واژگان بیگانه در متون مطبوعاتی

مقدمه

زبان کارآمدترین وسیله ارتباطی در میان جوامع بشری شناخته می شود. هدف نهایی این وسیله ارتباطی، انتقال پیام از متن یا گفتار به مخاطب است. زمانی این ارتباط کامل انجام می پذیرد که پیام را گیرندگان درک کنند و نسبت به آن عکس العمل مناسب انجام دهند. در این حالت است که می توان گفت ارتباط بین دو طرف برقرار شده است. در یک بررسی اجمالی از متون مطبوعاتی فارسی زبان، در این محدوده زمانی، براحتی می توان ورود و حضور واژگان بیگانه را که بطور ملموس و فزاینده ای در این متون در حال بازکردن جای خود هستند، مشاهده کرد. حضور این واژگان در اکثر موارد برای مخاطبان فارسی زبان نامفهوم و نامأنوس است و در این باره می توان چنین پنداشت که عدم درک بعضی از این واژگان باعث قطع ارتباط بین خوانندگان و متن می شود و زبان را از هدف خود که در نهایت ارتباط می باشد باز می دارد. زبانشناسان معتقدند که زبان در سه زمینه آوایی، واژگانی و ساختاری در طی زمان دچار دگرگونی می شود. فرضیه های بسیاری در توجیه و توضیح این تحولات ارائه شده است. بطور اعم به دو دیدگاه زبانشناسانه می توان اشاره کرد. گروهی از زبانشناسان معتقدن که این تحولات منسجم و منظم صورت می پذیرد و گروهی دیگر مسئله را امری طبیعی و این تحولات را فقط در زمینه های امکان پذیر می دانند. پژوهش حاضر، با توجه به ورود روزافزون واژگان بیگانه در زبان فارسی، به ویژه در متون مطبوعاتی، با ماهیتی صرفاً توصیفی سعی دارد به تداخل و حضور واژگانی بیگانه در اینگونه متون اشاره نماید.
در معنی شناسی و مطالعه واژگان، دگرگونی های زبان را منتج از ارتباط زبان ها با یکدیگر دانسته اند که خود حاصل از پیشرفت فرهنگ و گسترش ارتباطات در جوامع بشری می باشد. بر این اساس، زبان به منظور همگامی با این تحولات به واژگانی جدید نیازمند است. گرچه تغییرات واژگانی در زبان بسیار کند صورت می پذیرد، اما راههای مختلفی برای رفع این نیاز وجود دارد که عبارت است از:
1)گسترش منابع زبان
2)تغییرات معناشناختی
3)وام گیری واژگان بیگانه و بکارگیری آنها در زبان
وام گیری یا ورود واژگان بیگانه در زبان یکی از شیوه های مهم افزایش کلمات زبان است که از یک سو باعث افزایش لغات جدید می شود و از سوی دیگر، چنانچه نه فقط بخاطر آخرین راه حل مورد استفاده قرار گیرد، مشکلی را بوجود خواهد آورد که در نهایت، همانطور که گفتیم، باعث از هم گسیختگی ارتباطی زبانی خواهد شد و خواننده ی متن از درک پیام ارسال شده عاجز می ماند. بنابراین می توان گفت وام گیری زمانی انجام می پذیرد که مخاطب زبان مقصد، در برخورد با متن و یا مخاطب بیگانه اگر دچار نبود واژگانی شود، برای پرکردن خلاء موجود، واژه ی بیگانه را بکار برد.

پیشینه ی تحقیقات:

