خوشنویسی قرآن کریم

بازنویسی یا کتابت وحی قرآنی از آغاز بعثت حضرت رسول (ص) و نزول وحی به دستور ایشان و کوشش کاتبان وحی که پیشتر اشاره ای به ایشان شد،(1) به مدت 23 سال، یعنی اندکی پیش از وفات حضرت (ص) ادامه داشته و جز یک نسخه اصلی اولی که نزد خود پیامبر(ص) باقی بود و پس از درگذشت ایشان نزد حفصه به ارث به امانت باقی ماند، در زمان عثمان نیز که انجمنی به درخواست او از حافظان و کاتبان وحی به سرپرستی زید با ثابت مأمور تدوین و بازنگاشت دقیق بر اساس آن نسخه و سایر نسخه ها یا مصاحف شخصی دیگر و گواهی طلبیدن از حافظه حافظان و رعایت همه مراقبت های لازم، در سال های اولیه خلافت عثمان ( حدوداً سال های 25 و 26 هجری و به گفته اکثریت مورخان قرآن، تا پیش از سال 28 هجری) در 5 یا 6 نسخه یه خط کوفی، یا به احتمال کمتر، نسخ اولیه معروف به نسخ حجازی یا مائل که هر دو، سال ها و بلکه ده ها پیش از اسلام در عربستان رواج داشتند. « این دو [خط] خود از دو الفبای نبطی و سریانی در حدود یک قرن قبل از تاریخ هجری اقتباس شده است.(2)» امر مسلم این است که مصاحف امام یعنی 5-6 نسخه ای که هیئت منتخب عثمان به سرپرستی زید بن ثابت فراهم کرد، فقط منظم تر و مدون بین الدفتین بود و آنچه در آن منظور و مراد نبود، خوشنویسی بود. اما این واقعیت هم گفتنی است که خط کوفی با پیچ و خم های دلربایی که دارد، ذاتاً گرافیکی ترین خط در میان خطوط کهن است و آنچه از صورت کمال یافته تر، این خط در مصاحف کوفی مکتوب بر پوست در موزه ها یا مجموعه های قرآنی یا مخازن و کتابخانه های پیوسته به مَشاهِد مشرفه محفوظ مانده یا تصویر آنها چاپ شده، و دریغا که هنوز یک مصحف کامل کوفی کهن به صورت چاپ عکسی ( فاکسیمیل/ فاکسیمیله یا نسخه برگردان) به طبع نرسیده تا مبنای قضاوت صاحبدلان باشد، اما همان مقدار که در آثار و آلبوم ها ( مرقع ها)ی مربوط به خوشنویسی قرآن آمده است، کفایت می کند.
در اینجا ضرورت ندارد که از تاریخ خوشنویسی و شرح حال خوشنویسان طراز اول قرآن، از قدما سخنی به میان آید؛ زیرا در این باره کتاب و مقاله محققانه به فارسی و عربی و انگلیسی بسیار است.(3)
می توان حدس معقولی زد که بیش از دویست هزار نسخه خوش نوشته یا عادی، آراسته یا نیاراسته و ساده وجود دارد که حدوداً بیش از پنج هزار نسخه آن از نظر کتابت، کتاب آرایی، تذهیب، تشعیر، تجلید، و صحافی ارزش هنری دارد.
در درازنای بیش از هزار ساله تاریخ خوشنویسی مصحف شریف می توان بدون تفاخر و تعصب گفت به شهادت تاریخ و میراث ارجمند بازمانده ایرانیان از دیرباز پیشتاز این هنر از انواع اقلامش از کوفی، کوفی تکامل یافته که شرقی اش در مشرق اسلامی و ایران، و غربی اش در غرب اسلامی و شمال افریقا رواج داشته و کوفی پیرآموز که دستاوردی ایرانی است، بوده اند.
