نویسنده: دکتر محمد پارسا
به طوری که بررسیهای زیست شناسان و روان شناسان نشان می دهند رفتار انسان از آغاز تولد تا پایان زندگی همواره در قالب الگوهای مختلف و با گذشت زمان تغییر می کند و در هر دوره ی سنی به صورت رفتارهای خاصی ابراز می شود. چون دانش روان شناسی شناخت رفتار موجود زنده است، به این جهت در حدود سالهای 1960 به بعد روان شناسان به تدریج موضوع رشد و رفتار آدمی را در دوره های کودکی، نوجوانی، جوانی، میان سالی و حتی پیری در کتابهای زمینه ی روان شناسی مطرح نمودند. زیرا به عقیده ی آنان رفتار در هر دوره از رشد به صورت خاصی جلوه می کند. چون رفتار هم با عوامل فطری یا وراثت و هم با محیط یا تجربه و یادگیری ارتباط دارد، در اینجا به طور فشرده به چگونگی آنها در تغییر رفتار می پردازیم.
وراثت و محیط
قرنها پژوهشگران و پرورشکاران جهان دو عامل وراثت (1) و محیط (2) را در رشد و شکوفایی آدمی حائز اهمیت دانسته، بعضیها وراثت و برخی دیگر محیط را مهمتر شمرده اند. جان لاک (3)، فیلسوف و پرورشکار معروف انگلیسی در قرن هفدهم مخالف هر گونه فطری و ذاتی بودن دانش بود. به عقیده ی او وقتی کودکان متولد می شوند هیچ گونه دانش ذاتی با خود به این جهان نمی آورند، بلکه ذهن آنان همچون لوح سفیدی است که به مرور از آموزشهای پدر و مادر، محیط زندگی، مدرسه و آداب و رسوم اجتماعی، دینی و اخلاقی جامعه شکل می گیرد.اما با توجه به عقیده ی چارلز داروین (4) (1859) که بر بنیاد زیستی رشد آدمی تأکید می ورزید بار دیگر اساس زیستی رشد و وراثت اهمیت یافت. در نیمه ی نخست قرن بیستم رفتارگرایان (5) وراثت و امکانات فطری را در برابر یادگیری و قانونهای شرطی مردود اعلام نمودند و نقش محیط و پرورش را در رشد و شکوفایی موجود آدمی بسیار مهم و کارساز تشخیص دادند.
امروزه اکثر روان شناسان معتقدند که وراثت و محیط هر دو از اهمیّت برخوردارند. رشد آدمی در تعامل مستمر میان وراثت و محیط تداوم می یابد. وقتی نطفه ی کودک در رحم مادر بسته می شود، ویژگیهای شخصی او به یاری ترکیب اسپرماتوزوئید (6) و اُووم (7) مشخص می گردد. ترکیب خاص ژنها در کروموزمهای نر و ماده است که ویژگیهای بدنی و روانی فرد را تعیین می کند، همان گونه که رنگ مو، چشم و پوست را معین می سازد. رشد سخن گویی مثال خوب و جالبی در تعامل وراثت و محیط است. معمولاً اغلب کودکان در 2 سالگی می توانند زبان به سخن گویی باز کنند که این امری فطری و طبیعی است. اما، اگر در این دوره پدر و مادر یا دیگران واژه ها را به آنان نیاموزند، بعدها سخن گویی آنان دچار اختلال خواهد شد و به ارتباط گفتاری و شنیداریشان صدمه خواهد رسید. پس، به طوری که مشاهده می شود سخن گویی هم به وراثت و هم به محیط او بستگی دارد. کودک شش ماهه نمی تواند سخن بگوید، زیرا از نظر ارثی یا فطری امکان لازم را در اختیار ندارد و به کودک 2 یا 3 ساله اگر الفاظ و واژه ها را نیاموزند سخن گویی او بعدها دچار اشکال خواهد شد. یعنی کودک گرفتار ناگویایی و ضعف ارتباطی می شود. در واقع، جنبه های دیگر رشد آدمی نیز به همین سان به تعامل یا داد و ستد میان فطرت و تجربه های محیطی فرد وابسته است.
رسش یا رشد طبیعی
عوامل تکوینی از طریق فرایند رشد طبیعی (8) انجام می پذیرد. رشد طبیعی به یک رشته دگرگونیهای بدنی و روانی گفته می شود که نسبتاً و به طور کلی با رویدادهای محیطی ارتباط ندارد. واژه ی نسبتاً بیانگر آن است که این گونه دگرگونیها در محدوده ی گسترده ای از شرایط محیطی صورت می گیرد. با این همه محیط نابهنجار و نارسا در فرایند رشد تأثیر می گذارد. گرچه رسش در دوره ی کودکی به روشنی مشخص است، اما تا دوره ی کهنسالی نیز ادامه می یابد. بعضی از دگرگونیهایی که در نوجوانی پدید می آیند در دوره ی پیری نیز به نحو دیگری مانند سفید شدن موی سر و صورت و چین و چروک پوست مشاهده می شود. رشد طبیعی در رشد جنینی به خوبی ملاحظه می گردد. جنین که در شکم مادر رشد می کند در مدت معین دستخوش یک رشته دگرگونیها، مانند تکان خوردن، لگد زدن و جز آن می شود. نظم و ترتیب رشد قبل از تولد بیانگر آن است که منظور از رسش چیست. اگر محیط جنین به نحوی کاملاً نابهنجار باشد در فرایندهای رسش اختلال پدید می آید. برای مثال، اگر مادری در سه ماه نخست حاملگی به سُرخجه مبتلا گردد، کودک ممکن است هنگام تولد کَر، کور یا دارای ضایعه ی مغزی شود. تغذبه ی بدِ مادر، سیگار کشیدن، صرف مشروبهای الکلی و دارو، بدون موافقت پزشک، از جمله عوامل محیطی هستند که می توانند بر رشد طبیعی جنین تأثیر بگذارند.رشد حرکتی بعد از تولد، مانند به کار گرفتن دستان و انگشتان، ایستادن و راه رفتن نیز مراتبی را طی می کند. برای مثال، فعالیتهایی همچون پیچ و تاب خوردن کودک، خزیدن، سرپا ایستادن، آرام آرام گام برداشتن (تاتی کردن) و سرانجام راه رفتن و دویدن مراتبی هستند که در اکثر کودکان یکی پس از دیگری رخ می دهند. در واقع باید گفت که فرایندهای رشد به طور کلی ترتیب وقوع رفتار را تعیین می کنند، اما به یک میزان و در یک زمان معین رخ نمی دهند؛ بعضی از کودکان 4 تا 5 ماه زودتر از بعضی دیگر فعالیتهای خود را آغاز می کنند، ولی ترتیب رشد در همه یکسان است.
چون حرکتهای لازم برای نشستن، ایستادن، راه رفتن، دویدن و به کار گرفتن دستها و انگشتها در همه ی کودکان جهان به ترتیب یکی پس از دیگری دنبال می شود و چون کودکان همه ی فرهنگها تقریباً این فعالیتها را در یک دوره ی سنی معین انجام می دهند، به این جهت رشد حرکتی بیشتر تابع رسش یا رشد طبیعی است و محیط کمتر در آن دخالت دارد.
پی نوشت ها :
1. heredity or nature
2. environment or nurture
3. John Locke
4. Charles Darwin
5. behaviorists
6. spermatozoid
7. ovum
8. maturation
پارسا، محمد؛ (1382)، بنیادهای روان شناسی، تهران: انتشارات سخن، چاپ دوم