تحقیقاتی که تاکنون درباره ورود واژگان بیگانه در زبان فارسی انجام گرفته، در مورد متون زبان فارسی بطور عام بوده است. حال آنکه پژوهش حاضر تنها به گستردگی این واژگان در متون مطبوعاتی می پردازد و از این لحاظ منحصر به فرد می باشد. در بررسی پیشینه ی تحقیقات درباره واژگان بیگانه، اکثر پژوهشگران تأکید بر ورود واژگان فنی و تخصصی دارند و مسئله را فقط از این جنبه مورد پژوهش قرار داده اند، اما پژوهش حاضر ورود این واژگان را در همه زمینه ها از جمله واژگان فنی تخصصی، علوم انسانی و سایر موارد، مورد بررسی قرار می دهد. همچنین جای تعجب است که غالباً در این پژوهشها، مسئله ورود واژگان بیگانه را، موضوعی فرعی از مقوله ترجمه طبقه بندی کرده اند و برخورد پژوهشگران فارسی زبان با این مسئله، در حیطه ترجمه بوده است و این موضوع، بعنوان موضوعی مستقل تحت عنوان تحولات واژگانی زبان، آن چنان مورد اهمیت قرار نگرفته است. ترجمه شاید عمده ترین شیوه کاربرد واژگان بیگانه در متون زبان باشد ولی مسلماً تنها شیوه موجود نیست زیرا ارتباطات اجتماعی و تحولات فرهنگی از طریق زبان چنان تسریع شده است که نمی توان فقط ترجمه یا مترجم را دارای نقش کلیدی در این خصوص دانست. بعنوان مثال می توان از انعطاف پذیری زبانها در برخورد با واژگان بیگانه نام برد. اگر زبان انعطاف پذیر باشد دیگر نمی توان تمام مسئله را به ترجمه و مترجمان نسبت داد. جان لاینز بر این باور است که زبان انگلیسی نسبت به سایر زبانهای اروپایی از انعطاف بیشتری برخوردار است و به همین خاطر در حیطه واژگان از طریق وام گیری بسیار گسترده و تغییر یافته است.
در زبان فارسی نیز یکی از پژوهشگران بیان می کند که "دگرگونی در زبان عبارت است از ورود واژه های تازه در زبان از راه ورود ابزارها و وسایل و اشیاء تازه در زندگی مادی و نفوذ عناصر فرهنگی و مفاهیم تازه و همراه آن از میان رفتن و فراموش شدن هر آنچه از این مقوله است و تعلق به زندگی گذشته دارد البته این تنها موردی است که تغییرات واژگانی را محقق در حیطه تحولات زبانی دانسته و می توان گفت با دیدی مثبت و مستقل به مسئله می نگرد و تا حدی آن را جدا از مقوله ی ترجمه می داند. در سایر پژوهش ها دیدگاهی منفی نسبت به کاربرد واژگان بیگانه وجود دارد که نسبتاً دیدگاهی غالب در تحقیقات موجود می باشد و در بعضی موارد چنان شدید است که کاربرد واژه ی بیگانه را خطری جدی برای زبان فارسی دانسته اند و بیان می کنند که "لغات خارجی تازه و جانیفتاده چون برای ما ایرانیان نامفهومند حتی المقدور نباید وارد زبان شوند" و یا در جایی دیگر عنوان می شود" ... که زبان فارسی با خطر ورود واژه های بیگانه در آن روبروست..." در همین مورد نیز می خوانیم "زبان فارسی، امروزه با چالشی سهمگین، نیرومند و بی امان از جانب زبان علمی کشور پیشرفته علمی-فنی و صنعتی غرب مواجه است..." درباره لغات فنی و تخصصی در مقابل، نقطه نظرهای متفاوتی وجود دارد، که در یک مورد صراحتاً اعلام می شود" باید پذیرفت که زبان فارسی زبان مناسبی برای بیان مفاهیم علمی نیست و برای این کار ناتوان است. علت اصلی این ناتوانی نبودن واژگان علمی فارسی مناسب است" البته پژوهشگرانی نیز هستند که مسئله را تا حدی پذیرفته اند و ضمن تعریف مسئله اعلام می کنند که کاربرد "واژه دخیل" باید "آخرین شیوه ای باشد که در مقابله با مفاهیم علمی خارجی" از آن استفاده شود. و یا در جایی دیگر عنوان می شود که نه تنها این مسئله خطری برای زبان فارسی ندارد بلکه "... شک نیست که صرف ورود واژه های بیگانه که هیچ زبانی از آن برکنار نیست به خودی خود نمی تواند خطری بشمار رود" و "تغییر واژگان معمولاً" تغییری است در حد افزایش و کاهش واحدها" یعنی تغییر کمی است و حال آنکه تغییر لایه های دیگر" تغییری است بنیادی که باعث دگرگونیهای کیفی در ساخت دستگاه می شود".
بطور کلی در بررسی پیشینه ی پژوهشهای زبان فارسی درباره ورود واژگان بیگانه می توان نکات زیر را برشمرد:
1)تأکید بر نقش مترجمان
2)تأکید بر یافتن معادل های فنی و تخصصی
3)تأکید بر عدم استفاده از واژگان بیگانه در زبان فارسی
اگر ترجمه را".. ترجمه روند لغات، عبارات، جملات، پندها و متن بطور ملموس به ویژه در ابعاد دستوری، معنایی، منظوری، جامعه شناسی و فرهنگی مطمح نظر" بدانیم، متوجه می شویم که در ترجمه نمی توان وظیفه اصلی مترجم را فقط انتخاب و کاربرد واژگان دانست و همگی مسئولیت استفاده از واژگان بیگانه را در زبان بدوش مترجم گذاشت. بعید بنظر می رسد که فرض کنیم واژگان بیگانه اکثراً فقط در متون علمی بکارگرفته می شوند و بدین خاطر سایر زمینه های واژگانی همچون علوم انسانی، اجتماعی و اقتصادی را از توجه کافی برکنار داشت و در تحقیقات فقط بر واژه های علمی-فنی-تخصصی تأکید کرد. با توجه به دو دیدگاه متفاوت در بین پژوهشگران مبنی بر استفاده و یا عدم استفاده از واژگان بیگانه، دیدگاه عدم استفاده از واژگان بیگانه در تحقیقات موجود، بارزتر است.