ابن مقله محمد بن علی (272-328 ق)، وزیر بعضی از خلفای عباسی، ادیب، خوشنویس شیعی که جان بر سر همین اعتقاد نهاد، سنتاً مبتکر اقلام سته ( خطوط شش گانه) شمرده می شود. اگر چه بعضی برآنند که ابتکار او نه در وضع و استخراج خطوط شش گانه ( نسخ، ثلث، محقق، ریحان، توقیع، و رقاع)، بلکه در هندسه و سامان بخشی به آنها بوده، که مدار آنها را بر دایره و سطوح و مبنا گرفتن الف و بعضی دوایر نهاد بوده است. در تاریخ خوشنویسی قرآن به اقلام مختلف نامبرده که نستعلیق و حتی شکسته نستعلیق را هم باید به آن افزود، چند شخصیت بزرگ که در تاریخ هنر اسلامی جاودانه اند، سزاوار نام بردن اند، با آنکه رعایت ایجاز نمی گذارد، به حداقل هم حق آنان گزارده شود، یا حتی توضیح کوتاه و روشنگر درباره کار و کارنامه آنان عرضه گردد.
بزرگترین خوشنویس و تذهیبگر هنرمند پس از ابن مقله، ابن بواب است: ابوالحسن علی بن هلال ( متوفی 413 ق) که به او کتابت بیش از شصت مصحف نسبت داده شده است که فقط یکی از آنها در مجموعه مهم و معروف چستر بیتی محفوط مانده با تاریخ کتابت صریح و صحیح 391 ق، و خوشبختانه به همت بعضی اسلام شناسان قرآن پژوه دو بار چاپ عکسی شده، و در ایران هم به همان شیوه در دست تجدید طبع است.(4)
خوشنویس قرآن نگار مهم و معروف دیگر، یاقوت مستعصمی است. او غلام و برکشیده المستعصم آخرین خلیفه عباسی (640-656 ق) بود. به او نیز کتابت چند ده مصحف نسبت داده می شود. دست کم یازده مصحف صحیح النسب عمدتاً به قلم نسخ، ثلثل و ریحان از او در موزه ها و کتابخانه ها در سراسر جهان باقی مانده است.(5) سپس معاصر ( و نه شاگرد او) احمد سهروردی (654-741ق). فقط بیست مصحف از کتاب های هفتادگانه و بیشتر آن در ربع رشیدی محفوظ مانده بود، ولی حداکثر بیشتر از دو سه مصحف از او باقی نمانده است.(6) پس از او باید از ارغون کاملی ( زنده در 745 ق) شاگرد یاقوت نام برد. البته درباره نسبت شاگردی او نزد یاقوت، مانند همین نسبت در حق احمد سهروردی جای تردید هست. خط پژوهان شش قرآن به خط او را بازشناسی کرده اند.(7) پس از او باید از ابراهیم سلطان بن شاهرخ (796-838 ق) - برادر بایسنقرمیرزا یاد کرد که چند قرآن با درجات قوی و ضعیف از صحت انتساب به او موجود است.(10) پس از او برادرش بایسنقر میرزا از نوابغ خوشنویسان و نویسنده قرآنی است در ابعاد قالیچه وار (101×177 سانتی متر) که غیر متخصصات آن را به ثلث، و اهل فن به حق به خط محقق می دانند با تاریخ کتابت 837 ق که تاریخ درگذشت این شاهزاده هنرمند هنرپرور جوانمرگ است. از این مصحف خوش نگاشته شگفت آور، امروزه در مهمترین کتابخانه ها، موزه ها و مجموعه های معتبر صحافی باقی مانده، و دست تطاول و تاراج روزگار تا بدانجام دراز شده، که دلالان آثار عتیقه، آن را سطر- سطر می فروشند.(9) از استاد محمد طبخی شیرازی معروف به روزبهان ( قرن دهم هجری) چند قرآن خوش نوشته و خوش آراسته باقی مانده است. سپس- در واقع با نام نبردن از بسیاری از هنرمندان نامدار- با یکی از استادان والامقام خوشنویسی قرآن به قلم نسخ ایرانی ( در مقابل و مقایسه با نسخ ترکی، عربی و شبه قاره ای) یعنی احمد نیریزی می رسیم، که در تاریخ 1151 ق- عهد شاه سلطان حسین صفوی- زنده و هنرآفرین بوده است. به او کتابت بیش از یکصد قرآن و هفتاد صحیفه نسبت می دهند. ولی خط پژوهان و مورخان هنر حدوداً ده نسخه از مصاحف خوش نوشته او را باز یافته اند. خوشبختانه از دو نسخه از مصاحف او چاپ عکسی بسیار نفیسی به عمل آمده است. نخست در سال 1344 ش به درخواست پهلوی دوم، پس از آنکه گروهی از علما، سهوالقلم های آن را بازشناسی کردند که همه را شادروان مرتضی عبدالرسولی از استادان خوشنویس ( به هفت قلم یا خط) اصلاح کرد. این چاپ بعدها تجدید چاپی همراه با ترجمه دکتر ابوالقاسم امامی از سوی انتشارات نگار پیدا کرد و تجدید چاپ مهم تری از سوی انتشارات مولود کعبه در قم ( در حوالی سال 1416 ق، در پیگفتار آخر مصحف آمده که آغاز اقدام ناشر برای این تجدید چاپ نفیس سال 1413 ق بوده، و چند سال به طول انجامیده است) انجام گرفت.
