دیوان سپاه

• دیوان الجند، نشأته و تطورة فی الدولة الاسلامیه حتی عصر المأمون
• تألیف: عبدالعزیز عبدالله السلومی
• مکه مکرمه، مکتبه الطالب الجامعی، 1406ق؛ 400 صفحه

مقدمه

با گسترش فتوحات در عصر خلیفه ی دوم و آشنایی مسلمانان با سیستم کشورداری و دیوان سالاری سایر ملل از جمله ایرانیان و رومیان، و به سبب ضرورت، مسلمانان به اقتباس این تشکیلات از ملل یاد شده پرداختند. ایشان ناچار شدند برای اداره ی امپراطوری وسیع خویش، از تجارب آنان برای مدیریت این امپراطوری استفاده کنند. پس از اندک موفقیت هایی که سپاه مسلمانان در شام، در عصر ابوبکر و آنگاه در عصرخلیفه ی دوم به دست آورد، گسترش و وسعت مناطق عملیاتی و کمبود نیروی انسانی جنگ جوی داوطلب یا «مطوعه»، خلیفه را بر آن داشت تا برای تأمین نیروی رزم، به سربازگیری اجباری دست زند. او ناچار شد برای بسیج نیروی بیشتر و گسترش فتوحات، از افراد داوطلب، که صرفاً برای کسب فضیلت جهاد در راه خدا، بسیج می شدند، به بهره گیری از نیروهای حرفه ای، که بعدها به «مرتزقه» موسوم شدند، روی آوَرَد. این نیروها، بر اساس دستور خلیفه، کاری جز جنگ و جهاد و شرکت در فتوحات نداشتند. بنا به دستور خلیفه، آنان نباید جز جنگ دغدغه ی معیشتی دیگری می داشتند. آنان به کشاورزی و تجارت نمی پرداختند و همواره آماده ی حضور در مناطق عملیاتی بودند. در دیگر مواقع از دیوان عطایا دریافت می کردند. مدت حضور آنان در جبهه ها شش ماه و مرخصی شان نیز شش ماه اعلام شده بود؛ ولی در شش ماه مرخصی نیز باید در حال آماده باش به سر می بردند. بنابراین، خلیفه ی دوم نخستین کسی است که در اسلام به تأسیس ارتش دائمی دست زد.(2) این کار مستلزم داشتن دیوان و دفتر مشخصی بود تا اسامی و میزان مقرری و زمان حضور جنگ جویان را در مناطق جنگی و شهرها مشخص کند. لذا، خلیفه ی دوم با اقتباس از رومیان و یا به روایتی ایرانیان، به تأسیس دیوان دست زد. این دیوان بعدها به دیوان الجند معروف شد.(3) خلیفه دستور داده بود در هر یک از شهرها دیوانی که تابع دیوان مرکزی مدینه است، تأسیس کنند و در آن شهرها نیروهای مرتزقه و کسانی که می خواستند به عنوان نیروی ثابت به عضویت سپاه درآیند، ثبت نام کنند. ثبت نام در دیوان، برحسب نام فرد، نام قبیله و نام محل سکونت صورت می پذیرفت. هم چنین میزان حضور در جبهه های عملیاتی، میزان مرخصی و حضور در میان خانواده و در نهایت، میزان مقرری سالیانه مشخص می شد.(4) بر این اساس، به طور منظم مشخص می شود که یک جنگ جو، ساکن کدام منطقه و از کدام قبیله است. چه مدت در منطقه ی جنگی بوده و چه مدتی باید در پشت جبهه باشد و در کل، چه قدر مقرری دریافت کرده است. این تدبیر خلیفه ی دوم به رأی هرمزان ایرانی انجام شد و آن هنگامی بود که خلیفه بعوث و گروه های جنگی را به منطقه ی نبرد می فرستاد. هرمزان به او گفت «بهتر است دیوانی تشکیل دهی و اسامی جنگ جویان را در آن ثبت کنی تا فرماندهانشان بهتر بداند چه نیرویی از جنگ سرباز می زند و چه نیرویی در خدمت حاضر می شود»(5) این کار خلیفه باعث شد تا بر حجم نیروی جنگ جو تا حد زیادی افزوده شود و نیروی رزم از یک نوع، یعنی مطوعه و داوطلب، به دو نوع افزایش یابد. بدیهی بود تأسیس دیوان جند یکی از ضرورت های مهم برای عصر فتوحات بود و نتایج بسیار مهمی نیز مترتب آن شد؛ زیرا دیگر دستگاه خلافت مشکل بسیج نیرو نداشت و همواره عده ای مشخص و ثابت بودند برای شرکت در جنگ، در کنار نیروهای داوطلب، وارد عمل می شدند. این ضرورت زمانی احراز شد که خلیفه ی دوم مثنی بن حارثه را برای فتح برخی از نقاط ایران اعزام داشت. او نیاز به نیروی نظامی بیشتری داشت، وی بسیار کوشید نیرو بسیج کند و حتی خلیفه نیز شخصاً به این کار مبادرت ورزید؛ اما نیروی کافی فراهم نشد. زیرا خلیفه طی یک دستورالعمل فرمان داد تا در میان قبایل بگردند و هر کس را که توان جنگیدن دارد، بسیج کنند، اگر داوطلبانه نیامدند، با اکراه و اجبار آنان را بسیج کنند. فرمان خلیفه این گونه بود: لا تدع من مضر و لا من ربیعه من نجدات و ...(6) «در میان ربیعه و مضر و هم پیمانان آنان هیچ کس را که دارای شجاعت و توانایی جسمی و آشنا به سوارکاری است، رها نکنید مگر آن که برای جنگ بسیج سازید، اگر خود آمدند که هیچ وگرنه آنان را به اجبار به سوی من بفرستید». نیز در جای دیگر نوشت: هیچ کس را که دارای اسب و سلاح و شجاعت یا تدبیر در جنگ است، رها نکنید مگر آن که او را به سوی من اعزام دارید.(7)
لگویی که خلیفه ی دوم، در این خصوص، برای آیندگان برجای گذاشت بسیاری از معضلات و مشکلات دستگاه خلافت را برای بسیج نیروی انسانی جنگ جو حل کرد. دیوان جند در عصر اموی و سپس عصر عباسی، اهمیت ویژه ای یافت و حتی به یکی از مهم ترین دیوان های دستگاه خلافت تبدیل شد. در آن دوران در متون تاریخی همواره به نام های دیوان الجیش، دیوان الجند، دیوان الجیوش السلطانیه، دیوان العساکر برمی خوریم.(8) تشکیل ارتش حرفه ای و مزدور را در دوران های بعد از عناصر و ملیت های گوناگون، باید از ثمرات و نتایج تأسیس این دیوان دانست.

