نویسنده: احمد طاهریان
ترجمه از دیرباز در بین جوامع انسانی وجود داشته و از بهترین و سهل ترین ابزارهای غلبه بر موانع زبانی است. جوامع مختلف زبانی از دیرباز به دلایل متفاوت با یکدیگر برخورد داشته اند. در این میان ترجمه مقرون به صرف ترین راه برای غلبه بر این موانع بوده است.(سپیلکا: 211) یعنی ترجمه را می توان از قدیمترین اشکال روابط انسانی به شمار آورد.(امام: 4)
ردپای ترجمه را از همان ابتدای خط یافته اند. (دلسیله و وودز ورث: 3) حداقل در 2 نقطه از جهان شواهدی از ترجمه در هزاران سال پیش یافته اند که عبارتند از واژه های دوزبانه سومری مربوط به 4500 سال پیش (همان منبع: 8) و الواحی از پادشاهی مصر باستان به سه زبان.(نیومارک 1988: 3)
عملکرد ترجمه نیز بسته به اهدافی که از آن انتظار می رفت و شرایط خاص جامعه زبانی مقصد گوناگون بوده است. برخی از این عملکردهای متنوع عبارتند از اثبات هویت یک ملت، تقویت زبان ملی، گسترش علوم، تأثیرات تاریخی و اجتماعی، ظهور ادبیات ملی و گسترش دین. (لفوور و باسنت 1990: 8 و دلسیله وودز ورث 1995: 25)
مطالعات در حوزه ترجمه نیز به قرنها قبل از میلاد باز می گردد. (میرعمادی: 12) نیومارک این دوران را به دوره ماقبل زبانشناسی ترجمه و دوران زبان شناسی ترجمه تقسیم کرده اند. (نیومارک 1988: 4) از ویژگی های دوران ماقبل زبان شناسی که از قدیم ترین دوران تا جنگ جهانی دوم را دربرمی گیرد عدم تمایز بین انواع متون و کیفیت آنها، ضعف علمی و روش شناختی و فقدان نظریه پردازی است. آرای ارائه شده اکثر به صورت ذهنی و مجویزی هستند.(همان: 48-38).
با شروع دهه پنجاه میلادی، ترجمه به موضوع مورد علاقه زبان شناسان تبدیل شد و زبان شناسان گوناگونی در این حوزه مطالعات نظریه ای ارائه کردند و ترجمه از دیدگاه های متفاوتی مورد بررسی قرار گرفت. اما در مورد مباحثی چون حیطه کار ترجمه و حتی نام گذاری آن توافقی وجود نداشت و ترجمه با عباراتی مانند علم، روش، هنر، فلسفه، فن، اصول و مبانی همراه بود. هولمز(1986: 8) از واژه مطالعات برای نام گذاری حوزه های متفاوت ترجمه استفاده کرده و آنرا طبق نمودار تقسیم بندی کرده است.
عوامل متعددی را می توان در فرآیند ترجمه دخیل دانست. اما ترجمه قبل از هر چیز زاییده یک نیاز است که هم در عوامل فردی ریشه دارد و هم در عوامل اجتماعی. حاتم و میسون (1990: 12) سه نوع نیاز را برشمرده اند: نیاز مشتری، نیاز بازار و نیاز مترجم. خود ترجمه را هم صاحب نظران به شیوه های متفاوتی تعریف کرده اند. اگر این تعریف های متفاوت را جمع بندی کنیم مشترکات فراوانی در آنها خواهیم یافت. از آن جمله اند:
1-ترجمه عملی ارتباطی است. نیومارک (1989: 7)، سپیلکا (1978: 3-2)، میرعمادی (1993: 23)، لوی (1374: 5)، لارسون(1994: 4686)، حاتم و میسون(1990: 2).
2-باید بین فرآیند و ماحصل ترجمه تمایز قایل شد. بل(1991: 22)، نیومارک (1988: 19)، کت فورد (1370: 42).
3-تغییر یا کاهش صورت و معنی اجتناب ناپذیر است. صفوی(1371: 9).
4-ترجمه انواع گوناگون دارد. نیومارک (1988: 21)، حاتم و میسون (همان منبع: 25).
5-مترجم از میان گزینه های فراوان دست به انتخاب می زند. لوی (همان منبع)، ددکیوس (1371: 41)، امام (همان منبع: 6) نیومارک (همان منبع).
بدین ترتیب می توان فرآیند ترجمه را انتخاب از میان مجموعه های از گزینه ها دانست و ماحصل ترجمه را نتیجه این انتخاب. یعنی در فرآیند ترجمه باید متغیرهایی را در نظر گرفت که انتخاب گزینه ها و در نتیجه ماحصل ترجمه تابعی از آنهاست و تغییر آنها بر انتخاب گزینه ها تأثیر می گذارد و در نتیجه ماحصل متفاوتی به دست می آید. بدین معنی که متن یکسان را می توان با توجه به گزینه های متفاوت به شکل های متفاوتی ترجمه کرد. متغیرهایی که در اینجا آمده اند به 4 دسته تقسیم شده اند: 1)متغیر اهداف، 2)متغیر تعادل، 3)متغیر مخاطب، 4)متغیر عوامل برون متنی.
اما در خود فرآیند ترجمه به مثابه عملی ارتباطی، 2 سطح ارتباطی وجود دارد: سطح ارتباطی اول بین نویسنده متن مبدأ و مترجم و سطح ارتباطی دوم بین مترجم و خواننده متن مقصد. مشخصه های این دو سطح ارتباطی از بسیاری جهات مانند زمان، مکان، اطلاعات پیش زمینه، تاریخ، عوامل فرهنگی و اجتماعی و زبانی و غیره متفاوت است. پس منطقی است که این دو سطح را از هم متمایز کنیم. در سطح اول مترجم اطلاعات را کسب می کند. او این اطلاعات را از تحلیل متن مبدأ و نیز از خارج از متن بدست می آورد و در سطح دوم این اطلاعات را در متن خاصی ترکیب می کند و متن متصد را می سازد. بدین ترتیب می توان این دو سطح ارتباطی را به ترتیب سطح تحلیل و سطح ترکیب در فرآیند ترجمه نامید.
اطلاعاتی که در دو سطح فوق وجود دارند همگی تابعی از متغیرهای فراوانی هستند. برخی از این متغیرها به قرار زیرند:
خود ترجمه نیز ممکن است اهداف متفاوتی داشته باشد. نیومارک (1989: 17) این مطلب را با عبارت «منظور از متن» بیان کرده و عقیده دارد که عوامل ثابت و متغیر کاملاً به منظور از متن بستگی دارد. به نظر او متن ثابت را با توجه به اهداف متفاوت می توان به صورت های گوناگونی ترجمه کرد (1988: 140) بعضی از این اهداف عبارتند از همان هدف متن مبدأ، توضیح به مخاطبان زبان مقصد، مخاطبان متفاوت در زبان مقصد، انجام ترجمه نسل ها پس از نگارش متن اولیه، نشان دادن ساختار زبان مبدأ و غیره. او اشاره کرد که در هر کدام از این موارد متن به صورت متفاوتی ترجمه می گردد. (همان منبع)
در عین حال اگر نویسنده و مترجم هر دو مخاطبین یکسانی را مدنظر داشته باشند عوامل کاربردی مربوط به گونه زبان بر سبک ترجمه تأثیر می گذارد. اگر مخاطبین متفاوت باشند متن مقصد از متن مبدأ دورتر شده و به همین نسبت تأثیرگذاری یکسان و دشوارتر خواهد شد. اما اگر متن مبدأ در اصل به منظور ترجمه نوشته شده باشد این مشکلات وجود ندارد (نیومارک 1988: 132) بدین ترتیب حتی گونه زبانی، تأثیر و غیره تابع هایی از متغیر مخاطب به نظر می رسند.
تأثیر معادل یا یکسان قرنها از اصول خدشه ناپذیر ترجمه بود.(نیومارک 1988: 10). نیومارک خود این اصل را به 4 دلیل زیر رد می کند: (همان منبع: 11).
1-در مواردی این تأثیر قابل ایجاد نیست زیرا عناصر زبان اصلی باید حفظ شود.