در سال های اخیر یکی از خبره ترین مجموعه داران مصاحف خطی، خادم و عاشق بزرگ هنرهای قدسی اسلامی، جناب استاد سید صادق خرازی- که حین التحریر این مقاله سفیر ایران در فرانسه است- یکی مصحف دیگر به قلم مرحوم نیریزی را- که حواشی گوناگون هم دارد- بازیابی و با بهترین امکانات چاپی در آلمان به طبع رساند که روشنی بخش دل و دیده عاشقان هنر قدسی قرآن نگاری است.(10) باز باید از بردن نام مبارک بسیاری از خوشنویسان قرآن نویس، خودداری کنیم که به عصر حاضر برسیم.
و باید با افتخار از هنر مهم تذهیب که نخستین، بهترین، جدیدترین و پیشرفته ترین آنها در تاریخ بیش از هزار سال که عمدتاً در ایران به دست هنرمندان ایرانی انجام گرفته، از پیش از ابن بواب و مخصوصاً خود او گرفته تا استاد بهرام سالکی و طریقتی و صفایی و نامور و ... یاد کرد.(11)
خوب است به چند خوشنویس قرآن نگار در خارج از ایران اشاره کنیم. گفتنی است که خوشنویسان ترک در امپراطوری عثمانی، مصاحف بس ارجمندی نگاشته اند. یکی از این قرآن های خوش نوشته به قلم مصطفی نظیف مشهور به قدرغه لی ( نگاشته حدوداً یکصد سال پیش)، در سال 1343 ش با نظارت شادروان محمود رامیار صاحب یکی از مهمترین تاریخ های قرآن، با افزودن فهرست های الفاظ و موضوعات از سوی انتشارات امیرکبیر، به مدیریت جناب عبدالرحیم جعفری به طبع رسیده است.
دیگر از خوشنویسان قرآن نگار طراز اول امروز ترکیه، استاد حامد الآمدی است، که چندین مصحف به خط نسخ ترکی نوشته است که همه به درجات مختلف از نفاست، به طبع رسیده است.
پیش از او حافظ عثمان قایش زاده از خوشنویسان بزرگ ترک بوده است. بهترین و شاید تنها مصحف خوشنوشته عراقی، به قلم نسخ نیریزی وار است به قلم حافظ محمد امین الرشدی در سال 1236 ق که در اوج و کمال هنری است. ( چاپ شده به سال 1386 ق در فرانکفورت به سفارش اوقاف بغداد).