روش شناسی:

برای بررسی دامنه ورود واژگان بیگانه در متون مطبوعاتی زبان فارسی، در این مقطع زمانی، و پراکندگی این لغات در متون فوق، دو ماه انتشار (اردیبهشت و خرداد) یکی از روزنامه های پر تیراژ کشور انتخاب گردید و ده روز از این دوره به عنوان منبع اصلی این بررسی انتخاب شد. تمامی مطالب این ده روز مورد مطالعه قرار گرفت و لغات بیگانه، بویژه لغات انگلیسی از متون روزنامه ی فوق استخراج گردید. تعداد کل لغات استخراج شده به 4659 رسید. از میان آنها واژه های بیگانه ای که پیش تر در زبان فارسی جا افتاده بود، از قبیل متر، کیلومتر، پست و رادیو که تعداد آنها تقریباً 1455 واژه بود، از کل واژه های جمع آوری شده، حذف گردید. در خاتمه 3204 واژه عمدتاً انگلیسی که در متون مطبوعاتی بکار رفته بودند، باقی ماند. این مجموعه لغات را بر اساس زمینه ی کاربرد آنها می توان به گروه های مختلفی از قبیل فنی-تخصصی، پزشکی، ورزشی، نظامی، فرهنگی، هنری و علوم اقتصادی، سیاسی، اجتماعی تقسیم کرد. در نتیجه شش گروه واژگانی بدست آمد و اطلاعات حاصل در این شش گروه طبقه بندی و شمارش گردید که این طبقه بندی را می توان در نمودار یک مشاهده کرد. (نمودار یک)

نوع واژه	تعداد	درصد
1-اجتماعی-سیاسی-اقتصادی	1346	42
2-فنی-تخصصی	1088	34
3-فرهنگی-هنری	295	9
4-نظامی	207	6/5
5-پزشکی	187	6
6-ورزشی	81	2/5
تعداد کل	3204	100

چون این بررسی تأکید بیشتری بر روی تداخل واژه های جدید بیگانه دارد، همانطور که در بالا اشاره شد، واژه هایی که احتمال می رفت دیگر برای خواننده فارسی زبان قابل درک باشند و باعث قطع روند ارتباط نشوند، در این بررسی محسوب نگردیدند. درصد واژه های حذف شده نسبت به کل واژه های استخراج شده حدود 32 درصد می باشد که بر این اساس می توان نتیجه گرفت در چند سال اخیر سرعت ورود واژگان به متون مطبوعاتی بطور خاص و زبان فارسی بطور عام رشدی دو برابر پیدا کرده است. معیاری که برای حذف لغات و همچنین طبقه بندی فوق در نظر گرفته شد، آگاهی و درکی بود که یک فرد عادی با تحصیلاتی در حد دیپلم از اینگونه لغات داشت. گرچه بایستی بیان نمود که در بعضی موارد تصمیم گیری در مورد اینکه یک واژه تحت کدام زمینه ی واژگانی از گروه های فوق
طبقه بندی شود، مشکل بود زیرا آن واژه می توانست در یک زمان به دو یا سه گروه متعلق باشد که این حالت بیشتر در مورد واژگان فرهنگی و اجتماعی از سایر موارد مشخص تر بود.

