هیپنوتیسم چیست؟

هیپنوتیسم (1) یا خواب مصنوعی حساسیت تشدید یافته ای است که فرد در برابر تلقین هیپنوتیسم کننده از خود ابراز می دارد.
هیپنوتیسم در قرن هجدهم به مِسمریسم معروف بود، زیرا فرانتز آنتون مسمر (2) یک پزشک اتریشی در پاریس ادعا می کرد که هرگونه بیماری از دندان درد تا فلج را می تواند درمان کند. وی مدعی بود که فضا یا جو پر از نیروهای مغناطیسی نامرئی است و او می توانست آن نیروها را در اختیار بگیرد و به بدن افراد بیمار منتقل سازد.
بیمارانی که امید به درمان بسته بودند پیرامون لگنی پر از آب با براده های آهن و شیشه ی مات می نشستند. سپس مسمر با جلال خاصی وارد می شد و یک میله ی آهنی را که در دست داشت از بالای سر آنها می گذرانید و یا با چوب دست خود آنها را لمس می کرد. در این حال بیماران شروع به لرزیدن می کردند، دست و پایشان بی اراده می لرزید، بعضیها غش می کردند، مسمر آنان را تسکین می داد و مطمئن می ساخت که با چند درمان مغناطیسی تعادل طبیعی و شفای آنان بازمی گردد. البته، بسیاری از این بیماران درمان می شدند.
انجمنهای علمی و پزشکی پاریس نسبت به شیوه ی درمان مسمر با شک و تردید می نگریستند و تقاضای بازجویی و حقیقت یابی را از او داشتند. به این مناسبت در سال 1784 یک کمیسیون تحقیق روش درمان او را مبتنی بر تخیل، نه بر مغناطیس اعلام داشت و با وجود آنکه شیوه ی درمان او بی اعتبار اعلام گردید، اما روش کار او دنبال شد و در سال 1843 جیمز برید (3)، پزشک اسکاتلندی نام هیپنوتیسم را به خواب مصنوعی تغییر داد.

تلقین هیپنوتیسمی

بعضی از نظریه پردازان خواب مصنوعی را حالت دگرگون شده ی هشیاری به نام خلسه ی هیپنوتیسمی (4) عنوان کرده اند. گروهی دیگر ادعا می کنند که رفتار افراد هیپنوتیسم شده بنا به انتظارشان درباره هیپنوتیسم انجام می گیرد. برای پی بردن به این اختلاف نظرها شایسته است که موارد زیر را در نظر بگیریم.
رفتار افراد در رابطه با هیپنوتیسم کنندگان پژوهشگران را بر آن داشت که به موضوع تلقین پذیری (5) یا هیپنوتیسم پذیری (6) توجه بیشتری کنند. البته، افراد آدمی نسبت به تلقین پذیری یکسان واکنش نشان نمی دهند. حدود 5 تا 10 درصد از افراد نسبت به تلقین هیچ گونه واکنشی ابراز نمی دارند، به طوری که نمی توان آنها را هیپنوتیسم کرد.
هیپنوتیسم کننده باید موقعیتی برای آزمودنی فراهم آورد تا او با رضای خاطر بتواند درخواستها یا دستورهای وی را انجام دهد. این فرایند را القای هیپنوتیسمی (7) نامیده اند. روش مرسوم این است که هیپنوتیسم شونده را وامی دارند تا به چیزی خیره شود، در حالی که به او آرامش، فرورفتن در عالم خیال و خواب آلودگی را تلقین می کنند. در واقع هیپنوتیسم بیانگر تمدد اعصاب و آرامش است، نه خواب به معنای واقعی آن.

پدیده های هیپنوتیسمی

به عقیده ی لویت و همکاران (8) هیپنوتیسم کننده نمی تواند آزمودنی را به هر کاری وادار کند که او مایل به اجرای آن نیست، یا آنکه در او یک قدرت فوق بشری پدید آورد. در واقع خواب مصنوعی به روابط مثبت میان هیپنوتیسم کننده و هیپنوتیسم شونده وابسته است. در زیر به تأثیر هیپنوتیسم در موارد مختلف اشاره می شود.