2-متن ممکن است مربوط به فرهنگی باشد که خواننده مبدأ می فهمد ولی در خواننده مقصد تأثیر یکسان ندارد.
3-رنگ و بوی محلی و ملی و دوران خاص تاریخی در یک مکان خاص معرف فرهنگی هستند که خواننده مبدأ درمی یابد اما خواننده مقصد تشخیص نمی دهد.
4-تأثیر یکسان در ترجمه هنر معنی ندارد زیرا در ترجمه این آثار وفاداری و امانت داری مترجم به گوینده است نه به مخاطب.
نایدا نیز(1365: 20) اشاره کرده که گیرندگان در برابر پیام فقط در چهارچوب زبان خود می توانند واکنش نمایند و این واکنش را نیز در قلمرو رفتار و فضای فرهنگی ای که در آن دم می زنند می توانند بیان کنند. زلاتوا (1990: 30) نیز گفته که تأثیر در درون متنی که مترجم ترجمه کرده ریشه ندارد. لفوور و باسنت (همان منبع) تأثیر را عاملی فرهنگی دانسته اند. غربدفتری(1373: 11) تأثیر یکسان را وابسته به عواملی چون جنسیت، سن، موقعیت اجتماعی، شرایط زمانی و مکانی، موضوع و هدف از ارتباط زبانی دانسته و ایجاد واکنش و تأثیر یکسان را نامعقول می داند.
اما در ترجمه هم مانند دیگر روش های ارتباطی عامل اختلال در کانال ارتباطی وجود دارد. این اختلال به طور گسترده شامل مجموعه عواملی است که در هر یک از اجزای ارتباطی می توانند باشند (محسنیان راد 1374: 399). این اختلال در تمامی بخشهای پیام می تواند رخ دهد و صرفاً محدود به معنا نیست. از سوی دیگر می توان میزان این عامل را محاسبه کرد و متوجه شد که تحت چه شرایطی فرستادن پیام کم اختلال ممکن می گردد (همان منبع: 380). شیوه اصلی این کار عبارت است از در انزوا قراردادن اختلال (همان منبع 479) و حذف حلقه های غیرمربوط اطلاعاتی (ص 48). بنابراین شاید بتوان گفت که اگر اختلال اجتناب ناپذیر است باید الزاماً در نظریه گنجانیده شود تا بتوان از این عامل منفی به صورت مثبت استفاده کرد. این کار مستلزم دستکاری در پیام است نه تغییر آن و این دستکاری را صاحب نظران موجه شمرده اند(برای مثال صلح جو 1365: 37).
بدین ترتیب می توان گفت که متغیرهای فراوانی در فرآیند ترجمه و در نتیجه در ماحصل ترجمه نقش دارند. وجود این متغیرها دلیلی بر وجود روش برای ترجمه است. در اینجا ما به دنبال آن هستیم تا چهارچوبی به دست آوریم که بتوان این فرایند را نقد و ارزیابی کرد. این چهارچوب باید بتواند اصولی را به دست دهد که بتوان بر اساس آن ترجمه های مختلف را ارزیابی کرد. این اصول الزاماً باید متغیر بنیاد باشد یعنی باید بتواند به وضوح نشان دهد که ترجمه تحت تأثیر کدام یک از متغیرها قرار گرفته است (یا باید قرار گرفته باشد) و در نتیجه دارای چه ویژگی هایی است (یا باید باشد). یعنی باید نشان دهد که یک متن خاص در شرایط متفاوت با تغییر این متن ها چگونه ترجمه می شود. در عین حال باید جهانی باشد یعنی فارغ از خصوصیات زبانی و فرهنگی خاص. این چهارچوب باید در همه ی زبان ها و فرهنگ ها قابل اجرا باشد. اما باید توجه داشت که در زمان های مختلف و در شرایط گوناگون از متون یکسان ترجمه های متفاوتی صورت می گیرد. این تفاوت ها دلیل بر بدی یا خوبی ترجمه نیست بلکه صرفاً به خاطر این است که برای ارضای نیازهای متفاوتی انجام شده است (لفوور و باسنت: 5) این شرایط می تواند معیارهای فرهنگی، ادبی، اجتماعی، زیبایی شناختی و حتی زبانی باشد که در محورهای زمان و مکان در حال دگرگونی است. (بیکر 1374: 17) برای ارزیابی و نقد ترجمه مدل های متفاوتی تاکنون ارایه شده است. بعضی از آنها به قرار زیرند:
ب)در مرحله بعد باید بتواند روش هایی مشخص برای تولید ترجمه ای خاص ارایه دهد. این روش ها با توجه به اهداف ترجمه و گزینش مؤلفه هایی که قرار است انتقال یابند یا بازسازی شوند از بین روش ها وابزار متفاوت ترجمه انتخاب می شوند.
ج) در مرحله ی سوم ترجمه بر اساس کفایت یا ناکفایتی ارزیابی می گردد. در اینجا ملاک اصلی مشخصه های متن اصلی است یعنی مشخص می گردد که آیا مترجم در انتقال یا بازسازی آن مشخصه ها موفق بوده یا خیر.
الف) جنبه استفاده کننده از زبان شامل سه مشخصه زمان، مکان و طبقه اجتماعی.
ب) جنبه استفاده از زبان شامل پنج مشخصه واسطه، شرط کنندگان، روابط اجتماعی، نگرش اجتماعی و حوزه کاربرد.
1-1-بررسی آثاری که ترجمه آنها اهمیت دارد و اولویت دهی به این آثار.
2 -1- انتخاب متن بر اساس اولویت های فوق.
3 -1-ارزیابی زمان مورد نیاز.
4 -1-بررسی و جمع آوری مفاهیم و منابع و امکانات موردنیاز برای ترجمه.
5 -1-تعیین زمان ارایه ترجمه به مخاطب.
6 -1-تعیین روش انتشار.
7 -1-ارزیابی هزینه های انجام شده.
1 -2-کارکرد و نقش متن مبدأ شامل بررسی اهداف متن مبدأ، اهمیت صورت در مقابل اهمیت معنا، زبان بنیادی (برای زبان خاص) و اعتبار متن در زبان مبدأ.
2-2-نویسنده از نظر جایگاه اجتماعی، مهارت، انگیزه و اهداف، اعتبار و پیشینه و اهمیت وی در متن.
3 -2-مخاطب متن زبان مبدأ از نظر وجود، تعداد، اهداف، جایگاه اجتماعی، نگرش و رفتار و انتظار آنها از متن.
4 -2-بافت پیام شامل فرهنگ، جامعه، مکان و زمان ارتباط، رابطه بین نویسنده و مخاطب و اطلاعات پیش زمینه.
5 -2-زبان پیام از نظر متغیرهای زبانی، (گونه های اجتماعی، تاریخی، جغرافیایی و فردی) گونه کاربردی و سبک.
6 -2- واسطه پیام که می تواند به صورت گفتاری یا نوشتاری و ساده یا مرکب (ترکیبی از هر دو واسطه) باشد.
به نظر می رسد مترجم به خاطر کمبود منابع در زمینه تاریخ زبان شناسی در زبان فارسی دست به ترجمه این کتاب زده باشد.
هدف از نگارش کتاب اصلی «آموزش وضع علم زبان شناسی در مقام اندام واره ای در حال تحول در هر دوره» و شرح حال وضع حاصل است که «حاصل چه علل و عواملی بوده و موجب بروز چه وضعیتی شده است» (همان منبع: 1). به لحاظ محتوای آموزشی کتاب، معنای آن مهمتر از صورت آن است. به نظر نمی رسد که متن تنها برای انگلیسی زبانان باشد گرچه به این زبان نوشته شده است. در حقیقت اگرچه نویسنده به ترجمه کتاب خود نظری نداشته، حداقل آن را تنها برای خوانندگان فرهنگ و زبان و جامعه انگلستان ننوشته است.