نقش اهل فن قاهره هرچه در خوش خوانی و قرائت قرآن، به ویژه با بهره وری از علمای سنت گرا و شیوخ و مشایخ بزرگ قرائت و اقراء در مسجد و دانشگاه الازهر شامخ است، در خوشنویسی و کتابت قرآن اثر مهمی از آنان به ظهور نرسیده است؛ الا اینکه قرآن رسمی و امروزین جهان اسلام در حدود هشتاد سال پیش در قاهره به ثمر رسیده است. نقطه عطف جدید خوشنویسی قرآن، با ظهور استاد عثمان طه(12) خوشنویس نابغه آسای سوری ( اهل سوریه، که مادرش ایرانی و اهل آذربایجان است) به نقطه عطفی رسید. یعنی مصحف شام/ سوریه بر مبنای صحیح ترین قرآنی که با کاربست دقیق ترین روش های علمی بر مبنای رسم [الخط] عثمانی به قلم او نوشته شده بود، بر مبنای مصحف قاهره (13) بود و سرانجام بزگترین قرآن شناسان عربستان مصحف به مدینه(14) را که امروزه پس از گذشت 22 سال از شهرک چاپ قرآن در مدینه به نام مجمع الملک فهد لطباعة القرآن الکریم ( تأسیس در 1403 ق)، در حدود دویست میلیون نسخه از آن به شکلی در دو قطع ( یکی خوش دست تر از رقعی و قدری کوتاه تر، و دیگری رحلی کوچک) با استفاده از آخرین و پیشرفته ترین فناوری های چاپ و صحافی، چاپ کرده و به حجاج، مساجد، و محافل مذهبی اسلامی و اسلام شناسی سراسر جهان هدیه کرده اند و این خدمت دینی- فرهنگی بزرگ همچنان ادامه دارد.(15)
در جنب این کار قرآن شناسان همین مجمع با همکاری دانشکده علوم قرآنی، بهترین ترجمه های قرآن کریم را به زبان های مهم جهان، بازشناسی، بازبینی و اصلاح کرده، و باز به شیوه های شکیل چاپ و پخش می کنند. ترجمه فارسی ای که پسندیده اند، ترجمه شاه ولی الله دهلوی است که نگارنده این سطور، درباره این ترجمه خوب، ولی تحت اللفظی، و هم ویرایش نابجایی که در آن انجام داده اند، مقاله ای نوشته است.(16)
کتابت عثمان طه از نظر استحکام، صلابت و ملاحت خط و شأن و صفایی که داشت، سزاوار بود که با این استقبال جهانی و تجدید چاپ شگفت اور مواجه شود. یکی از ویژگی های کتابت او، که در هر صفحه 15 سطر دارد، این است که هر صفحه از آغاز آیه ای شروع و به پایان آیه ای ختم می شود. کاربست این هنر که ابتکار ( احتمالاً دارای چند قرن سابقه) آن، از خطاطان ترک است و گویا در قرآن معروف به مصحف سلطان عبدالحمید هم مشهود است، باعث شده که گاهی قبض و بسط کمابیش نالازم در یک دو سط آخر معدودی از صفحات پیش اید، که فقط برای اهل فن قابل تمیز و تشخیص است، و یکدستی و استواری خط و کتابت عثمان طه، « قولی است که جملگی برآنند». حتی شیوه او پیروانی در میان خوشنویسان جوانتر جهان اسلام پیدا کرده است. گفتنی است که عثمان طه مصحف های دیگر هم نوشته که غیر از قرائت رسمی ( حفص از عاصم) است. یعنی مصحف هایی به روایت « دوری» از ابوعمر، ورش از نافع، و قالون از ناقع و همه چاپ عربستان است. این قرائت ها در مغرب اسلامی رایج است و بسا فقط آنها رسمیت دارد.
مصحف های بسیار خوش نوشته ای به سبک نسخ رایج در مغرب اسلامی ( تونس، لیبی، و مراکش) که معمولاً با قلم نازک و با دوایر متفاوت و دلنشین نوشته شده، در دهه های اخیر به طبع رسیده است و یکی از عالی ترین آنها مصحفی است که استاد المیزونی المسلمی به درخواست رئیس جمهور تونس، سید زین العابدین بن علی، در سال 1420 ق/ 1999 م ( چاپ دار سراسر للنشر) به عنوان مصحف رسمی جمهوری تونس منتشر کرده است. مصحف های خوش نوشته هند، پاکستان، بنگلادش، افغانستان، تاجیکستان و سایر بلاد اسلامی کمتر مشهورند.