دیوان الجند، نشأتة و تطوره فی الدولة الاسلامیة حتی عصر المأمون

در یکی-دو دهه ی اخیر، محققان عرب اهتمام و توجه ویژه ای به امور نظامی و در حقیقت تاریخ نظامی داشته اند و همواره در پی کنکاش در علل و عوامل و موفقیت های نظامی صدر اسلام و عصر فتوح بوده اند. آنان به خوبی توانسته اند در زوایای این گوشه های ناپیدای تاریخ تحقیق کنند و هر یک از بخش هایی از آن را بازخوانی کنند. محققان سوری و لبنانی از سرآمدن این جریان هستند. آنان بیشتر کوشیده اند عرصه ای نو در تاریخ نگاری باز کنند و آن تاریخ نگاری نظامی است که در دوره های قبل کمتر به آن توجه شده و یا اصلاً توجه نشده است. سؤال و ابهام تحقیق غالب آنان این بوده که مسلمانان چگونه و با چه تدابیر و طرح هایی توانسته اند در عصر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و پس از آن، در دوران فتوحات به پیروزی های چشمگیر نائل آیند و به وی‍ژه در آن اعصار بر بخش های عظیمی از امپراطوری روم تسلط یابند و شاهنشاهی ساسانیان را براندازند و بر پهنه ی عظیم حاکمیت آنان جانشینی کنند. آیا این امر صرفاً به سبب ایمان و انگیزه و عوامل معنوی و اعتقادی بوده و یا مسلمانان به توانمندی ها و شایستگی های نظامی نیز از قبیل مدیریت عالی جنگ، فرماندهی مناسب، تسلیحات و تکنولوژی پیشرفته تر، نیروی انسانی بیشتر، تاکتیک های موفقیت آمیز و طرح ها و برنامه های نظامی دست یافته بودند؟ دیوان جند، نشأتة و تطورة فی الدولة الاسلامیة حتی عصر المامون، یکی از این قبیل اقدامات است که توسط عبدالعزیز عبدالله السلومی از دانشگاه ام القری مکه گروه تاریخ تمدن و تشکیلات اسلامی انجام شده است او کوشیده است یک مبحث خاص نظامی و آن هم مباحث مربوط به مدیریت تشکیلاتی و دیوانی نیروی نظامی را از ابتدای پیدایش تا عصر مأمون عباسی مورد توجه و عنایت قرار دهد.
این تألیف در 400 صفحه قطع وزیری در سال 1406 در مکتبة الطالب الجامعی مکه مکرمه به چاپ رسیده است و البته هنوز به زبان عربی است و به زبان فارسی یا انگلیسی ترجمه نشده است. کتاب با آیاتی از قرآن در خصوص جهاد و تلاش برای کارزار و مجاهدت در راه خدا و نیز فضیلت آن بر اساس روایتی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) مزین و آغاز شده است. کتاب در پنج فصل با یک مقدمه و نتیجه تدوین شده است. استاد حسام الدین سامرایی، از اساتید برجسته دانشگاه ام القری نیز مقدمه ای بر آن نوشته است و در آن بیشتر از اهمیت و ضرورت انجام این کار سخن گفته و تلاش مستمر و مباحث کاملاً نو و مستند و علمی مؤلف را ستوده است.