متن نوشته شده از نظر موضوع، پیام و نویسنده متن معتبری است. روبینز، نویسنده کتاب، زبان شناس و استاد دانشگاه لندن است که به تدریس و تحقیق در زبان شناسی پرداخته و در این زمینه صاحب نام و صاحب اثرهای متعدد است. وی امیدوار است که «این کتاب بتواند بخشی از نیازهای آموزگاران و استادان و همچنین دانش آموزان و دانشجویان را در این زمینه آموزشی پاسخ گوید.»(همان منبع: 7)
به این ترتیب مخاطبین کتاب یعنی «آموزگاران، استادان و دانشجویان» در درجه اول اهمیت قرار می گیرند. هدف آنها از خواندن کتاب آموزش و کسب معلومات است. مخاطبین باید با اصطلاحات و علم زبان شناسی آشنایی کلی داشته باشند. در عین حال این کتاب «انباشته از اطلاعات جنبی است که بسیاری از آنها طرداًللباب به دست آمده شده اند و [نویسنده] توقع دارد که خواننده آن همه را از جای دیگر کسب کرده باشد.» (همان منبع: 3 -2)
کتاب اصلی با استفاده از گونه معیار و آموزشی زبان انگلیسی و به سبک رسمی نگاشته شده است. محتوای کتاب به صورت مستقیم و بدون بهره گیری از صنایع ادبی و اهمیت دادن به صورت ارایه شده است. دستور آن همان دستور معیار آموزشی و سبک رسمی زبان انگلیسی است و مطالب به صورتی صریح، مستقیم و با بهره گیری از واژگان تخصصی زبان شناسی و فلسفه نیز واژگان عمومی ارایه شده است.
مترجم در ترجمه این کتاب دانشجویان زبان شناسی را در نظر داشته است. هدف اولیه وی از ترجمه این کتاب آموزش و فراگیری محتوای آن است. مخاطبین ترجمه باید دارای همان اطلاعات پیش زمینه ای باشند که نویسنده اصلی کتاب در نظر داشته است. از این نظر این اطلاعات پیش زمینه در ترجمه کتاب ارایه نشده است. محتوای کتاب همان محتوای متن اصلی است و هیچ گونه افزایش یا کاهشی در مطالب متن یا اطلاعات پیش زمینه انجام نشده است.
اما از آنجا که این متن برای محیط های دانشگاهی و به قصد آموزش ترجمه شده است باید از گونه آموزشی و سبک رسمی زبان فارسی و معیار استفاده می شد. ترجمه متن دارای صنایع و پیچیدگی های ادبی است و سبک نگارش فردی مترجم اهداف آموزشی کتاب را تحت الشعاع قرار می دهد و درک آنها سخت تر می نماید.
1-در این چهارچوب فرض شده است که مترجم توانایی علمی و آشنایی کافی با هر دو زبان را دارا است و با پیچیدگی ها و فنون ترجمه آشنایی دارد. چهارچوب حاضر نمی تواند چنین محدودیت ها یا مواردی را نقد کند. در حقیقت در این چهارچوب کج فهمی های زبان اصلی، ناآشنایی با موضوع متن مورد ترجمه و عدم تسلط به زبان مقصد برای ارایه مطالب گنجانیده نشده است و چنین فرض شده که مترجم با هر دو زبان و با موضوع آشنایی لازم و کافی دارد.
2-در این مرحله هنوز هیچ یک از برون دادهای چهارچوب به طور قطعی مشخص نشده اند. برای مثال، در سطح ترکیب متن مقصد، اهداف ترجمه به چشم می خورد اما تعداد این اهداف و نوع مشخص آنها شناسایی نشده است. هم چنین، در ترکیب مخاطب ترجمه در متغیری مانند «جایگاه اجتماعی» این جایگاه باید شناسایی شود. هم چنین است موارد دیگر برون دادهای چهارچوب در تمامی سطوح آن.
تنها پس از شناسایی، مشخص و تعریف کردن صریح و روشن این برون دادها است که می توان امیدوار بود چهارچوبی صوری برای نقد ترجمه در دست داشته باشیم. چنین امری راه را برای نقدهای رایانه ای و یا ماشینی ترجمه هموار می کند، زیرا بدست دادن مدل های صوری اولین قدم در راه ماشینی کردن هر فرآیندی است.
امام، عباس.(1373) «نظریه ترجمه: کارکردها و رهنمودها.» مترجم. سال سوم، شماره های 13 و 14 صص 8-4.
بیکر، مونا(1374)«مصاحبه اختصاصی مترجم با محقق و مدرس ترجمه مونابیکر» مترجم. سال پنجم، شماره 19، صص 84-82.
ددکیوس.ک.(1371)«ترجمه: میان محدودیت و آزادی»، برگردان عبدالله کوثری، مترجم. سال دوم، شماره 6، صص 42-37.
صفوی، کوروش. (1371). هفت گفتار درباره ترجمه. تهران: کتاب ماد.
صلح جو، علی(1365) «بحثی در مبانی ترجمه.» در نصرالله پورجوادی (ویر) درباره ترجمه. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
عاصی، م.وعبدعلی، م.(1375) واژگان گزیده زبان شناسی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
عزبدفتری، بهروز(1373)«آگاهی از دستورزبان مبدأ و توانایی او در برگردان زبان» مترجم. سال چهارم، شماره 15، صص 12-3.
کت فورد.جی.سی.(1370) یک نظریه ترجمه از دیدگاه زبان شناسی: رساله ای در زبان شناسی کاربردی. برگردان احمد صدارتی، تهران: نشر نی.
لطفی پورساعی، کاظم(1371) درآمدی به اصول و روش ترجمه: تهران مرکز نشر دانشگاهی.
لوی، جری(1374) «ترجمه به فرآیند تصمیم گیری» برگردان عباس امام. مترجم. سال پنجم، شماره 19، صص 13-5.
محسنیان راد، مهدی (1374) ارتباط شناسی: ارتباطات انسانی. چاپ دوم، تهران: سروش.
نایدا، ی(1365)«نقش مترجم.» برگردان سعید باستانی. در نصرالله پورجوادی(ویر) درباره ترجمه. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
(1373)«جامعه شناسی زبان و ارتباط میان خارجیان.» برگردان فرهاد مشفقی. مترجم. سال چهارم، شماره 15، صص 19-13.
نیومارک، پیتر(1373) «نقش های زبان.» برگردان عبدالمحمد دلخواه. مترجم. سال چهارم. شماره 15، صص 3-26.
هولمز، جیمز(1372) «نام و موضع معرفی حوزه تحقیقات ترجمه.» برگردان محمدرضا هاشمی. مترجم. سال اول، شماره ی 1، صص 14-5.
کتاب نامه انگلیسی :
Bell.R.T.1991.Translation & Translating: Theory & practice. New York: Longman.
Delisle.J.& Woodsworth.J. 1995. Trunslators Through Histgory. The Netherlands: John Benjamins publishing Co.
Hatim,B.& Mason.I.1990. Discourse & the Translator. New York: Longman Inc.
Hjort, A.M.1990. "Translation & Consequence of Scepticism." In S.Bassnet & A.Lefever(Eds.) Translation. History & Culture. London: Pinter Publishers.
House.J.1994. "Translation: Evaluation." In R.E. Asher (Ed.) The Encyclopedia of Language & Linguistics. Oxford: Pergamon Press.
Larson.M.L. 1994. "Translation & Linguistic Theory." In R.E.Asher(Ed)
The Encyclopedia of Language & Linguistics. Oxford: pergamon press.
Lefevere.A.1990."Translation: Its Genelogy in the West." In S.Bassnet & A.Lefevere (Eds)Translation. History & Culture. London: Publishers.
Lefevere.A.& Bssnet.S. 1990."The'Cultural Turn' in Translation studies. In S. Bassnet &.Lefevere(Eds)Translation. History & Culture. London: Publishers.
.p.p.
Miremadi.s.A.1993. Theories of Trunslation & Interpretation. Tehran: SAMT.
Newmark.p.1988.Approaches to Translation. Hartfordshire: prentice Hall.
___1989. "Introductory Survey". In C.Picken (Ed)The Translator's Handbook. London: Aslib.p.p.
Nida.E.1964.Toward a Science of Translating. Leiden: E.J.Brill.
Robins.R.H.1988.A Short History of Lingustics. 2nd Ed.London: Longman.
Sager.J.C.1989."Quality & Standard: The Evaluation of Translation." In
C.Picken (Ed).The Translator' s Handbook. London: Aslib.p.p.
Snell.B. & Crampton.P.1989."Types of Translation." In C.picken(Ed) .
The Tranlators Handbook. London: Aslib.p.p.