به خوشنویس های ایرانی خودمان بازگردیم. مصحف نستعلیق، یک نمونه از عصر صفوی دارد به قلم شان محمود نیشابوری (م 945 ق) که با حمایت شاه طهماسب نوشته و اکنون در موزه توپکاپی سرای ترکیه محفوظ است.(17) از عصر قاجار هم گویا کتابت نستعلیق باقی مانده باشد. اما جدی ترین کوشش در کتابت نستعلیق در عصر جدید، دو کوشش/ دو مصحف خوش نوشته شادروان استاد حسین میرخانی است. دیگری کتابت شادروان سیف الله یزدانی(18). و دیگری کتابت خانم فریبا مقصودی کرمانشاهی (19) است. اما یکی از شگرف ترین کتابت های نستعلیق قرآن که وقتی ان شاء الله در آینده نزدیک به طبع برسید، رویداد مهمی در عالم خوشنویسی قرآنی و نستعلیق نگاری خواهد بود، کتابت استاد سید محمد احصایی است که در اواسط سال 1382 آغاز شده است و به خوبی پیش می رود. همین استاد بزرگ و بزرگوار بیش از دو دهه به احیای خط منقرض شده محقق همت گماشت و حتی در یکی از اتودهای هنری خود بیش از یک سوم قرآن کریم را هم کتابت کرده است. شاید پیدا شدن حامی و مشوق هنر شناسی بتواند شوق دیرین را در دل ایشان شعله ور سازد. آیه نگاری های استاد احصایی به شیوه نقاشی- خط، همانند آیه نگاری های استاد جلیل رسولی و استاد امیرخانی در اوج است. به کتیبه نگاری های ایشان هم اشاره خواهد شد. از بزرگترین هنرمندان خوشنویس استاد در قلم ثلث و نسخ که به شرف کتابت مصحف نایل شده اند، شادروان استاد احمد نجفی زنجانی است که استاد طریقتی تذهیبگری والامقام امروز دو سال تمام به کار تذهیب مصحف پنج ایشان اشتغال داشته اند و شاید تا انتشار این نوشتار آن مصحف نیز مانند مصحف های پیشین آن بزرگمرد به طبع برسد. صاحب نظران کتابت نسخ پنجمین مصحف استاد نجفی را، اثری بی والا و متفاوت شمرده اند. از کتیبه نگاری های مهم و متعدد ایشان هم بحث خواهیم کرد.
یکی دیگر از خوشنویسان و نگارگران امروز که چهار مصحف شگفت آور به جهان هنر قدسی و هنر قدسی جهان اهدا کرده است، استاد بهرام سالکی است. در یکی از دوره های اولیه نمایشگاه قرآن، بخش هایی از قرآن عتیق ( که سپس به مصحف عقیق تغییر نام داد) عرضه شد و توجه اهل هنر و اهل نظر را جلب کرد. این هنرمند صادق صافی، با سال ها ممارست، خط کوی پیرآموز را ( که شاید فقط یک مصحف کامل از این خط، که از قرن پنجم و حداکثر ششم هجری به این سو نیامده، در ایران موجود باشد) تکامل و کمال بخشیده و با افزودن نقطه و نشان ها، خوانایی آن را تا حد خط نسخ یا ثلث بالا برده است. از غرایب هنری این مصحف، « گل آیه» های زیبا و متنوع آرایه های پیرامونی ( شمسه و ..)، تذهیب و تشعیر فوق العاده آن است. استاد سالگی در مدت زمانی حدوداً یک دهه و نیم، پس از پرداختن از کار مصحف عقیق، سه مصحف دیگر هم کتابت کرده اند. یکی از انها مصحف ریحان است. ایشان خط ریحان را هم مانند خط کوفی پیرآموز، احیا کرده اند و خوشبختانه این اثر با بهترین آرایه ها و تذهیب ها- همه فرآورد هنری خود ایشان- منتشر شده است. دیگری، یعنی سومین کتابت او مصحف خاتم به خط نسخ ریحانی است و اکنون در آستانه انتشار است. چهارمین مصحف به قلم این هنرمند والا مقام مصحف جمیل است که در هر صفحه سه سطر به قلم ریحان و ده سطر به خط نسخ است با همان ارایه های کم نظیر که این اثر هم زیر چاپ است. استاد سید حسین نصر و بنده پی گفتارهایی در این مصاحف داریم.(20)