انگیزه ی تألیف کتاب

عبدالعزیز سلومی تألیف کتاب را با یک مقدمه هفت صفحه ای آغاز می کند و در آن به ذکر انگیزه های خود می پردازد. وی معتقد است مؤلفان و مصنفان از قدما، عنایت چندانی به این مباحث نداشته اند. او سخن خود را به کلام مقریزی در الخطط مستند می سازد که می گوید: «علما در نوشتن امور مربوط به خراج و رسائل تألیف داشته اند، اما هیچ کس در مورد لشکریان و نظامیان چیزی مکتوب نکرده است.(9)» در اینجا لازم به ذکر است که مؤلف روشن نساخته است که منظور مقریزی از تدوین چیزی در مورد لشکریان چیست؟ اگر مقریزی معتقد باشد که هیچ کس، تا عصر او یعنی قرن نهم، مطلقاً در این مورد تألیفی نداشته است؛ قطعاً صحیح نیست. زیرا مسلمانان، از اواخر قرن دوم هجری، یعنی از زمان مأمون، به این امر عنایت وافی داشته اند و تا عصر مقریزی، ده ها کتاب و اثر در مباحث نظامی وجود داشته است. از جمله می توان به مختصر سیاسة الحروب تألیف هرثمی از خاندان هرثمة بن اعین و از فرماندهان سپاه مأمون و مصاحب او یاد کرد و حتی در عصر مقریزی چندین تألیف تخصصی پیرامون مباحث نظامی اعم از تسلیحات و تجهیزات، هنر جنگ و سیاست نظامی و آموزش های نظامی وجود دارد که ظاهراً مقریزی از آن ها آگاهی و یا به آن ها توجهی نداشته است مثل الادلة الرسمیة فی التعابی الحربیة، از ابن منکلی بغا که در خصوص آرایش و سازماندهی نظامی تألیف شده و یا الفروسیة ابن قیم جوزی که در خصوص سوارکاری نگاشته شده و یا الموسوعة الاسلحة القدیمة، مرضی بن علی طرسوسی که دو قرن قبل از مقریزی اثر خود را نگاشته است و نیز کتاب الانیق فی المناجنیق که در خصوص منجنیق و انواع و اقسام آن است و نویسنده ی آن ابن ارنبغا الزردکاش و معاصر مقریزی است. شاید منظور مقریزی در خصوص تشکیلات و سازمان لشکر باشد؛ یعنی صرفاً تألیفی با این دیدگاه وجود نداشته باشد. اگر این برداشت صحیح باشد، می توان گفت به عنوان یک تألیف مستقل، مقریزی چندان دچار خطا نشده است. اما بهتر آن است که بگوییم در میان تحقیقات معاصر، کمتر و یا به ندرت مباحث مربوط به سازمان و تشکیلات نظامی و دیوانی مورد توجه قرار گرفته است و لذا، از این حیث، تألیف عبدالعزیز السلومی می تواند یک تألیف منحصر به فرد باشد که به طور اختصاصی به دیوان سپاه پرداخته است. اثر او از الحاظ تشکیلاتی و سازمانی، کاملاً تخصصی است.
در هر حال، سلومی انگیزه ی نخست خود را از تدوین چنین کاری، آن گونه که گفته شد، اعلام کرده است. از دیگر انگیزه های او در تدوین این کتاب، علاقه ی شدید او به شناساندن توانمندی ها و شایستگی های مسلمانان در اداره ی امور خود و سازمان حکومتی آنان بوده است؛ زیرا او به درستی معتقد است سپاه یکی از بنیان ها و ارکان تشکیل دولت و جهاد و نیز از پایه های محکم اسلام است؛ لذا بر مسلمانان ضروری است که امور سپاه خود را، به ویژه پس از آن که نیروی انسانی آنان زیاد و مأموریت های سپاه متنوع و بر اهمیت سپاه افزوده شد، بر اساس تعالیم اسلام و نشر آن و اعتلای کلمه ی حق، به خوبی مدیریت کنند و آن را سامان بخشند. شناساندن این توانمندی ها می تواند پاسخی باشد به اتهام های مستشرقان، که مسلمانان را در این زمینه بی کفایت و فاقد مدیریت می دانند و معتقدند در میان مسلمانان سازمان و نظم خاصی نبوده و آنان در زمینه های کشورداری و دیوان سالاری جایگاهی نداشته اند و همه چیز خود را از دیگر ملل اقتباس کرده اند. دیگر آن که ضروری است چنین اقدامی تخصصی در سازمان و تشکیلات اسلامی، که امروزه بدان نیازمندیم و نقش و اهمیت آن در آن دوران بر حسب شرایط تاریخی و جغرافیایی روشن گردد.