Snell-Hornby.M.1990."Linguistic Transcoding or cultural Transfer?" In S.Bassnet & A.lefever (Eds.) Translation. History & Culture. London: Pinter Publishers.
Spilka,I.V.1978. Translation in a Bilingual Situation. "In McGill Journal of Education. Vol XIII No.2.pp.211-218.
Zlateva.P.1990."Translation: Text & pretext. Adequacy & Acceptability in Crosscultural Communication. in S.Bassnet & A.Lefever(Eds) Translation. History &Culture. London: Pinter Publishers.p.p.
منبع مقاله :
میرعمادی، سیدعلی؛(1379)، مجموعه مقالات چهارمین کنفرانس زبانشناسی نظری و کاربردی(جلد اوّل)، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ اوّل
ردپای ترجمه را از همان ابتدای خط یافته اند. (دلسیله و وودز ورث: 3) حداقل در 2 نقطه از جهان شواهدی از ترجمه در هزاران سال پیش یافته اند که عبارتند از واژه های دوزبانه سومری مربوط به 4500 سال پیش (همان منبع: 8) و الواحی از پادشاهی مصر باستان به سه زبان.(نیومارک 1988: 3)
عملکرد ترجمه نیز بسته به اهدافی که از آن انتظار می رفت و شرایط خاص جامعه زبانی مقصد گوناگون بوده است. برخی از این عملکردهای متنوع عبارتند از اثبات هویت یک ملت، تقویت زبان ملی، گسترش علوم، تأثیرات تاریخی و اجتماعی، ظهور ادبیات ملی و گسترش دین. (لفوور و باسنت 1990: 8 و دلسیله وودز ورث 1995: 25)
مطالعات در حوزه ترجمه نیز به قرنها قبل از میلاد باز می گردد. (میرعمادی: 12) نیومارک این دوران را به دوره ماقبل زبانشناسی ترجمه و دوران زبان شناسی ترجمه تقسیم کرده اند. (نیومارک 1988: 4) از ویژگی های دوران ماقبل زبان شناسی که از قدیم ترین دوران تا جنگ جهانی دوم را دربرمی گیرد عدم تمایز بین انواع متون و کیفیت آنها، ضعف علمی و روش شناختی و فقدان نظریه پردازی است. آرای ارائه شده اکثر به صورت ذهنی و مجویزی هستند.(همان: 48-38).
با شروع دهه پنجاه میلادی، ترجمه به موضوع مورد علاقه زبان شناسان تبدیل شد و زبان شناسان گوناگونی در این حوزه مطالعات نظریه ای ارائه کردند و ترجمه از دیدگاه های متفاوتی مورد بررسی قرار گرفت. اما در مورد مباحثی چون حیطه کار ترجمه و حتی نام گذاری آن توافقی وجود نداشت و ترجمه با عباراتی مانند علم، روش، هنر، فلسفه، فن، اصول و مبانی همراه بود. هولمز(1986: 8) از واژه مطالعات برای نام گذاری حوزه های متفاوت ترجمه استفاده کرده و آنرا طبق نمودار تقسیم بندی کرده است.
عوامل متعددی را می توان در فرآیند ترجمه دخیل دانست. اما ترجمه قبل از هر چیز زاییده یک نیاز است که هم در عوامل فردی ریشه دارد و هم در عوامل اجتماعی. حاتم و میسون (1990: 12) سه نوع نیاز را برشمرده اند: نیاز مشتری، نیاز بازار و نیاز مترجم. خود ترجمه را هم صاحب نظران به شیوه های متفاوتی تعریف کرده اند. اگر این تعریف های متفاوت را جمع بندی کنیم مشترکات فراوانی در آنها خواهیم یافت. از آن جمله اند:
1-ترجمه عملی ارتباطی است. نیومارک (1989: 7)، سپیلکا (1978: 3-2)، میرعمادی (1993: 23)، لوی (1374: 5)، لارسون(1994: 4686)، حاتم و میسون(1990: 2).
2-باید بین فرآیند و ماحصل ترجمه تمایز قایل شد. بل(1991: 22)، نیومارک (1988: 19)، کت فورد (1370: 42).
3-تغییر یا کاهش صورت و معنی اجتناب ناپذیر است. صفوی(1371: 9).
4-ترجمه انواع گوناگون دارد. نیومارک (1988: 21)، حاتم و میسون (همان منبع: 25).
5-مترجم از میان گزینه های فراوان دست به انتخاب می زند. لوی (همان منبع)، ددکیوس (1371: 41)، امام (همان منبع: 6) نیومارک (همان منبع).
بدین ترتیب می توان فرآیند ترجمه را انتخاب از میان مجموعه های از گزینه ها دانست و ماحصل ترجمه را نتیجه این انتخاب. یعنی در فرآیند ترجمه باید متغیرهایی را در نظر گرفت که انتخاب گزینه ها و در نتیجه ماحصل ترجمه تابعی از آنهاست و تغییر آنها بر انتخاب گزینه ها تأثیر می گذارد و در نتیجه ماحصل متفاوتی به دست می آید. بدین معنی که متن یکسان را می توان با توجه به گزینه های متفاوت به شکل های متفاوتی ترجمه کرد. متغیرهایی که در اینجا آمده اند به 4 دسته تقسیم شده اند: 1)متغیر اهداف، 2)متغیر تعادل، 3)متغیر مخاطب، 4)متغیر عوامل برون متنی.
اما در خود فرآیند ترجمه به مثابه عملی ارتباطی، 2 سطح ارتباطی وجود دارد: سطح ارتباطی اول بین نویسنده متن مبدأ و مترجم و سطح ارتباطی دوم بین مترجم و خواننده متن مقصد. مشخصه های این دو سطح ارتباطی از بسیاری جهات مانند زمان، مکان، اطلاعات پیش زمینه، تاریخ، عوامل فرهنگی و اجتماعی و زبانی و غیره متفاوت است. پس منطقی است که این دو سطح را از هم متمایز کنیم. در سطح اول مترجم اطلاعات را کسب می کند. او این اطلاعات را از تحلیل متن مبدأ و نیز از خارج از متن بدست می آورد و در سطح دوم این اطلاعات را در متن خاصی ترکیب می کند و متن متصد را می سازد. بدین ترتیب می توان این دو سطح ارتباطی را به ترتیب سطح تحلیل و سطح ترکیب در فرآیند ترجمه نامید.