دیگر از مصاحف خوش نوشته ایرانی، دو مصحف است که هنرمند هوشمند و توانمند جوان، استاد محمد رضا قنبری به خط نسخ با گرایش به شیوه عثمانی نوشته است. این هنرمند در اغلب مسابقات خوشنویسی جهان اسلام مقام اول یا ممتاز را کسب کرده است و یک دهه پیش نامزد نوشتن پرده های خانه کعبه بود ( چرا که در نوشتن خط ثلث هم استاد است) اما به دلایل مشکلات شخصی نتوانست به موقع به سفر برود. نخستین مصحف نگاشته ایشان که در بیست و سه چهار سالگی این هنرمند نوشته شده در سال 1377 از سوی سازمان اوقاف و امور خیریه در هیئت شکیل چاپ شده و نمونه ای از قدرت قلم اوست. گویا انتشارات نگارنده عهده دار نشر مصحف دیگر است. به نظر اینجانب، این مصحف نونوشته، از مهمترین و خوش شیوه ترین مصحف های عصر جدید در ایران است. از کتابت ثلث استاد علی شیری ( چاپ مؤسسه فرهنگی- خیریه کریم) به عنوان حسن ختام این مبحث یاد می کنیم و آرزومندیم مصحف نوشته شادروان استاد مرتضی عبدالرسولی هم که به قلم ثلث است، طبع را به زیور خود اراسته گرداند. آیه نگاری از هنرهای جمعی و شایع استادان خوشنویسی امروز کشور است. از جمله برگی چند از قرآن مجید حکیم که آلبوم ( مرقعی) مشتمل بر بعضی خوشنویس های قرآنی استاد عالی مقام غلامحسین امیرخانی، هنرمند معاصر و رئیس انجمن خوشنویسان ایران است. شایان ذکر است که این انجمن هم در پیشبرد هنرهای قدسی به ویژه انواع خوشنویسی قرآنی جزو پیشروترین سازمان ها در جمهوری اسلامی ایران است. نگارنده این سطور این مرقع را به تفصیل معرفی کرده است.(21) کمتر خوشنویسی است که آیه نگاری قرآنی نداشته باشد، یا کتابت بسم الله الرحمن الرحیم. از جمله استاد عالی مقام جلیل رسولی که همچون استاد احصایی، تابلوهای عمدتآً نقاشی- خط قرآنی و قدسی عظیمی پدید آورده اند. نیز به یکی از هنرمندان که مرقع یا آلبومی سه جلدی در کتابت بسم الله عرضه داشته است، اشاره خواهد شد.
بسم الله الرحمن الرحیم از چند وجه در فرهنگ و هنر و فرهنگ عامه ما اهمیت دارد. در اینجا فقط به جنبه هنری آن اشاره می شود که گویی با سنتی نامدون هر خوشنویسی برای تبریک یا نمایش متبرک قلم خود، بسم الله الرحمن الرحیم می نویسد. گاهی این کلمه « مرغی» است و به صورت پرده نوشته می شود که سابقه ای دیرینه دارد و یکی از جدیدترین آنها به قلم استاد بهرام سالکی است. در اینجا کافی است که به دو اثر مهم در این زمینه اشاره کنیم. نخست تجلی هنر در کتابت بسم الله اثر استاد دکتر محمد مهدی هراتی ( سه جلد چاپ آستان قدس رضوی).(22) گفتنی است که استاد هراتی از نمایشگاه دهم قرآن، مسئول کارگاه آیه نگاری بوده و هستند.
دیگر هنر آیه نگاری قران کریم شامل بازنمایی انواع خطوط کتیبه های کهن به خط مرحوم استاد محمد علی عطاهروی(23) ( پیام آزادی، 1375).
تذهیب و تشعیر هم با انکه سابقه پیش از اسلامی دارد و فی المثل در نگارش اثار خوش نگار مانی به کار می رفته است، از هنرهای جنبی و در عین حال مهم کتاب آرایی و مصحف آرایی اسلامی به ویژه ایرانی است.