محتویات کتاب

کتاب دیوان الجند که دوران نسبتاً طولانی، یعنی آغاز پیدایش این دیوان در عصر خلیفه ی دوم تا عصر مأمون، یعنی حدود دو قرن را در برمی گیرد، می کوشد، ضمن بیان نحوه ی تأسیس و علل و عوامل پیدایش آن، مسیر تطور و تحول تاریخی آن را در اعصار موردنظر بررسی کند. مؤلف آن را در چهار فصل تدوین کرده است. در فصل اول به پیدایش و تأسیس دیوان جند پرداخته که شامل چهار بحث اصلی است. در بحث اول از مبانی و اصول تشکیلات و سازمان در دولت عصر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و نیز جامعه ی مدنی سخن می گوید و نیز در این قسمت به امر جهاد و مراحل وجوب و تشریح آن بر اساس آیات و مستندات قرآنی و سنن می پردازد. اهمیت، انگیزه ها و ضرورت دینی و دنیایی جهاد و تشکیل و برپایی حکومت و سرانجام تدابیر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در تربیت و آموزش نظامی صحابه، برنامه های نظامی و مدیریت ایشان برای دفاع از مدینه و مسلمانان ساکن در آن و نشر اسلام و توحید، از دیگر مباحث این قسمت است. در قسمت دوم از فصل اول علل و عوامل و انگیزه های تأسیس دیوان و روش خلیفه ی دوم در مدیریت و برنامه ریزی و تنظیم آن و نیز توزیع بیت المال و مقرری صحابه و مسلمانان بر حسب قرابت به رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و سبقت در اسلام و میزان حضور در غزوه ها و سرایا بررسی شده است.
در مبحث سوم از این فصل، به بحث پیرامون شرایط حاکم بر دیوان جند، پیشرفت و تکامل و یا نواقص آن بر حسب اساسی که خلیفه ی دوم قرار داده بود؛ از جهات مختلف اداری و مالی و سازمانی در عصر خلفای اموی می پردازد. مبحث چهارم به ادامه ی این تحول در عصر اول عباسی تا عصر مأمون اختصاص یافته است و شرایط خاص حاکم بر آن عصر، که به سبب آرامش داخلی، شرایط ویژه ای به لحاظ تشکیلاتی و دیوان سالاری در جامعه ی عصر عباسی پدیدار شده بود و دیوان جند بیشتر به لحاظ مالی مورد توجه قرار می گرفت تشریح شده است.
فصل دوم به ساختار دیوان جند اختصاص دارد و سه بحث را شامل می شود. نخستین بحث پیرامون تطور و دگرگونی وظایف دیوان جند و روش های ثبت اطلاعات در آن و نیز کاتبان و متولیان امور دیوان جند و شرایط و ویژگی های آنان است و بحث دوم به مجالس و به عبارتی فروع و شاخه های فرعی دیوان جند اختصاص یافته است. این شاخه ها و قسمت های مختلف دیوان، هر یک وظیفه و مأموریت خاصی دارند که به طور مفصل به آن ها پرداخته است. در بحث سوم از فصل دوم، احکام شرعی که باید در دیوان مورد رعایت قرار گیرد و نیز انحرافاتی که به سبب عدم اجرای وظایف محوله ممکن است پدید آید، سخن گفته شده است. بحث سوم از این فصل، در مورد ارتباط دیوان جند با سایر دیوان ها مثل دیوان خراج، بیت المال، برید، زمام و نفقات، جایگاه دیوان در ساختار حکومت و دولت در سازماندهی سپاه، روابط دیوان با خلیفه، وزراء، ولایات و سرزمین های اسلامی است.
اما فصل چهارم کتاب، به فرماندهی و مدیریت سپاه اسلام و نیز تدارکات و تأمین آن اختصاص دارد. سلومی این فصل را نیز در چهار بحث ارائه کرده است. بحث اول فرماندهی و سلسله مراتب آن که البته بیشتر بر صفات فرماندهی رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) متمرکز شده است، شرایطی که باید فرماندهان سپاه داشته باشند و نیز جایگاه و مراتب نظامیان و فرماندهان و سپس پرچم ها و رایاتی که مورد استفاده سپاه بوده است، بحث دوم از این فصل، به پایگاه ها و مناطق استقرار لشکریان در سرزمین های مختلف، ثغور و مرزها و مراکز نظامی اختصاص دارد. همچنین در این قسمت، از انواع نظامیان اعم از اصحاب دیوان (مرتزقه) و نیز دواطلبان (که جزو دیوان نیستند) و گروه هایی که لشکر از آن ها شکل می گیرد و مأموریت ها و ویژگی های آنان سخن گفته شده است. در بحث سوم از این فصل، آرایش و سازماندهی نظامی در میدان جنگ و شیوه های آن و نیز تحولات آن در دوران مورد نظر و در بحث چهارم، تدارکات و پشتیبانی و تسلیح سپاه، روش ها و نقش افراد و دولت در تأمین مایحتاج سپاه و نیز قراردادهای منعقده برای آن تشریح شده است.
اثر مؤلف با یک نتیجه گیری مفصل به عنوان خاتمه که در آن مهم ترین نتایج حاصل در مباحث ارائه شده تجزیه و تحلیل شده اند، پایان می یابد.

