زمینه پیدایش
شخص متظاهری همیشه می‌گفت مایلم یک قربانی بدهم، ولی چیزی جز خر ندارم، خر را هم که قربانی نمی‌شود کرد. اطرافیان که می‌خواستند او را به انجام این کار خیر وا دارند، گفتند از مجتهد استفتا می‌کنیم. بنابراین نزد فقیه رفتند و سؤال خود را مطرح کردند. ایشان گفت البته خر را نمی‌شود قربانی کرد اما می‌شود خر را فروخت و با پول آن گوسفند یا چیز دیگر خرید و قربانی کرد.(1)پیامها
1. انسان اگر نیک بنگرد هیچ توجیهی برای خسیس بودن و بذل و بخشش نکردن به جا، وجود ندارد.2. شیطان همواره افراد خسیس را با دلایل واهی به خسّت و بخشش نکردن فرا می‌خواند.
موارد کاربرد: 1. در شماتت افراد خسیس و تشویق آنها به گشاده‌دستی. 2. وقتی اشخاص پولدار خسیس برای پول ندادن به راه خیر بهانه می‌آورند این مثل درباره آنها گفته می‌شود.
ضرب المثل های هم مضمون
ـ تنها خور، شریک (یا برادر) شیطان است.ـ تنها خور، تنها میر است.(2)
ـ تو که داری سرَ کَل، لاله چرا می‌سوزی.
ـ خاک بر آن خورده که تنها خوری.
ـ سیم بخیل وقتی از خاک به در آید که او خود به خاک رفته باشد.)(3)
ـ مال خودش از گلوی خویش پایین نمی‌رود.
ـ مالِ نخورم، نصیب بخورم است.
ـ نه خود خوری، نه کس دهی، گنده کنی به سگ دهی.
ـ نخورد شیر صید خود تنها.(4)
اشعار هم مضمون
اگر از فرق تا قَدَم هنری * چون بخیلی، ز خاک ره بَتَری بخل عیبی است در نهاد بشر * که از آن نیست هیچ بتر بخل، عیبی است که صد فضل بپوشاند و جُود * کیمیایی است که صد عیب هنر گرداند(5)گفت پیغمبر که در بازارها * دو فرشته می‌کند دایم ندا کای خدا تو منفقان را ده خَلَف * وی خدا تو مُمسکان را ده تلف (6)
ریشه های قرآنی حدیثی
رسول خدا(صلی الله علیه وآله): «اَلْبَخیلُ بَعیدٌ مِنَ اللهِ، بَعیدٌ مِنَ النّاسِ، قَریبٌُ مِنَ النّارِ؛ بخیل از خدا دور و از مردم دور و به آتش نزدیک است.»امام علی(علیه السلام): «اَلْبُخْلُ جامِعٌ لِمَساوِیء الْعُیُِوبِ، وَ هُوَ زَمامٌ یُقادُ بِهِ اِلی کُلِّ سوءٍ؛ بخل دربردارنده بدی‌های هر عیبی است و افساری است که (بخیل) به وسیله آن به سوی هر بدی کشانده می‌شود.»
امام صادق(علیه السلام): «لَیْسَتْ لِبَخیلٍ راحَةٌ؛ بخیل آسایش ندارد».(7)
لغات
استفتا: پرسیدن نظر فقهی.تنها میر: مردن در تنهایی.
کل: کچل.
لاله: نوعی شمعدانی که حبابی به شکل گل لاله دارد.
بَتَری: بدتر هستی.
نهاد: درون.
منفقان: بخشش کنندگان.
خلف: جایگزین، عوض.
ممسکان: انسان‌های بخیل.
پی‌نوشت‌ها:
1. امین خضرایی، فرهنگ‌نامه امثال و حکم ایرانی، شیراز، نوید شیراز، چ 1، 1382، ص 426.
2. ابراهیم شکورزاده بلوری، دوازده هزار مثل فارسی، مشهد، آستان قدس رضوی، چ 2، 1384، ص 347.
3. غلامرضا حیدری ابهری، حکمت‌نامه پارسیان، قم، نشر جمال، چ 1، 1385، ص 98.
4. همان، ص 99.
5. امثال و حکم دهخدا، تهران، امیر کبیر، چ 4، 1357، ج 1، ص 191.
6. همان، ج 3، ص 1315.
7. حکمت‌نامه پارسیان، ص 97.
مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما
/ج