در هیچ کشور اسلامی این هنرها به پایه و پایگاه هزار ساله و اوج بلند بالایی که در ایران رسیدن؛ نرسیده است. نظر به محدودیت مجال، خوانندگان را به مقاله نونوشته یکی از صاحب نظران این فن ارجاع می دهیم.(24)

پی نوشت ها :

1. نیز درباره کاتبان وحی به تواریخ قرآن مراجعه شود از جمله: تاریخ قرآن، تألیف دکتر محمود رامیار ( پیشگفته)، ص 261 به بعد. نیز پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، تألیف دکتر سید محمد باقر حجتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1360، ص 201-234.
2. ر. ک: دایرة المعارف فارسی ( پیشگفته)، ج 902/1 ذیل « خط فارسی».
3. اینک مشخصات کتابشناسی بعضی از مهمترین آثار فارسی و انگلیسی مربوط به خوشنویسی قرآن و مصاحف خوشنوشته و خوشنویسان که از اغلب آنها در این نگارش از آنها استفاده شده است، عرضه می گردد:
- خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن مجید. تألیف مرتضی پاک سرشت، تهران، قدیانی، 1379.
- قرآن نویسان و گزیده قرآن های نفیس ایرانی. تألیف محمد علیدوست، تهران، آراد، 1374.
- راهنمای کنجینه قرآن [ معرفی نسخه های مهم کتابخانه آستان قدس رضوی] ، تألیف احمد گلچین معانی.- مشهد، آستان قدس، [ تاریخ مقدمه] 1347.
- فهرست قرآن های خطی [ کتابخانه سلطنتی سابق] تألیف بدری آتابای. تهران، کتابخانه سلطنتی،1351.
- خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، نوشته آن ماری شیمل، ترجمه دکتر اسدالله آزاد، مشهد، انتشارات آستان قدس، 1368.
- گلچینی از قرآن های خطی موزه دوران اسلامی. مجموعه منتخبه من المخطوطات القرآنیة. تهیه و تنظیم به کوشش قدیر افروند. تهران، موزه ملی ایران، 1375.
The Qur'an القرآن الکریم A British Library Exhibition, World of Islam Festival 1976. by Martin Lings and Yasin Hamid Safadi, London, The World of Islam Publishing Co. 1976.
The Quranic Art of Calligraphy and Illumination, by Martin Lings. London, World of Islam Festival Trust, 1976.
- گزیده ای از نسخ خطی ایران. زیر نظر احمد مسجد جامعی. تهران، موسسه فرهنگی پژوهشی، چاپ و نشر نظر، 1377.
"calligraphy" by Solange Ory, EQ.
- نیز: « خط و خوشنویسی قرآن کریم» نوشته بهاء الدین خرمشاهی. فرصت سبز حیات. تهران، نشر قطره، 1379، ص 171-178.
4. ر.ک: ابو بواب، علی بن هلال، خوشنویس بزرگ قرن چهارم هجری، تهران، مؤسسه نمایشگاه های فرهنگی ایران، 1377. این کتاب به مناسبت و همزمان با برگزاری همایش بزرگداشت ابن بواب/ ششمین نمایشگاه قرآن کریم منتشر شده است.
نیز؛ ر.ک: مقاله « ابن بواب» در دایرة المعارف برگ اسلامی؛ دایرة المعارف تشیع؛ دانشانمه ایران و اسلام؛ د. ق. ق. با توجه به منابعی که ذیل انها آمده است.
- یکی از اسلامشناسان نامدار معاصر به نام رایس Rice نسخه ای نفیس از مصحف خوشنوشته ابن بواب را که به تاریخ 391 ق در عهده آل بویه کتابت و تذهیب شده، و در مجموعه مهم و معروف چستر بیتی دو دوبلین محفوظ است به صورت چاپ عکسی، بازآفرینی کرده و مایه تجدید حیات این اثر هنری قدسی شده است. قرار است انتشارات کارنامه، این چاپ عکسی را با کیفیت بالا و هر چه شبیه تر به متن اصلی تجدید چاپ کند، امید است این اثر گرانقدر مقدس در سال 1383 ش که برابر با 1425 هجری قمری و درست همزمان با یکهزار و چهارصدمین سال جمع و تدوین رسمی قرآن کریم را سال های اولیه خلافت عثمان (23 تا 35 ق) است، انتشار یابد. رایس درباره این دستنویس کم نظیر کتابی به انگلیسی نوشته است:
The Unique Ibn Al- Bawwab Nanuscript, in the Chester Beaty Library. By D. S. Rice. Dublin, Emery Walker (Ireland) Ltd. 1955.