اطلاعاتی که در دو سطح فوق وجود دارند همگی تابعی از متغیرهای فراوانی هستند. برخی از این متغیرها به قرار زیرند:
1-متغیر اهداف:
باید بین اهداف نویسنده، اهداف مترجم و اهداف ترجمه تمایز قایل شد. اهمیت شناسایی اهداف نویسنده از دیرباز مورد تأکید بوده است. جان درایدن در قرن هفدهم بر این موضوع انگشت گذاشته است.(میرعمادی 1993: 84) منطقی است که در سطح تحلیل فرآیند ترجمه روشن گردید که این متن را نویسنده به چه انگیزه ای و برای پرکردن کدام خلأ ارتباطی نوشته است. مترجم هم خود اهداف متفاوتی از ترجمه دارد. صفوی(1371: 68-67) اختیارات وسیعی را برای مترجم برشمرده اما آنها را به اهداف و انگیزه های او محدود کرده است. حاتم و میسون (همان منبع: 102) نیز اهداف مترجم را متأثر از بافت فرهنگی و اجتماعی که ترجمه در آن انجام می گیرد دانسته اند و در عین حال خاطر نشان کرده اند که مترجم ممکن است به دلایل فردی یا برای دلایل مادی ترجمه کند و یا تحت فشارهای متفاوتی باشد.خود ترجمه نیز ممکن است اهداف متفاوتی داشته باشد. نیومارک (1989: 17) این مطلب را با عبارت «منظور از متن» بیان کرده و عقیده دارد که عوامل ثابت و متغیر کاملاً به منظور از متن بستگی دارد. به نظر او متن ثابت را با توجه به اهداف متفاوت می توان به صورت های گوناگونی ترجمه کرد (1988: 140) بعضی از این اهداف عبارتند از همان هدف متن مبدأ، توضیح به مخاطبان زبان مقصد، مخاطبان متفاوت در زبان مقصد، انجام ترجمه نسل ها پس از نگارش متن اولیه، نشان دادن ساختار زبان مبدأ و غیره. او اشاره کرد که در هر کدام از این موارد متن به صورت متفاوتی ترجمه می گردد. (همان منبع)
2-متغیر مخاطب:
به نظر می رسد که توجه به مخاطب، برخلاف توجه به نویسنده و مترجم، عاملی است که از نظر هیچ نظریه پردازی دور نمانده است. دلیل آن ساده به نظر می رسد: ترجمه معمولاً برای خواندن انجام می گردد در حالی که متن مبدأ ممکن است هیچ مخاطبی را در نظر نداشته باشد (نیومارک 1988: 128) بنابراین عامل مخاطب متن مبدأ ممکن است اهمیت چندانی نداشته باشد اما در ترجمه، مخاطب از مهمترین عوامل است زیرا ترجمه برای خواندن است. مترجم باید بداند که خواننده اش چگونه فکر می کند، احساس می کند و رفتار می کند. (همان منبع: 10) این اصل ارایه سبک های متفاوت را در ترجمه امکان پذیر می سازد. صاحب نظران دیگر نیز نظرهای مشابهی ابراز کرده و بر اهمیت مخاطب تأکید کرده اند از آن جمله اند لارسون (همان منبع)، نایدا (1365: 20)، صفوی(همان منبع: 14) و صفارزاده (1370: 50).در عین حال اگر نویسنده و مترجم هر دو مخاطبین یکسانی را مدنظر داشته باشند عوامل کاربردی مربوط به گونه زبان بر سبک ترجمه تأثیر می گذارد. اگر مخاطبین متفاوت باشند متن مقصد از متن مبدأ دورتر شده و به همین نسبت تأثیرگذاری یکسان و دشوارتر خواهد شد. اما اگر متن مبدأ در اصل به منظور ترجمه نوشته شده باشد این مشکلات وجود ندارد (نیومارک 1988: 132) بدین ترتیب حتی گونه زبانی، تأثیر و غیره تابع هایی از متغیر مخاطب به نظر می رسند.
3-متغیر تعادل:
سه نوع کلی تعادل عبارتند از سبک، تأثیر و پیام. سبک را صفوی (همان منبع 70-69) شیوه بیان متن مبدأ را تعریف کرده و 2 نوع سبک موضوع مدار را و مخاطب مدار برمی شمارد. کت فورد (1371: 150 -149) عنوان کرده که دو زبان ممکن است دارای مجموعه تقریباً متناظری از سبک باشند اما عوامل فرهنگی می توانند کاربرد سبک نامتناظی را به عنوان معادل ترجمه ای تحمیل کنند. وی عنوان کرده که در بسیاری موارد تغییر سبک یا سیاق مستلزم تغییر متناظری در لهجه یا حتی در زبان است و مثال زده که در زبان عربی لهجه کلاسیک به ندرت با سبک غیررسمی سازگاری دارد. نیز هندی زبان ها سیاق علمی را تنها در زبان انگلیسی می یابند و نه در زبان مادری خود.(همان منبع)تأثیر معادل یا یکسان قرنها از اصول خدشه ناپذیر ترجمه بود.(نیومارک 1988: 10). نیومارک خود این اصل را به 4 دلیل زیر رد می کند: (همان منبع: 11).
1-در مواردی این تأثیر قابل ایجاد نیست زیرا عناصر زبان اصلی باید حفظ شود.
2-متن ممکن است مربوط به فرهنگی باشد که خواننده مبدأ می فهمد ولی در خواننده مقصد تأثیر یکسان ندارد.
3-رنگ و بوی محلی و ملی و دوران خاص تاریخی در یک مکان خاص معرف فرهنگی هستند که خواننده مبدأ درمی یابد اما خواننده مقصد تشخیص نمی دهد.
4-تأثیر یکسان در ترجمه هنر معنی ندارد زیرا در ترجمه این آثار وفاداری و امانت داری مترجم به گوینده است نه به مخاطب.
نایدا نیز(1365: 20) اشاره کرده که گیرندگان در برابر پیام فقط در چهارچوب زبان خود می توانند واکنش نمایند و این واکنش را نیز در قلمرو رفتار و فضای فرهنگی ای که در آن دم می زنند می توانند بیان کنند. زلاتوا (1990: 30) نیز گفته که تأثیر در درون متنی که مترجم ترجمه کرده ریشه ندارد. لفوور و باسنت (همان منبع) تأثیر را عاملی فرهنگی دانسته اند. غربدفتری(1373: 11) تأثیر یکسان را وابسته به عواملی چون جنسیت، سن، موقعیت اجتماعی، شرایط زمانی و مکانی، موضوع و هدف از ارتباط زبانی دانسته و ایجاد واکنش و تأثیر یکسان را نامعقول می داند.
اما در ترجمه هم مانند دیگر روش های ارتباطی عامل اختلال در کانال ارتباطی وجود دارد. این اختلال به طور گسترده شامل مجموعه عواملی است که در هر یک از اجزای ارتباطی می توانند باشند (محسنیان راد 1374: 399). این اختلال در تمامی بخشهای پیام می تواند رخ دهد و صرفاً محدود به معنا نیست. از سوی دیگر می توان میزان این عامل را محاسبه کرد و متوجه شد که تحت چه شرایطی فرستادن پیام کم اختلال ممکن می گردد (همان منبع: 380). شیوه اصلی این کار عبارت است از در انزوا قراردادن اختلال (همان منبع 479) و حذف حلقه های غیرمربوط اطلاعاتی (ص 48). بنابراین شاید بتوان گفت که اگر اختلال اجتناب ناپذیر است باید الزاماً در نظریه گنجانیده شود تا بتوان از این عامل منفی به صورت مثبت استفاده کرد. این کار مستلزم دستکاری در پیام است نه تغییر آن و این دستکاری را صاحب نظران موجه شمرده اند(برای مثال صلح جو 1365: 37).
4-متغیر عوامل برون متنی:
این عوامل خارج از متن ترجمه قرار دارند و بر متن تأثیر می گذارند و عبارتند از فرهنگ، تاریخ، جامعه، اطلاعات پیش زمینه و گونه زبانی. این عوامل ریشه های تفاوت های اساسی در وضعیت های ارتباطی بین نویسنده و خواننده متن مبدأ از یکسو و مترجم و خواننده متن مقصد از سوی دیگر قلمداد می گردند(زلاتوا 1990: 31).بدین ترتیب می توان گفت که متغیرهای فراوانی در فرآیند ترجمه و در نتیجه در ماحصل ترجمه نقش دارند. وجود این متغیرها دلیلی بر وجود روش برای ترجمه است. در اینجا ما به دنبال آن هستیم تا چهارچوبی به دست آوریم که بتوان این فرایند را نقد و ارزیابی کرد. این چهارچوب باید بتواند اصولی را به دست دهد که بتوان بر اساس آن ترجمه های مختلف را ارزیابی کرد. این اصول الزاماً باید متغیر بنیاد باشد یعنی باید بتواند به وضوح نشان دهد که ترجمه تحت تأثیر کدام یک از متغیرها قرار گرفته است (یا باید قرار گرفته باشد) و در نتیجه دارای چه ویژگی هایی است (یا باید باشد). یعنی باید نشان دهد که یک متن خاص در شرایط متفاوت با تغییر این متن ها چگونه ترجمه می شود. در عین حال باید جهانی باشد یعنی فارغ از خصوصیات زبانی و فرهنگی خاص. این چهارچوب باید در همه ی زبان ها و فرهنگ ها قابل اجرا باشد. اما باید توجه داشت که در زمان های مختلف و در شرایط گوناگون از متون یکسان ترجمه های متفاوتی صورت می گیرد. این تفاوت ها دلیل بر بدی یا خوبی ترجمه نیست بلکه صرفاً به خاطر این است که برای ارضای نیازهای متفاوتی انجام شده است (لفوور و باسنت: 5) این شرایط می تواند معیارهای فرهنگی، ادبی، اجتماعی، زیبایی شناختی و حتی زبانی باشد که در محورهای زمان و مکان در حال دگرگونی است. (بیکر 1374: 17) برای ارزیابی و نقد ترجمه مدل های متفاوتی تاکنون ارایه شده است. بعضی از آنها به قرار زیرند:
1-نظریه کولر(1):
بر اساس نظریه کولر مدل نقد ترجمه باید سه مرحله مهم داشته باشد.(هاوس 1994: 4701) الف) باید بتواند-بر اساس رد ترجمه ناپذیری-متن اصلی را به زبان مقصد منتقل کند هدف این مرحله به دست آوردن مشخصات متن بعداً برای انتقال یا بازسازی آنها در متن مقصد است.ب)در مرحله بعد باید بتواند روش هایی مشخص برای تولید ترجمه ای خاص ارایه دهد. این روش ها با توجه به اهداف ترجمه و گزینش مؤلفه هایی که قرار است انتقال یابند یا بازسازی شوند از بین روش ها وابزار متفاوت ترجمه انتخاب می شوند.
ج) در مرحله ی سوم ترجمه بر اساس کفایت یا ناکفایتی ارزیابی می گردد. در اینجا ملاک اصلی مشخصه های متن اصلی است یعنی مشخص می گردد که آیا مترجم در انتقال یا بازسازی آن مشخصه ها موفق بوده یا خیر.
2-نظریه ویلز(2)(همان منبع: 4702):
به نظر او معیار اصلی هنجار کاربرد زبان در یک جامعه خاص و مرتبط با بافت و وضعیتی خاص است. بدین ترتیب ترجمه را باید بر اساس هنجارهای زبان سخنگویان مقصد نقد کرد.3-نظریه رایس(3)(همان منبع):
رایس فرض را بر این می گذارد که باید عملکرد و نوع متن زبان مقصد مشخص گردد. لذا از نظر رایس معادل یابی دو ترجمه یعنی ساختن متون معادل بر اساس این سه نوع متن.4-نظریه ورمیر و رایس(4)(همان منبع):
در این نظریه هر ترجمه ای در مرحله اول تابعی از اهداف ترجمه است. در حقیقت معیار اصلی نقد ترجمه، بکارگیری مناسب هنجارهای زبان مقصد برای نیل به اهداف ترجمه است.5-نظریه تحلیل متن مبدأ(همان منبع: 4702):
عقیده دارد که متن زبان مبدأ را باید ابتدا تحلیل کرد تا بتوان با دقت معادل موردنظر را پیدا کرد. این مدل متن را از دو جنبه تحلیل می کند:الف) جنبه استفاده کننده از زبان شامل سه مشخصه زمان، مکان و طبقه اجتماعی.
ب) جنبه استفاده از زبان شامل پنج مشخصه واسطه، شرط کنندگان، روابط اجتماعی، نگرش اجتماعی و حوزه کاربرد.
چهارچوب پیشنهادی برای نقد ترجمه
در این چهارچوب فرض شده که ماحصل ترجمه تابعی از متغیرهای دخیل در فرآیند ترجمه است. بنابراین هر چند به ماحصل می پردازد اما نمی تواند فرآیند را در نظر نگیرد. فرآیند ترجمه در 3 بخش متوالی انجام می گیرد که عبارتند از بررسی های مقدماتی، تحلیل متن مبدأ و ترکیب متن مقصد.1 -بررسی های مقدماتی:
آن دسته از بررسی هایی است که قبل از انجام عمل ترجمه اتفاق می افتند و عبارتند از:1-1-بررسی آثاری که ترجمه آنها اهمیت دارد و اولویت دهی به این آثار.
2 -1- انتخاب متن بر اساس اولویت های فوق.
3 -1-ارزیابی زمان مورد نیاز.
4 -1-بررسی و جمع آوری مفاهیم و منابع و امکانات موردنیاز برای ترجمه.
5 -1-تعیین زمان ارایه ترجمه به مخاطب.
6 -1-تعیین روش انتشار.
7 -1-ارزیابی هزینه های انجام شده.
2-تحلیل متن مبدأ:
متن مبدأ از6 نظر مورد توجه قرار می گیرد:1 -2-کارکرد و نقش متن مبدأ شامل بررسی اهداف متن مبدأ، اهمیت صورت در مقابل اهمیت معنا، زبان بنیادی (برای زبان خاص) و اعتبار متن در زبان مبدأ.
2-2-نویسنده از نظر جایگاه اجتماعی، مهارت، انگیزه و اهداف، اعتبار و پیشینه و اهمیت وی در متن.
3 -2-مخاطب متن زبان مبدأ از نظر وجود، تعداد، اهداف، جایگاه اجتماعی، نگرش و رفتار و انتظار آنها از متن.
4 -2-بافت پیام شامل فرهنگ، جامعه، مکان و زمان ارتباط، رابطه بین نویسنده و مخاطب و اطلاعات پیش زمینه.
5 -2-زبان پیام از نظر متغیرهای زبانی، (گونه های اجتماعی، تاریخی، جغرافیایی و فردی) گونه کاربردی و سبک.
6 -2- واسطه پیام که می تواند به صورت گفتاری یا نوشتاری و ساده یا مرکب (ترکیبی از هر دو واسطه) باشد.
3-ترکیب متن مقصد:
ساختمان متن مقصد با شناسایی اهداف ترجمه، مخاطب زبان مقصد و شرایط محیطی ترجمه شروع می شود و سپس همراه با نتایج تحلیل متن مبدأ و بررسی های مقدماتی، متن مقصد از نظر پیام، بافت، ساختار و واسطه مشخص می گردد. بدین ترتیب عناصر متن مقصد را می توان به ترتیب زیر برشمرد:
1 -3-اهداف ترجمه.
2 -3-مخاطب زبان مقصد از نظر تعداد، اهداف، جایگاه اجتماعی، نگرش و انتظار آنها از متن.
3-3-شرایط محیطی ترجمه از نظر شرایط سیاسی، فرهنگی و غیره.
بدین ترتیب مترجم با توجه به گزینش های خود مؤلفه های متن نهایی در زبان مقصد را مشخص می کند. پیام این متن نهایی خود از بخشهای زیر تشکیل می گردد:
4 -3-محتوای پیام: افزایش، کاهش یا تغییر در پیام در اینجا مورد توجه قرار می گیرد.
5-3-بافت پیام: جایگاه متن در فرهنگ و جامعه مقصد و مهمتر از آن اطلاعات پیش زمینه مورد نیاز تعیین می گردند.
6-3-ساختار پیام: گونه های زبانی و کاربردی و واژگان موردنظر مشخص می شوند.
7-3-واسطه پیام: می تواند همان واسطه اولیه باشد یا تغییر کند.
چهارچوب کلی تحلیل و ترکیب نقد ترجمه را می توان به شکل زیر نشان داد:
بررسی کتاب و ترجمه «تاریخ مختصر زبان شناسی»
1-بررسی های مقدماتی:
1-1-اولویت دهی:به نظر می رسد مترجم به خاطر کمبود منابع در زمینه تاریخ زبان شناسی در زبان فارسی دست به ترجمه این کتاب زده باشد.
2 -1-انتخاب اثر:
مترجم از بین دو کتاب «تاریخ مختصر زبان شناسی» و تاریخ زبان شناسی از آغاز تا قرن بیستم» اولی را به دو دلیل برگزیده است: یکی اینکه اولی در مورد علم زبان شناسی است و دومی درباره معلومات زبان شناسی و دیگر اینکه مترجم خود چندی شاگرد نویسنده بوده است.(روبینز: 2)2-تحلیل متن مبدأ:
1 -2-کارکرد و نقش متن مبدأ:
1-اهداف:
هدف از نگارش کتاب اصلی «آموزش وضع علم زبان شناسی در مقام اندام واره ای در حال تحول در هر دوره ای» و شرح وضع حاصل است که «حاصل چه علل و عواملی بوده و موجب بروز چه وضعیتی شده است»(همان منبع: 1)2-صورت و معنا:
به نظر می رسد به لحاظ آموزشی، معنای کتاب مهمتر از صورت آن باشد یعنی صورت تحت الشعاع معنی قرار گیرد.3-زبان بنیادی:
هر چند کتاب به زبان انگلیسی نوشته شده اما به نظر نمی رسد که تنها برای انگلیسی زبانان باشد. در حقیقت ترجمه کتاب با توجه به این نکته سهل تر می گردد.4-اعتبار متن:
متن از لحاظ موضوع، پیام و نویسنده متن معتبری است.2-2-نویسنده
1-جایگاه اجتماعی:
نویسنده کتاب زبان شناسی و استاد دانشگاه لندن است.2-شغل:
وی به تدریس و تحقیق در زبان شناسی پرداخته و صاحب اثرهای متعدد است.3-انگیزه:
جدای از انگیزه های فردی، روبینز امیدوار است که «این کتاب بتواند بخشی از نیازهای آموزگاران و استادان و همچنین دانش آموزان و دانشجویان را در این زمینه آموزشی پاسخ گوید.»(همان منبع: 7)4-اهمیت در متن:
کتاب نویسنده-بنیاد نیست.3 -2-مخاطب زبان مبدأ
1-وجود و تعداد:
کتاب برای «آموزگاران، استادان و دانشجویان»(همان منبع) زبان شناسی نوشته شده است.2-اهداف:
اهداف مخاطبین آموزش و کسب معلومات است.3-جایگاه اجتماعی، نگرش و رفتار:
به لحاظ ماهیت و محتوای آموزشی، در این کتاب اهمیتی ندارند.4-انتظار متن از مخاطب:
مخاطب باید با زبان کتاب و نیز با زبان شناسی آشنایی داشته باشد.5-اهمیت مخاطب:
این کتاب به لحاظ ماهیت آموزشی آن مخاطب-بنیاد است.4 -2-بافت
1-عوامل فرهنگی، اجتماعی مکان و روابط اجتماعی:
در متن و درک آن تأثیر ندارد.2-زمان:
نگارش مهم است. متن در مورد تاریخ است و از منظر قرن بیستم به گذشته می نگرد.3-اطلاعات پیش زمینه:
مخاطب باید از زبان شناسی، فلسفه و تاریخ مطلع باشد. در حقیقت کتاب «انباشته از اطلاعات جنبی است که بسیاری از آنها طرد اًللباب به دست داده شده اند... و [نویسنده] توقع دارد که خواننده آن همه را از جای دیگر کسب کرده باشد.»(همان منبع: 3-2)5 -2-زبان
1-زبان پیام:
انگلیسی، گونه معیار آموزشی و با استفاده از سبک رسمی است.2-نحوه ی القای مطالب:
مستقیم و بدون بهره گیری از پیچیدگی های زبانی یا بکارگیری زبان ادبی یا دیگرگونه ها است.3-ساخت زبان:
با استفاده از دستور معیار و آموزشی، صریح، مستقیم و بدون بار معنایی جانبی است. واژگان آن، بجز واژگان عمومی که در معنای روشنی بکار رفته اند، شامل واژگان تخصصی زبان شناسی و فلسفه است.6 -2-واسطه پیام
متن به صورت ساده، نوشتاری و به صورت کتاب در 8 فصل چاپ شده است.3-ترکیب متن مقصد:
1 -3-اهداف ترجمه:
به نظر می رسد که به جز اهداف فردی، هدف از ترجمه ارایه کتابی برای دانشجویان زبان شناسی و فارسی زبانان در مورد تاریخ زبان شناسی باشد. پس اهداف آن در نظر اول آموزشی است.2 -3-مخاطب ترجمه:
1-وجود و تعداد:
مخاطبین ترجمه دانشجویان زبان شناسی هستند. گروه مخاطبین کتاب محدود است.2-اهداف:
اهداف مخاطبین آموزش و فراگیری مطالب کتاب است.3-جایگاه اجتماعی:
رفتار و نگرش مخاطبین در ترجمه این کتاب اهمیت ندارد.4-انتظار متن از مخاطب:
مشابه همان متن مبدأ است. کتاب برای خوانندگان فرهنگ خاصی نوشته نشده است.5-اطلاعات پیش زمینه است:
ارایه اطلاعات پیش زمینه ضروری به نظر نمی رسد. در صورتی که درک کتاب با مشکل مواجه شود مخاطبین می توانند اطلاعات لازم را از منابع دیگر کسب کنند.3-3-شرایط محیطی ترجمه:
شرایط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی جامعه مبدأ در ترجمه کتاب نقشی ندارند.4-متن نهایی:
1 -4-محتوا:
محتوای ترجمه باید همان محتوای متن اصلی و بدون کاهش یا افزایش باشد. اطلاعات متن باید بر مبنای همان اطلاعات پیش زمینه استوار باشد.2 -4-بافت:
متن برای محیط های آموزشی و دانشگاهی و خوانندگانی با تحصیلات عالی بکار گرفته می شود.3 -4-زبان و ساختار:
هدف از ترجمه متن آموزش مطالب آن است یعنی باید برای خوانندگان فوق از زبان فارسی گونه معیار آموزشی و سبک رسمی بهره گرفت. واژگان بکار رفته باید تخصصی باشد. متن ترجمه شده باید به زبانی نوشته شود که محتوا را تحت الشعاع قرار ندهد تا درک آن سخت نگردد.4-4-واسطه:
متن به صورت کتاب، در یک جلد، مانند متن اصلی منتشر می شود.5-مقایسه متن ترجمه شده با نتایج به دست آمده از چهارچوب:
ترجمه حق شناس، بجز زبان بکار رفته، با تمامی برون دادهای مدل منطبق است. تنها در زبان آن، مترجم از زبان ادبی بهره گرفته است که این کار درک محتوا و مطالب کتاب را تحت الشعاع خود قرار داده است.نقد ترجمه کتاب «تاریخ مختصر زبان شناسی»
در زمینه تاریخ زبان شناسی در زبان فارسی با کمبود منابع روبرو هستیم و به نظر می رسد که همین نکته، انگیزه مترجم در ترجمه کتاب باشد. وی از بین دو کتاب «تاریخ مختصر زبان شناسی» و «تاریخ زبان شناسی از آغاز تا قرن بیستم» اولی را به دو دلیل برگزیده است. یکی اینکه اولی در مورد علم زبان شناسی است و دومی در مورد معلومات زبان شناسی و دیگر اینکه مترجم خود مدتی شاگرد روبینز بوده است. (روبینز: 2)هدف از نگارش کتاب اصلی «آموزش وضع علم زبان شناسی در مقام اندام واره ای در حال تحول در هر دوره» و شرح حال وضع حاصل است که «حاصل چه علل و عواملی بوده و موجب بروز چه وضعیتی شده است» (همان منبع: 1). به لحاظ محتوای آموزشی کتاب، معنای آن مهمتر از صورت آن است. به نظر نمی رسد که متن تنها برای انگلیسی زبانان باشد گرچه به این زبان نوشته شده است. در حقیقت اگرچه نویسنده به ترجمه کتاب خود نظری نداشته، حداقل آن را تنها برای خوانندگان فرهنگ و زبان و جامعه انگلستان ننوشته است.
متن نوشته شده از نظر موضوع، پیام و نویسنده متن معتبری است. روبینز، نویسنده کتاب، زبان شناس و استاد دانشگاه لندن است که به تدریس و تحقیق در زبان شناسی پرداخته و در این زمینه صاحب نام و صاحب اثرهای متعدد است. وی امیدوار است که «این کتاب بتواند بخشی از نیازهای آموزگاران و استادان و همچنین دانش آموزان و دانشجویان را در این زمینه آموزشی پاسخ گوید.»(همان منبع: 7)
به این ترتیب مخاطبین کتاب یعنی «آموزگاران، استادان و دانشجویان» در درجه اول اهمیت قرار می گیرند. هدف آنها از خواندن کتاب آموزش و کسب معلومات است. مخاطبین باید با اصطلاحات و علم زبان شناسی آشنایی کلی داشته باشند. در عین حال این کتاب «انباشته از اطلاعات جنبی است که بسیاری از آنها طرداًللباب به دست آمده شده اند و [نویسنده] توقع دارد که خواننده آن همه را از جای دیگر کسب کرده باشد.» (همان منبع: 3 -2)
کتاب اصلی با استفاده از گونه معیار و آموزشی زبان انگلیسی و به سبک رسمی نگاشته شده است. محتوای کتاب به صورت مستقیم و بدون بهره گیری از صنایع ادبی و اهمیت دادن به صورت ارایه شده است. دستور آن همان دستور معیار آموزشی و سبک رسمی زبان انگلیسی است و مطالب به صورتی صریح، مستقیم و با بهره گیری از واژگان تخصصی زبان شناسی و فلسفه نیز واژگان عمومی ارایه شده است.
