اهمیت یادگیری در احادیث نبوی (صلی الله علیه و آله و سلم)

نویسنده: محمدعثمان نجاتی
مترجم: حمیدرضا شیخی

یادگیری از دیدگاه احادیث

یادگیری اهمیت زیادی در زندگی انسان دارد؛ چرا که آدمی وقتی متولد می شود کاملاً ناتوان و نادان است به طوری که قادر به انجام کاری نیست و هیچ چیز نمی داند اما از طریق آموختن در طی مراحل گوناگون رشدش مهارت ها و شناخت های زیادی را فرا می گیرد. کودک در بدو تولدش به شمار اندکی از واکنش ها مجهز است، مانند مکیدن پستان در هنگام شیر خوردن، حرکات دست ها و پاها و پلک ها، گریه کردن، و تولید پاره ای صداهای نامنظم. این واکنش ها با یادگیری کسب نمی شوند بلکه فطری و موروثی هستند، اما دیری نمی گذرد که کودک، در ضمن رشد خود، بر پایه ی همین واکنش ها بسیاری از مهارت های پیچیده را یاد می گیرد. مثلاً یاد می گیرد که، برای گرفتن و برداشتن اشیا، و یاد گرفتن حرفه ها و صنعت ها و هنرها و دیگر مهارت های فراوان، چگونه حرکات دست ها و انگشتانش را نظم بخشد. یاد می گیرد که برای راه رفتن، دویدن، بالا رفتن، توپ بازی کردن و دیگر بازی های ورزشی یا دیگر مهارت های حرکتی چگونه به حرکات پاهایش نظم بخشد. یاد می گیرد که حرکات صدایش را منظم کند و کلمات معناداری چون نام های پدر و مادر و خواهر و برادر خود و نام های چیزهای دیگر را تلفظ کند و سپس یاد می گیرد که از این کلمات جملات معنادار بسازد. کودک در زندگی خود از وضعیت های جدید فراوانی می گذرد و با موانع و مشکلات بسیاری رو به رو می شود اما همواره یاد می گیرد که چگونه برای مواجه شدن با این وضعیت ها، و پشت سر نهادن این موانع و حل این مشکلات پاسخ های جدید و مناسبی بیابد. همین توانایی یادگیری و سود جستن از تجربه هاست که انسان و حیوان را قادر می سازد تا خود را با همه ی موقعیت های جدید و مشکلات غیرمنتظره پیوسته سازگار گرداند و این به نوبه ی خود آن ها را در زندگی و بقا کمک می کند.
انسان تنها زبان و علوم و شناخت های گوناگون و فنون و حرفه ها و صنایع و دیگر مهارت های مختلف را یاد نمی گیرد بلکه عادت ها و گرایش ها و خوی ها و ویژگی های شخصی اش را نیز فرا می گیرد. بنابراین، یادگیری اهمیت فوق العاده ای در زندگی انسان دارد. بهترین دلیل بر اهمیت یادگیری در زندگی انسان آن است که نخستین آیه ای که از قرآن کریم نازل شد به خواندن و نوشتن و یادگیری مربوط می شود، خداوند متعال می فرماید:
(اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ* خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ* اقْرَأْ وَرَبُّکَ الْأَکْرَمُ* الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ* عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ یعْلَمْ). (1)
« بخوان به نام خداوندگارت که آفرید. انسان را از خونی بسته افرید. بخوان که خداوندگار تو ارجمندترین است. آن که با قلم آموخت. انسان را آنچه ندانست آموخت».
قرآن کریم ارزش دانش و مقام بلند آن را ستوده است. بهترین دلیل بر این مطلب آن است که خداوند پاک نخست از وجود خود یاد می کند، دوم از فرشتگان و سپس، بلافاصله، از دانشوران:
( شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِکَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ...). (2)
« خدا گواه است و فرشتگان و دانشوران نیز، که خدایی نیست جز او، که به دادگری ایستاده است».
پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز ارزش علم و دانش را ستوده و مسلمانان را به آموختن آن و آموزش دادنش به مردم فرا خوانده است. از عبدالله بن مسعود روایت شده است که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
« علم بیاموزید و آن را به مردم بیاموزانید، واجبات را بیاموزید و آن ها را به مردم بیاموزانید. قرآن را بیاموزید و آن را به مردم بیاموزانید...». (3)
از ابو دردا نیز روایت شده است که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
« مردم یا دانشمندند یا دانشجو، در جز این دو کار خیری نیست». (4)
در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است که فرمود:
« آگاه باشید که دنیا لعنت شده است، آنچه در آن می باشد لعنت شده است مگر یاد خدا و امثال آن، دانشمند یا دانشجو». (5)
پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به تحصیل علم ترغیب کرده و خارج شدن در طلب آن را خارج شدن در راه خدا دانسته و این عمل را هموار کننده ی راه شخص به بهشت قلمداد کرده است.
در روایتی آمده است که آن حضرت فرمود:
« هر که برای جستن دانش راهی را بپیماید خداوند برایش راهی به سوی بهشت هموار سازد». (6)