تأثیر در ادراک

اگر به کسی که هیپنوتیسم شده بگویند چشم او تار شده و دیگر نمی تواند به خوبی ببیند او چنین احساسی را تأیید می کند. گاهی این احساسی بسیار شدید می شود، چنانکه اگر به آزمودنی بگویند حس بویایی او از بین رفته است و اگر در یک شیشه ی پر از آمونیاک را باز کنند و جلو بینی او بگذارند، او هیچ گونه واکنشی از خود نشان نمی دهد و هیچ بویی احساس نمی کند.
از 1800 میلادی گزارشهای مختلف بیانگر آنند که هیپنوتیسم در تسکین درد زایمان، سوختگی، بیماری سرطان و دندان درد کارساز بوده است. به این سبب در درمانهای پزشکی، به ویژه عمل جراحی، تلقین هیپنوتیسمی به عنوان عامل دردزدا (9) یا دردکش به کار رفته است. چنین حالتی را روان شناسان بی حسی بساوشی (10) نیز نامیده اند.
از سوی دیگر حساسیت فزونی (11) را می توان در آزمودنیها به گونه ای فزاینده بالا برد. برای مثال، اگر به آزمودنی گفته شود زنجیری که در دست دارد در حال گداختن است و دستش را می سوزاند، این احساس در او ایجاد و به سرعت زنجیر از دستش رها می شود. از راه تلقین حتی می توان افکار تخیلی و اوهام در آزمودنی به وجود آورد.

ایجاد هیجان

به وسیله هیپنوتیسم می توان هرگونه هیجانی را با هر شدتی در آزمودنی به وجود آورد، حتی اگر محرک نامناسب باشد. چنانکه، اگر به او بگویند شما اینک یک شوخی بسیار خنده داری می شنوید که نمی توانید جلو خنده ی خود را بگیرید و بعد به او بگوئید آن شوخی این است: «صدای کلاغ بسیار دلچسب و شادی بخش است». ملاحظه می شود که آزمودنی به طور لجام گسیخته ای شروع به خندیدن می کند.
با توجه به تجربه و برداشت بالا می توان از نیروی هیپنوتیسم در مهار احساسها، هیجانها، بیماریهای روانی و حتی معتادان بهره جست و آنان را به ترک اعتیادشان واداشت، زیرا نیروی هیجانی و تلقینی هیپنوتیسم انکار ناپذیر است.

تأثیر در حافظه

هیپنوتیسم در کارکرد حافظه نیز نقش آفرین است. اگر به آزمودنی تلقین کنند که او بعضی چیزها را نمی تواند به یاد آورد، همین طور هم خواهد شد، زیرا آنچه به او تلقین شود که نباید به یاد آورد او در حال عادی و خارج شدن از هیپنوتیسم از به یاد آوردن آن ناتوان است و اگر هم بعضی چیزها به او تلقین شود که باید همیشه به یاد داشته باشد، او پس از حالت هیپنوتیسم به خوبی از عهده ی آن خاطره ها برمی آید و آموخته ها و خاطره هایش را بیان می کند.

هویت و بازگشت

در هیپنوتیسم هویت آزمودنی را می توان به طور کلی دگرگون ساخت. ممکن است به او تلقین کنند که با هویت دیگری رفتار کند و آزمودنی از عهده ی آن برمی آید. در آزمایشگاه به طور تجربی شخصیت اصلی و طبیعی فرد را به شخصیت ثانوی تغییر داده اند، آن چنان که شخصیت ثانوی هیچ گونه خاطره ای از شخصیت اصلی خود ندارد. البته، در این مورد از ترس آنکه مبادا به شخصیت طبیعی و اصلی فرد صدمه ای وارد آید پژوهشهای پی گیر و مختلفی در این باره صورت نگرفته است.
یکی دیگر از پدیده های جالب هیپنوتیسم موضوع بازگشت (12) است و آن به این معناست که یک شخصیت آگاه و دانا را با هیپنوتیسم می توان آن چنان تغییر داد که مانند یک کودک 5 ساله رفتار کند. البته، پژوهشگران و کارشناسان هنوز نتوانسته اند به درستی روشن سازند که آزمودنی بتواند همه ی خاطره ها و رفتارهای آن دور سنی را در اختیار هشیاری قرار دهد. اما به نظر می رسد که این امر امکان پذیر است. زیرا از نظر تجربی آزمودنی بازگشت یافته احساس می کند که هنوز 5 ساله است.