مترجم در ترجمه این کتاب دانشجویان زبان شناسی را در نظر داشته است. هدف اولیه وی از ترجمه این کتاب آموزش و فراگیری محتوای آن است. مخاطبین ترجمه باید دارای همان اطلاعات پیش زمینه ای باشند که نویسنده اصلی کتاب در نظر داشته است. از این نظر این اطلاعات پیش زمینه در ترجمه کتاب ارایه نشده است. محتوای کتاب همان محتوای متن اصلی است و هیچ گونه افزایش یا کاهشی در مطالب متن یا اطلاعات پیش زمینه انجام نشده است.
اما از آنجا که این متن برای محیط های دانشگاهی و به قصد آموزش ترجمه شده است باید از گونه آموزشی و سبک رسمی زبان فارسی و معیار استفاده می شد. ترجمه متن دارای صنایع و پیچیدگی های ادبی است و سبک نگارش فردی مترجم اهداف آموزشی کتاب را تحت الشعاع قرار می دهد و درک آنها سخت تر می نماید.
محدویت های بررسی حاضر و پیشنهاد برای بررسی های آینده
به نظر می رسد این چهارچوب از دو جهت دارای محدویت است:1-در این چهارچوب فرض شده است که مترجم توانایی علمی و آشنایی کافی با هر دو زبان را دارا است و با پیچیدگی ها و فنون ترجمه آشنایی دارد. چهارچوب حاضر نمی تواند چنین محدودیت ها یا مواردی را نقد کند. در حقیقت در این چهارچوب کج فهمی های زبان اصلی، ناآشنایی با موضوع متن مورد ترجمه و عدم تسلط به زبان مقصد برای ارایه مطالب گنجانیده نشده است و چنین فرض شده که مترجم با هر دو زبان و با موضوع آشنایی لازم و کافی دارد.
2-در این مرحله هنوز هیچ یک از برون دادهای چهارچوب به طور قطعی مشخص نشده اند. برای مثال، در سطح ترکیب متن مقصد، اهداف ترجمه به چشم می خورد اما تعداد این اهداف و نوع مشخص آنها شناسایی نشده است. هم چنین، در ترکیب مخاطب ترجمه در متغیری مانند «جایگاه اجتماعی» این جایگاه باید شناسایی شود. هم چنین است موارد دیگر برون دادهای چهارچوب در تمامی سطوح آن.
تنها پس از شناسایی، مشخص و تعریف کردن صریح و روشن این برون دادها است که می توان امیدوار بود چهارچوبی صوری برای نقد ترجمه در دست داشته باشیم. چنین امری راه را برای نقدهای رایانه ای و یا ماشینی ترجمه هموار می کند، زیرا بدست دادن مدل های صوری اولین قدم در راه ماشینی کردن هر فرآیندی است.
پی نوشت ها :
1-koller
2-wills
3-Reiss
4-vermeer
امام، عباس.(1373) «نظریه ترجمه: کارکردها و رهنمودها.» مترجم. سال سوم، شماره های 13 و 14 صص 8-4.
بیکر، مونا(1374)«مصاحبه اختصاصی مترجم با محقق و مدرس ترجمه مونابیکر» مترجم. سال پنجم، شماره 19، صص 84-82.
ددکیوس.ک.(1371)«ترجمه: میان محدودیت و آزادی»، برگردان عبدالله کوثری، مترجم. سال دوم، شماره 6، صص 42-37.
صفوی، کوروش. (1371). هفت گفتار درباره ترجمه. تهران: کتاب ماد.
صلح جو، علی(1365) «بحثی در مبانی ترجمه.» در نصرالله پورجوادی (ویر) درباره ترجمه. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
عاصی، م.وعبدعلی، م.(1375) واژگان گزیده زبان شناسی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
عزبدفتری، بهروز(1373)«آگاهی از دستورزبان مبدأ و توانایی او در برگردان زبان» مترجم. سال چهارم، شماره 15، صص 12-3.
کت فورد.جی.سی.(1370) یک نظریه ترجمه از دیدگاه زبان شناسی: رساله ای در زبان شناسی کاربردی. برگردان احمد صدارتی، تهران: نشر نی.
لطفی پورساعی، کاظم(1371) درآمدی به اصول و روش ترجمه: تهران مرکز نشر دانشگاهی.
لوی، جری(1374) «ترجمه به فرآیند تصمیم گیری» برگردان عباس امام. مترجم. سال پنجم، شماره 19، صص 13-5.
محسنیان راد، مهدی (1374) ارتباط شناسی: ارتباطات انسانی. چاپ دوم، تهران: سروش.
نایدا، ی(1365)«نقش مترجم.» برگردان سعید باستانی. در نصرالله پورجوادی(ویر) درباره ترجمه. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
(1373)«جامعه شناسی زبان و ارتباط میان خارجیان.» برگردان فرهاد مشفقی. مترجم. سال چهارم، شماره 15، صص 19-13.
نیومارک، پیتر(1373) «نقش های زبان.» برگردان عبدالمحمد دلخواه. مترجم. سال چهارم. شماره 15، صص 3-26.
هولمز، جیمز(1372) «نام و موضع معرفی حوزه تحقیقات ترجمه.» برگردان محمدرضا هاشمی. مترجم. سال اول، شماره ی 1، صص 14-5.
کتاب نامه انگلیسی :
Bell.R.T.1991.Translation & Translating: Theory & practice. New York: Longman.
Delisle.J.& Woodsworth.J. 1995. Trunslators Through Histgory. The Netherlands: John Benjamins publishing Co.
Hatim,B.& Mason.I.1990. Discourse & the Translator. New York: Longman Inc.
Hjort, A.M.1990. "Translation & Consequence of Scepticism." In S.Bassnet & A.Lefever(Eds.) Translation. History & Culture. London: Pinter Publishers.
House.J.1994. "Translation: Evaluation." In R.E. Asher (Ed.) The Encyclopedia of Language & Linguistics. Oxford: Pergamon Press.
Larson.M.L. 1994. "Translation & Linguistic Theory." In R.E.Asher(Ed)
The Encyclopedia of Language & Linguistics. Oxford: pergamon press.
Lefevere.A.1990."Translation: Its Genelogy in the West." In S.Bassnet & A.Lefevere (Eds)Translation. History & Culture. London: Publishers.
Lefevere.A.& Bssnet.S. 1990."The'Cultural Turn' in Translation studies. In S. Bassnet &.Lefevere(Eds)Translation. History & Culture. London: Publishers.
.p.p.
Miremadi.s.A.1993. Theories of Trunslation & Interpretation. Tehran: SAMT.
Newmark.p.1988.Approaches to Translation. Hartfordshire: prentice Hall.
___1989. "Introductory Survey". In C.Picken (Ed)The Translator's Handbook. London: Aslib.p.p.
Nida.E.1964.Toward a Science of Translating. Leiden: E.J.Brill.
Robins.R.H.1988.A Short History of Lingustics. 2nd Ed.London: Longman.
Sager.J.C.1989."Quality & Standard: The Evaluation of Translation." In
C.Picken (Ed).The Translator' s Handbook. London: Aslib.p.p.
Snell.B. & Crampton.P.1989."Types of Translation." In C.picken(Ed) .
The Tranlators Handbook. London: Aslib.p.p.
Snell-Hornby.M.1990."Linguistic Transcoding or cultural Transfer?" In S.Bassnet & A.lefever (Eds.) Translation. History & Culture. London: Pinter Publishers.
Spilka,I.V.1978. Translation in a Bilingual Situation. "In McGill Journal of Education. Vol XIII No.2.pp.211-218.
Zlateva.P.1990."Translation: Text & pretext. Adequacy & Acceptability in Crosscultural Communication. in S.Bassnet & A.Lefever(Eds) Translation. History &Culture. London: Pinter Publishers.p.p.
منبع مقاله :
میرعمادی، سیدعلی؛(1379)، مجموعه مقالات چهارمین کنفرانس زبانشناسی نظری و کاربردی(جلد اوّل)، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ اوّل