روش کار مؤلف

روش تألیف دیوان جند روشی علمی و آکادمیک بر اساس روش تحقیق تاریخی است. او کار خود را بر یک ساختار و اسلوب علمی و مقبول فراهم ساخته است. موضوع انتخابی او کاملاً تخصصی و نو و جزیی است که کسی که در آن خصوص تا عصر حاضر کاری انجام نداده است. این تحقیق، محدوده و زمان معین و کوتاهی را در بر می گیرد. سلومی بر دیوان مرکزی جند، که در پایتخت های خلافت اسلامی مستقر بوده اند، متمرکز شده است و البته به فروع و شعبات آن ها نیز توجه دارد. او تنها به ذکر مسائل و حوادث و جزئیات نپرداخته است؛ بلکه به نقد و تجزیه و تحلیل موضوعات و مباحث هم نظر داشته و به نتیجه گیری های خوبی نیز دست یافته است. تعارضات در روایات را به خوبی تشریح و روایات صحیح را از روایات غیرقابل اعتماد جدا ساخته است. وی تألیف خود را بر روایات معتبر بنا نهاده است. به لحاظ استفاده و بهره برداری از منابع اصلی تاریخی نیز، تلاش مضاعفی انجام داده است. تألیف او به بیش از یکصد و بیست منبع اصلی تاریخی و سایر منابع اصلی و نیز حدود 70 تحقیق جدید و معاصر مستند شده است که البته مؤلف منابع اصلی و تحقیقات جدید را به صورت الفبایی و بر حسب نام بزرگ، در پایان کار، جدا از یکدیگر ذکر کرده و کتاب شناسی کاملی از آن ها ارائه داده است.
از نکته های حائز اهمیت در شیوه ی کار او الحاقیه ای است که از تعاریف نظری و مفاهیم اصطلاحات مورد استفاده در تألیف خود بر اساس حروف الفبا در پایان فراهم ساخته است. او بیش از یکصد واژه و اصطلاح را، هر یک در حدود دو الی سه سطر، تعریف و تشریح کرده است که این به عبارتی فرهنگ نامه می تواند کمک مؤثری در استفاده از این منبع و آگاهی از لغات صعب و تخصصی باشد.
عبدالعزیز السلومی در جای جای مباحث خود به منابع معتبر و موثق خویش در پاورقی ها اشاره کرده است. و البته در این خصوص از روش یکسان و علمی بهره برده است.
بررسی جزئیات مسائل مربوط به موضوع و تشریح کامل آن ها اگرچه بر حجم کار افزوده است؛ اما نشان از دقت و حوصله ی مؤلف و جامع ساختن تألیف او دارد. نگاه مؤلف به تطورات و تحولات ساختاری و سازمانی موضوع، یعنی دیوان جند و مسائل مربوط به آن، بر اهمیت و علمی بودن کار او افزوده است. در این اثر، می توان به راحتی سیر تکامل و پیشرفت این دیوان را در اعصار موردنظر دریافت و نیز به اهمیت آن و اهتمام خلفا به مدیریت آن، برحسب شرایط خاص نظامی و سیاسی، پی برد. به ویژه که او به دقت و به طور کامل این تحولات را در سه عصر خلفای راشدین، بنی امیه و بنی عباس دنبال کرده و میزان اهمیت و پیشرفت و ساختار و سازمان این دیوان را در این سه دولت به خوبی روشن ساخته است. از نکات قابل توجه دیگر این تألیف، بحث و بررسی پیرامون منابع مهم مورد استفاده در این تحقیق و نقد