اثرهای پس هیپنوتیسمی

یکی از جنبه های جالب هیپنوتیسم اثرهای پس هیپنوتیسمی آن است. تجربه نشان داده است که وقتی به آزمودنی هنگام هیپنوتیسم گفته شود پس از اینکه به حالت عادی و هشیاری بازمی گردد چنین و چنان رویدادی رخ می دهد. برای مثال، 15 دقیقه پس از بیداری بسیار تشنه می شود و به نوشیدن دو لیوان آب نیاز دارد. درست پس از 15 دقیقه بعد از هیپنوتیسم آزمودنی احساس تشنگی شدید می کند، بی آنکه به یاد بیاورد که تشنگی او در نتیجه ی تلقین هیپنوتیسمی است، مستقیم به سراغ آب می رود و تشنگی خود را با دو لیوان آب خنک رفع می کند.

کاربردها و خطرهای هیپنوتیسم

اگر هیپنوتیسم را به شیوه ای درست به کار ببرند می تواند در بسیاری از کارکردها و وظایف مهم کارساز باشد. هیپنوتیسم علاوه بر آنکه یک ابزار تجربی است دارای کاربردهای پزشکی و روان درمانی نیز هست. چنانکه پیش از این یاد شد، هیپنوتیسم در اعمال جراحی و درمانهای پزشکی به عنوان دردزدا به کار می رود. امروزه نیز وقتی داروهای بیهوشی به مصلحت بیمار نباشد از هیپنوتیسم بهره می گیرند. تلقینهای هیپنوتیسمی نیز می توانند فشارها و تنشهای روانی را کاهش دهند و گاهی با سرعت بیشتری زخمها و جراحتهای بدنی را درمان کنند. در واقع هیپنوتیسم در همه رشته ها و بخشهای پزشکی از اهمیت بالایی برخوردار است.
از سوی دیگر هیپنوتیسم می تواند بسیار خطرناک نیز باشد. این خطر از دو عامل نتیجه می شود. نخست آنکه بسیاری از بیماران روانی انتظار دارند که هیپنوتیسم کنندگان به گونه ای معجزه آسا آنان را درمان کنند، اما ممکن است بر اثر یک غفلت یا اشتباه به جای بهبودی وضع آنان را بدتر کند. عاملِ خطر دیگر این است که چون هیپنوتیسم کار آسانی است افرادی که آموزشهای کافی و درست را ندیده اند می توانند با دخالتهای بیجای خود به هیپنوتیسم افراد اقدام کنند و به آنان صدمه بزنند. به ویژه ترکیب این دو عامل، یعنی اشتباه و دخالت افراد ناوارد در هیپنوتیسم، گاهی زیانهای جبران ناپذیر به وجود می آورند. به این سبب نباید خود را در اختیار کسانی قرار داد که تخصص لازم را در هیپنوتیسم ندارند.

پی نوشت ها :

1. hypnosis
2. Mesmer, Franz Anton (1734-1815)
3. James Braid, 1843
4. hypnotic trance
5. suggestibility
6. hypnotizability
7. hypnotic induction
8. Levitt, E. E., Baker, E. L. & Fish, R. C., 1990
9. analgesic
10. hypoesthesia
11. hyperesthesia
12. regression

منبع مقاله :
پارسا، محمد؛ (1382)، بنیادهای روان شناسی، تهران: انتشارات سخن، چاپ دوم