پرسشی از محضر علامه مصباح یزدی
پرسش:
چرا ارائه ساختار ثابت حکومتی از سوی اسلام ممکن نیست؟پاسخ:
همان گونه که می دانیم اسلام دینی است که برای همه ی زمان ها و مکان ها و همه ی جوامع آمده است. این دین سترگ هم جامعه ی کوچک و محدود زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) را اداره کرده است و هم می خواهد پیچیده ترین و گسترده ترین جوامع بشری و حتی یک حکومت جهانی را اداره کند. با توجه به این که ساختار حکومت، بر حسب شرایط زمانی و مکانی و تحولات فرهنگی و اجتماعی، دائماً در حال تغییر و تحول است و نمی توان برای زندگی اجتماعی، در طول تاریخ، تنها یک شکل حکومتی تعیین کرد که در همه زمانها، سرزمین ها و شرایط قابل اجرا باشد، تصور یک ساختار ثابت حکومتی که بتوان توسط آن تمام جوامع از کوچک و ساده تا بزرگ و پیچیده را اداره کرد، اولاً تصوری نادرست است و ثانیاً کاری است غیرممکن. زیرا پیامبر درصدر اسلام با جامعه ای روبرو بودند که شاید تعداد افراد آن به صدهزار نفر هم نمی رسید. آن هم مردمی که از زندگی و فرهنگ ساده ای برخوردار بودند و بیشتر آنان بیابان نشین و اهل روستاهای اطراف مدینه بودند؛ طبیعی است که متناسب با ساختار و حجم جمعیتی آن دوران، حکومت دارای ساختاری ساده و محدود بود.با گذشت پنجاه سال که اسلام کشورهایی چون ایران، مصر، عراق، سوریه، حجاز و یمن را در برگرفت دیگر آن ساختار و شکل حکومت کارایی نداشت. لذا باید برحسب تغییر شرایط، اَشکالی فراگیر و کارآمد ارائه می شد. اگر هم پیامبر درصدد بر می آمدند که از پیش برای هر دوره ای شکل خاصی از حکومت را تعیین کنند باید دایرة المعارفی از اشکال حکومتهای فرضی برای دوره های گوناگون تدوین می شد و ساختار حکومتی هر دوره ای را به تفصیل معین می کرد. اما با توجه به این که تعداد افراد با سواد خواندن و نوشتن هم در آن زمان بسیار ناچیز بود چه رسد به دانشمندان و افراد عالم که این مسائل را تشخیص دهند، امکان چنین چیزی نبود و اگر هم بیان می شد امکان حفظ و اشاعه و ترویج آن فراهم نمی شد. همچنین بیان یک ساختار پیچیده و دقیق در آن روز کاری لغو و بیهوده بود چون زمینه عملی برای تحقق آن فرم و شکل حکومتی موجود نبود.
ساختار حکومت از احکام متغیر و احکام ثانویه اسلام است که بر حسب شرایط زمانی و مکانی تغییر می یابند و تشخیص و معرفی آنها بر عهده ولی امر مسلمین نهاده شده است که در زمان حضور معصوم، ایشان ولی امر مسلمین است و در زمان غیبت، جانشینان ایشان ولی امر مسلمین محسوب می گردند (در قبال احکام متغیّر اسلام، احکام ثابت اسلام قرار دارد که برای همیشه ثابت اند و در همه جا قابل اجرا هستند).
بنابراین عدم تعیین شکل یا اشکال حکومت از سوی اسلام، مشکلی ایجاد نمی کند؛ بله اگر اسلام یک چارچوب کلی برای تعیین شکل های حکومت در شرایط مختلف ارائه نمی داد ممکن بود ادعا شود که اسلام ناقص است یا با مشکلی روبروست چون نه شکل خاصی برای حکومت معرفی کرده و نه راهی برای دستیابی به ساختار حکومت پیش روی ما قرار داده است.
خوشبختانه احکام ثانوی و احکام متغیّر اسلام که متناسب با شرایط متغیر زمانی و مکانی توسط ولی امر مسلمین تعیین می شوند امکان تعیین ساختاری مناسب در هر دوره را فراهم می آورند که با تکیه بر مبانی و ارزشهای کلی اسلام و با توجه به مصالح متغیر زمانه و نیز با مشورت با متخصصان و صاحب نظران ساختار حکومت معرفی می گردد و پس از آن مردم موظف اند به آن عمل کنند.
پس اسلام ساختار واحدی برای همه دوره ها معرفی نمی کند بلکه چهارچوب هایی کلی را معرفی می نماید که متناسب با آنها در هر دوره ساختار و شکل خاصی برای حکومت طراحی شود که با شرایط زمانی و مکانی تناسب داشته باشد.
منبع مقاله :
مصباح یزدی، محمد تقی؛ (1391)، پاسخ استاد به جوانان پرسشگر، قم: انتشارات مؤسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سرّه)، چاپ اول