علمی آن ها است. از جمله کتب خراج و اموال، طبقات، فتوح، تواریخ عمومی، مغازی و سیره که البته ضمن معرفی و نقد علمی آن ها و برشمردن ویژگی ها و ممیزات آن منابع در خصوص تحقیق مورد نظر، اطلاعاتی نیز در پاورقی از مؤلفان آن ها ارائه کرده است. از دیگر محسنات و ویژگی های علمی این تألیف این است که او روایات متعارض و متضاد و متنوع را ذکر می کند و پس از نقد و بررسی آن ها، روایت معتبر را برمی گزیند و با دلایل متقن و محکم آن ها را اثبات می کند و در مباحث خود از آن ها بهره می جوید.
تألیف السلومی بر ساختار و سازمانی محکم استوار است و فصول به لحاظ تقدم و تأخیر و نیز حجم آن کاملاً منطقی و قابل قبول است. او بر حجم برخی از فصول که مربوط به سازمان اداری و تشکیلاتی دیوان جند است، عنایت داشته و فصولی که بیشتر به مسائل و مباحث حاشیه ای پرداخته اند، حجم نسبتاً کمتری را در برمی گیرند. موضوعات جزئی در این فصول، به ویژه در فصل آخر که مربوط به ساختار و سازمان دیوان جند است، بسیار دقیق است. انتخاب عناوین و اصطلاحات علمی، همراه با شرح وظایف همه ی این بخش ها و شایستگی ها و توانمندی های رسته ها و سازمان های نظامی در جنگ، بر اعتبار کار او می افزاید. در دیگر منابع و تحقیقات جدید، چنین حجم گسترده ای از اطلاعات در مورد این ساختار و با چنین کیفیت علمی دیده نمی شود و از این لحاظ نیز منحصر به فرد است.
در نهایت، تألیف عبدالعزیز السلومی نیز می تواند میزان توجه مسلمانان را به یکی از مهم ترین ارکان دیوان سالاری یعنی دیوان جند و اهتمام خلفا به این دیوان و نقش آن در تحولات نظامی، روشن سازد و اهمیت این میراث کهن و ماندگار مسلمانان را در عرصه های نظامی و دیوان سالاری، در کنار سایر عرصه های حکومتی، تبیین سازد. ترجمه ی این متن گران سنگ و ارزشمند به علاقمندان و مترجمان پیشنهاد می شود تا دانشجویان به ویژه نظامیان از این میراث کهن اسلامی آگاهی یابند.

پی نوشت ها :

1.عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه امام حسین.
2. بنگرید به مقاله ی نگارنده ی این سطور با عنوان: «اندیشه ی ایجاد ارتشی ثابت و دائمی در اسلام»، مجله ی دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، ش 36 و 37 بهار وتابستان 1383.
3. طبری محمد بن جریر؛ تاریخ الطبری، 34/1، قلقشندی؛ احمد بن عبدالله صبح الاعشی فی صناعه الانشاء، 34/1.
4. ماوردی، ابوالحسن علی؛ الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیه ص 204.
5. عسکری، ابی هلال؛ الاوایل، ص 134، ماوردی، همان، 198.
6. طبری، همان؛ 82/4.
7. همان؛ 82/4.
8. ابن خلدون؛ تاریخ ابن خلدون؛ 302/1.
9. مقریزی، الخطط؛ 147/1.

منبع مقاله :
کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 122، صص 98-95