بحث و نتیجه

با توجه به نمودار یک همچنین می توان دریافت که برخلاف مطالعات انجام شده که تأکید بر معادل یابی برای لغات فنی-تخصصی دارد، نتایج این بررسی نشان می دهد که میزان ورود واژه های اجتماعی-اقتصادی و سیاسی (42 درصد) از حد بالاتری تا ورود واژه های فنی-تخصصی (34درصد) برخوردار می باشد. حتی اگر واژگان بدست آمده را به دو گروه واژه های فنی-تخصصی و غیرفنی-تخصصی(48 درصد) محسوب نمائیم، این افزایش همچنان حالت خود را حفظ می نماید و گروه واژه های علوم انسانی با 52 درصد در ردیف بالاتری قرار می گیرند. این موضوع بیانگر اینست که برخلاف پژوهش های انجام شده، نمی توان ورود واژگان بیگانه را در علوم انسانی نادیده گرفت و یا به آن اهمیت کمتری داد.
در مورد سایر زمینه های واژگانی این بررسی بطور صریح قادر نیست اظهار کند که نشانگر میزان واقعی رشد ورود واژه های بیگانه می باشد. زیرا نمونه ای که برای این پژوهش مورد استفاده قرار گرفت، دارای انسجام و معیار مشخصی در انتخاب مطالب گوناگون نبود، در حالی که تعادل محسوسی بین مطالب علوم انسانی و مطالب فنی-تخصصی وجود داشت. بهر صورت لغات فرهنگی-هنری با میزانی برابر با 9 درصد و پس از آن بترتیب لغات نظامی با 6/5 درصد، لغات پزشکی با 6 درصد، لغات ورزشی با 2/5 درصد در این رده بندی قرار گرفتند.
نکته دیگری را که بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش می توان استنباط نمود، در مورد انواع کلمات بیگانه از لحاظ اجزاء سخن است. بنظر می رسد زبان فارسی دارای انعطاف بسیار بالایی برای وام گیری و پذیرش کلمات بیگانه به صورت اسم می باشد. در رتبه دوم کلمات وام گرفته شده، در حدی بسیار پائین بصورت صفت هستند و در پائین ترین سطح، واژگانی هستند که در زبان مبدأ هم بصورت صفت هستند و در پائین ترین سطح، واژگانی هستنند که در زبان مبدأ هم بصورت اسم و فعل وجود دارند ولی در زبان فارسی فعل آنها نیز مشتق از اسمی می باشد که پیش تر وارد زبان فارسی شده است، مثل تست کردن و لیست کردن. علاوه بر این، اسامی وام گرفته شده یا بصورت اسم عام می باشند یا بصورت اسم فاعل هستند که در این حالت بیشتر یا به خود دستگاه فنی اطلاق می شود مانند میکسر، یا به شخصی که با آن دستگاه کار می کند، مانند تایپیست و پانچیست. بدیهی است خواننده فارسی زبان در برخورد با واژگان جدید بیگانه در متون مطبوعاتی دچار درنگ ارتباطی می شود و روند ارتباط او با متن قطع می شود. حتی اگر خواننده بطور نسبی از زبان بیگانه آگاه باشد، در برخورد اول مدتی طول خواهد کشید تا جمله را درک کند و با سیستم واژگانی، آوایی و ساختاری زبان اصلی خود تطبیق دهد. متون مطبوعاتی چون روزانه مخاطبان بسیاری را در ارتباط با خود قرار می دهند رسالتی بسیار عظیم را در صراحت بیان و ارتباط با خوانندگان خود بعهده دارند. با پذیرش این مطلب که زبان دائماً در حال تحول است و افزایش واژگان جدید نیز به ساختار دستگاه زبان آسیبی نخواهد رساند بلکه باعث افزایش لغات نیز می شود، منطقی است که اگر برای واژه بیگانه، معادل فارسی وجود داشته باشد از آن استفاده شود. در مرحله بعد اگر منابع معنایی زبان فارسی توانائی آن را داشته باشد، برای واژه بیگانه برابریابی کرد و در نهایت بعنوان آخرین راه حل، اگر واژه بیگانه ای بکار برده شد، شایسته است که در ذیل متون درباره ی مفهوم واژه ی جدید توضیح کافی داده شود.
منابع :
1. آشوری، داریوش "نگاهی به دگردیسی زبان فارسی". مسائل نثر فارسی تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1363: 68-57.
2.فرشیدورد، خسرو "شیوه وضع و ترجمه اصطلاحات علمی و فنی". مسائل نثر فارسی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی،1363: 27-19.
3. شهیدی، سیدجعفر،"مشکلات زبان فارسی در حال و آینده". زبان فارسی، زبان علم. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1365: 216 -171.
4. طباطبائی محمد "روشهای مقاله ای زبان فارسی با واژه های علمی". زبان فارسی، زبان علم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1365: 233 -217.
5. کافی، علم."گرایشهای مختلف در واژه گزینی". زبان فارسی، زبان علم. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1370: 163-139.
6. نجفی، ابوالحسن"آیا فارسی در خطر است؟" درباره ترجمه. تهران مرکز نشر دانشگاهی، 1370: 163-139.
7. یارمحمدی، لطف الله "توصیف مقابله ای زبان علم در فارسی و انگلیسی". شانزده مقاله در زبانشناسی کاربردی و ترجمه. شیراز: نوید 1372: 123-137.
8. Lyons, John. Language and Lingustics. Cambridge Univ. Press, London: 1984.
9. Wardhaugh, Ronald. Introduction to Linguistics. MacGraw-Hill, Inc,New York: 1972.
منبع مقاله :
میرعمادی، سیدعلی؛(1379)، مجموعه مقالات چهارمین کنفرانس زبانشناسی نظری و کاربردی(جلد اوّل)، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ اوّل