5. ر.ک: « یاقوت مستعمی» در د. ق. ق. نیز در دایرة المعارف فارسی. به سرپرستی غلامحسین مصاحب. ج3. تهران، امیرکبیر، 1375؛ همچنین در: خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن مجید ( پیشگفته)، ص 102-108. نیز: راهنمای گنجینه قرآن ( پیشگفته)، ص 79-97.
6. ر.ک: « احمد سهروردی»، نوشته محمد حسن سمسار، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی ( پیشگفته)، ج7، ص 59-61.
7. ر.ک: « ارغون کاملی»، نوشته محمد حسن سمسار، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی ( پیشگفته)، ج7، ص 649-651. نیز: خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن مجید ( پیشگفته)، ص 108.
8. ر.ک: « ابراهیم سلطان بن شاهرخ» ، نوشته سید علی آل داود، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی ( پیشگفته)، ج2، ص 512-515.
9. ر.ک: « بایسنقر میرزا»، نوشته محمد حسن سمسار، در دایره المعارف بزرگ اسلامی ( پیشگفته)، ج11، ص 325-327. همچنین: خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن مجید (پیشگفته)، ص 163-164.
10. ر.ک: « احمد نیریزی»، نوشته محمد حسن سمسار، در دایره معارف بزرگ اسلامی ( پیشگفته)، ج7، ص 100-108.
11. ر.ک: « تذهیب»، نوشته پریسا یزدانجو، دانشنامه جهان اسلام، ج6؛ نیز: « تذهیب»، نوشته محمود عظیم زاده، د. ق. ق.
12. ر.ک: « عثمان طه و کتابت او از قرآن»، در د. ق. ق.
13. ر.ک: « مصحف قاهره»، در د. ق. ق.
14. ر.ک: « مصحف مدینه»، در د. ق. ق.
15. ر.ک: « مجمع الملک فهد لطباعة القرآن الکریم»، در د. ق. ق.
16. ر.ک: « ترجمه شاه ولی الله دهلوی»، نوشته بهاء الدین خرمشاهی، ترجمان وحی، شماره 9، ( سال پنجم)، شماره اول شهریور ماه 1380)، ص 61-71.
17. ر.ک: خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن مجید، ( پیشگفته)، ص 168. نیز: فهرست قرآن های خطی کتابخانه سلطنتی ( پیشگفته) که تصویری از یک صفحه آن را هم در بر دارد.
18. ر.ک: « سیف الله یزدانی»، نوشته محمد رضا یزدانی، در د. ق. ق.
19. ر.ک: « فریبا مقصودی کرمانشاهی»، در د. ق. ق.
20. ر.ک: « بهرام سالگی»، نوشته دکتر غلامحسین عربشاهی، در د. ق. ق. همچنین « قرآن عقیق» به قلم همان مؤلف در همان اثر.
21. ر.ک: « برگی چند از قرآن مجید حکیم»، همچنین « غلامحسین امیرخانی» در د. .ق. ق.
22. درباره « بسمله» نیز ر.ک:
"Basmala"m by William A. Graham, EQ.
درباره بسم الله الرحمن الرحیم ذیل همین عبارت مقدس، در دایرة المعارف تشیع (پیشگفته)، و د. ق. ق.
23. ر.ک: « هنر آیه نگاری قرآن کریم»، همچنین « ایه نگاری»، در د. ق. ق.
24. ر.ک: کتابشناسی مطالعات قرآنی به زبان های اروپایی، 1700-1995 م. به کوشش مرتضی کریمی نیا. تهران، مرکز مطالعات فرهنگی- بین المللی، انتشارات الهدی، 1380، ص 1، مدخل 5.
منبع مقاله: خرمشاهی، بهاء الدین؛ (1390)، قرآن در زندگی و فرهنگ عامه، تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول.

منبع مقاله :
خرمشاهی، بهاء الدین؛ ( 1390)،قرآن در زندگی و فرهنگ عامه، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول