 455 آغاز شده و در روز نهم ذی الحجه 458 به انجام رسیده است. شیخ الطائفه، اکثراً در روزهای جمعه، ‌به منظور ترویج فرهنگ اسلامی و استمرار سنّت نیکوی املاء و استملاء و آگاه نمودن مردم از مناقب اهل بیت (علیهم السّلام) و تاریخ زندگی آنان ‌، در محلی عمومی در جوار مرقد شریف حضرت علی (علیه السّلام) قرائت می کرد. با توجه به محتوای مجموع روایات املاء شده، که غالباً در فضایل اهل بیت، ‌تاریخ اسلام و مطالب اخلاقی است، ‌می توان گفت مخاطبان این مجالس اکثراً عموم مردم شیعه ساکن نجف بوده اند. (6)
امالی شیخ طوسی‌، از دو بخش الامالی و المجالس تشکیل شده است. بخش اول آن به روایت مستقیم شیخ طوسی است و مشتمل بر هجده مجلس است و مجلس اول آن در ربیع الاول 455 تشکیل شده است و تاریخ مجلس آخر یعنی مجلس هجدهم معلوم نیست. گفتنی است ابوعلی طوسی، فرزند شیخ طوسی، 49 سال پس از وفات پدرش، در جمادی الاول 509 در نجف، مجالس یاد شده را برای شاگردانش املا و بازگو کرده است.
بخش دوم کتاب، از مجلس نوزدهم در جمعه چهارم محرم 457 شروع می شود و در یوم الترویه در 458 یعنی در مجلس چهل و ششم پایان می پذیرد. بخش نخست، امالی، مشتمل بر مجالسی طولانی با احادیث فراوان است. چنانکه در مجلس یازدهم 107 حدیث، ‌مجلس سیزدهم 103 حدیث و مجلس چهاردهم 91 حدیث و مجلس هجدهم 68 حدیث مطرح شده است. اما در بخش دوم مجالس کوتاه تر و کم حجم تر می شوند، ‌اولین حدیثی که شیخ طوسی در امالی ذکر می کند: «سخن را بغیر یاد حق زیاد مکن؛ چرا که زیادی کلام بغیر یاد خدا، ‌قساوت قلب به همراه دارد و دورترین مردم از خدا، کسی است که قلب قاسی دارد.»(7) ایشان، حدیث یاد شده را از طریق شیخ مفید به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می رساند.
گفتنی است شیخ طائفه در امالی، سخنی از ابن عباس را در رابطه با حضرت علی (علیه السّلام) مطرح می کند؛ به این بیان که شخصی از ابن عباس درباره حضرت علی (علیه السّلام) می پرسد، و او در پاسخ این چنین بیان می کند، حضرت علی (علیه السّلام) به سوی دو قبله نماز گزارد و دو بیعت بجا آورد و بتی را نپرستید. و در ادامه می گوید: حضرت علی (علیه السّلام) مرا تعلیم داد، ‌علم او از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده و پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز از فوق عرش، ‌از خداوند متعال، ‌تعلیم گرفت، ‌پس علم نبی (صلی الله علیه و آله و سلم) از خدا، ‌علم علی (علیه السّلام)، از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است و علم من از علم علی (علیه السّلام) است و علم همه ی اصحاب حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در برابر علم علی (علیه السّلام) همچون قطره واحد در هفت دریاست. (8)
در پایان به دو حدیث از امالی شیخ طوسی اشاره می کنیم:
پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به حضرت علی (علیه السّلام) می فرمایند: یا علی، تو را دوست نمی دارد مگر مؤمن، ‌و دشمن نمی دارد مگر منافق. (9)
هر که برای خدا علم آموزد و آن را برای خدا به کار بندد و برای خدا آن را تعلیم دهد، ‌او را در ملکوت آسمان ها عظیم خوانند و گفته می شود یاد گرفت برای حق، ‌عمل کرد برای او و تعلیم کرد برای او(10).

د. اذکار و ادعیه در آثار شیخ

شیخ طوسی، آثاری در اعمال سنّت و ادعیه دارد که عبارتند از: 1. مصباح المتهجد 2. هدایة المسترشد، ‌و بصیرة المتعبد که در ذیل به معرفی اجمالی کتاب مصباح المتهجد می پردازیم؛ اثر یاد شده مشتمل است بر ابوابی چون: طهارت، ‌نماز، نافله شب، نماز صبح، اعمال روزهای هفته، ‌اعمال روز جمعه‌، دعاهای روزهای هفته، ‌اعمال و دعاهای هر ماه.
شیخ طوسی در این اثر احکام فقهی، ‌ذکرها و دعاهای مربوط به عمل شرعی را بیان می کند و در مواردی قبل از پرداختن به احکام، ‌تقسیمات نظری را ارائه می کند که در نظم بخشیدن به مباحث سهیم اند؛ بطور مثال، در آغاز بحث طهارت، عبادات شرعی را به لحاظ های مختلف، در اقسام خاصی دسته بندی می کند که یکی از آن اقسام عبارتند از: عبادات شرعی مخصوص به ابدان مثل نماز و روزه؛ عبادات شرعی ویژه اموال همانند زکات و حقوق واجب متعلق به اموال؛ عبادات شرعی مختص به ابدان و اموال همچون حج و جهاد. (11)
شایان ذکر است بسیاری از دعا و زیارت نامه های معروف را که امروزه، مورد استفاده قرار می گیرند، همانند زیارات عاشورا، زیارت حضرت علی (علیه السّلام) در روز غدیر، ‌زیارت حضرت عباس بن علی‌، دعای روز مباهله، دعای قنوت نماز عید فطر، ‌دعای سمات، ‌دعای فرج(اللّهم کن لولیّک... )در کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی، یافت می شود. (12)
در زمان حیات شیخ طائفه، ‌برخی از مخالفان، ‌به خلیفه ی عباسی گفته اند که شیخ و یارانش، ‌صحابه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را لعن می کنند چنان که در زیارت عاشورا که در کتاب مصباح المتهجد آمده است بیان شده است: «اللهم خصّ اوّل ظالم باللعن منّی و ابدأ به اوّلاً‌ ثمّ الثّانی و الثّالث و الرّابع اللّهم العن یزید خامسا»خلیفه با آگاهی بر این مطلب، ‌شیخ را فراخواند. شیخ طائفه، به کلّی موضوع مذکور را انکار نمود. سپس کتاب مصباح المتهجد را گشودند و به شیخ فرازی از زیارت عاشورا که در آن آمده«الله خص اول ظالم باللعن منی... » را نشان دادند، ‌شیخ بدون درنگ پاسخ داد مراد از آن عبارت نه آن است که غمّازان گمان برده اند بلکه منظور از نخستین ظالم، قابیل، قاتل هابیل است که بنیاد قتل در دنیا نهاد و ابواب لعن بر روی خود گشود و مراد از دومین، عاقر شتر صالح است و منظور از سومین، ‌قاتل یحیی بن زکریا است و مراد از چهارمین، عبدالرحمن بن ملجم است که اقدام به کشتن حضرت علی بن ابی طالب نمود. خلیفه با شنیدن تأویل فوق، ‌شیخ را تصدیق کرد و انعام نمود. (13)
در مصباح المتهجد در باب تربت کربلا آمده است: تربت مزار حسین (علیه السّلام) شفای هر دردی و دوای اکبر است. (14)
شیخ طوسی، ‌در حدیثی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در باب عظمت روز جمعه، می نویسد: جمعه سَرور ایام و بزرگترین روزها نزد خداست و بزرگتر از روز عید فطر و روز عید قربان است و دارای پنج ویژگی است که عبارتند از: آفریده شدن حضرت آدم (علیه السّلام) و هبوط او به زمین؛ وحی شدن به آدم (علیه السّلام) و وفات ایشان؛ ‌زمانی که درآن خداوند خواهش کسی را رد نمی کند البته خواهشی که حرام نباشد؛ فرشته، ‌آسمان، ‌زمین، ‌بادها، ‌کوه ها و درختی نیست مگر آنکه در برابر برپایی قیامت در روز جمعه پرهیز می کنند. (15)
ایشان در ذیل اعمال روزهای هفته، روایتی از امام موسی کاظم (علیه السّلام) نقل می کند که در آن آمده است: هر که هنگام زوال خورشید، ‌چهار رکعت نماز به جای آورد که در هر رکعت آن سوره ی فاتحه و آیه الکرسی را قرائت نماید. خداوند، ‌اهل، ‌مال، ‌دین و دنیای آن فرد را مصون نگه می دارد(16). گفتنی است در کتاب مذکور، افزون بر احکام، اذکار و ادعیه، به سه خطبه ی حضرت علی (علیه السّلام) در روز غدیر، عید فطر و عید قربان اشاره شده و به تفصیل ذکر می گردد. (17).

پی نوشت ها :

1.الحکیم، حسن عیسی، الشیخ الطوسی ابوجعفر محمد بن الحسن، صفحات 341-348.
2. برای نقد و بررسی اشکالات یاد شده بنگرید: همان، صفحات 347-352.
3. معارف، مجید، ‌مقایسه دیدگاههای رجالی‌، نجاشی و شیخ طوسی، ‌مقالات و بررسی ها، ‌دفتر 62، ‌زمستان 1376.
4. انصاری قمی، ‌محمدرضا امالی شیخ طوسی، کیهان اندیشه، ‌مهر و آبان 73، ‌شماره 56، ‌صفحات 155-156.
5. همان، ص156.
6. همانجا.
7. طوسی، محمد بن حسن، امالی ص3.
8. همان، ‌صفحات 11-12.
9. همان، ص206.
10. همان ص 737.
11. شیخ طوسی، ‌محمد بن حسن، ‌مصباح المتهجد، ‌بیروت، مؤسسه فقه الشیعه، ‌1411 ه/1991 صفحات 4-5.
12. همان، صفحات 416-420، 724-728، ‌731-734، 738-746، 759 -770، 773ـ 776.
13. شوشتری ، مجالس المؤمنین، ص480.
14. طوسی، محمد بن حسن، ‌مصباح المتهجد، ‌ص732.
15. همان، ‌ص284.
16. همان، ص251.
17. همان، صفحات 659-665، 752-758.