از انس نیز روایت شده که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
« هر که در طلب علم خارج شود در راه خداست تا آن که برگردد». (7)
ابو دردا نیز می گوید: از پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که می فرماید:
«هر کس برای تحصیل علم راهی را بپیماید خداوند برایش راهی به سوی بهشت هموار سازد، فرشتگان با کمال میل بال های خود را برای طالب علم فرش می کنند. هر که در آسمان ها و زمین است، حتی ماهیان دریا برای عالم طلب آمرزش می کنند...». (8)
چه فضیلتی بالاتر از فضیلت علم که راه بهشت را برای صاحبش هموار می سازد، فرشتگان به سبب رضایتی که از تحصیل علم او دارند بال هایشان را برایش می گسترانند، و همه موجودات آسمانی و زمینی، حتی ماهیان دریاها، برایش طلب آمرزش می کنند؟
وقتی علم و دانش از چنین فضیلت و مزیتی برخوردار است سزاوار است که مومن برای طلب و تحصیل آن آزمندانه بکوشد. همین ارزشمندی علم و معرفت است که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) مسلمان را به طلب و تحصیل آن ترغیب کرده است. مثلاً فرموده است:
« سخن خردمندانه گمشده ی مومن است، پس، هر جا آن را یافت متعلق به اوست». (9)
مقصود از «سخن خردمندانه» دانش است، چه دانش دینی یا دانش دنیوی که برای انسان سودمند باشد و خیر جامعه و بشریت را دنبال کند. دانش سودمند تنها در دنیا به انسان سود نمی رساند بلکه در آخرت نیز برای شخص سودمند است. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است.
« هرگاه انسان بمیرد رشته عمل او گسسته شود مگر از سه چیز: صدقه ی جاریه، یا علمی که از آن بهره مند شود، یا فرزند صالحی که برای او دعا کند». (10)
خداوند متعال مقام و ارزش دانشمندان را ستوده است و می فرماید:
( یرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ...). (11)
« خدا کسانی از شما را که ایمان آورده اند و آنان را که از دانش برخوردار شده اند درجاتی بالا می برد...»
در آیه ای دیگر نیز می فرماید:
( قُلْ هَلْ یسْتَوِی الَّذِینَ یعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یعْلَمُونَ ...). (12)
« بگو: آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند یکسانند...».
پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز از مقام دانشمندان تمجید کرد، و عالم را بالاتر از عابد قرار داد. و علما را وارث پیامبران معرفی کرده است. می فرماید:
« ... برتری عالم بر عابد همانند برتری ماه بر دیگر ستارگان است. عالمان وارثان پیامبرانند. پیامبران دینار و درمی به ارث ننهاده اند بلکه علم به ارث نهاده اند. پس هر که علم را فرا گیرد بهره فراوانی به دست آورده است». (13)
در روایت دیگری از ابو امامه آمده است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
« برتری عالم بر عابد مانند برتری من بر کم ترین شماست». (14)
ملاحظه می کنیم که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) دانشمند را در جایگاهی بسیار بلند نشانیده که بسیار بالاتر از جایگاه عابد است، برتری منزلت عالم را بر عابد به برتری منزلت خودش بر کم ترین صحابه تشبیه کرده است. مزیت عالم بر عابد را به مزیت ماه بر دیگر ستارگان مانند نموده است. رساترین دلیل بر قدردانی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) از دانشمندان و ستودن فضیلت آنان این است که آنان را در مرتبه بعد از پیامبران و بالاتر از مرتبه شهیدان قرار داده است. در روایتی آمده است که آن حضرت فرمود:
« روز قیامت سه گروه شفاعت می کنند: پیامبران، عالمان، آن گاه شهیدان...». (15)
پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) از مقام معلم که به مردم خوبیها را می آموزد و آنان را به آنچه در دنیا و آخرت برایشان سودمند است راهنمایی می کند تجلیل کرده و فرموده است: که چنین کسی نزد خداوند بزرگ منزلت والایی دارد. خداوند سبحان و فرشتگان او و همه آفریدگان خدا در آسمانها و زمین بر او درود می فرستند. از ابو امامه نقل شده که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
« خدا و فرشتگان او و اهل آسمانها و زمینها حتی مور در لانه اش و حتی ماهیان بر آموزگاران خوبیها به مردم درود می فرستند». (16)
از فضیل بن عیاض نیز روایت شده که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
« از عالمی که اهل عمل باشد و تعلیم دهد، در ملکوت آسمان ها به بزرگی یاد می شود». (17)
پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، خود، نمونه عالی و بی مانند یک معلم بود و به یارانش تعلیم می داد و آنان را آماده می ساخت که معلم مردم باشند و به نشر اسلام در بین خود بپردازند و معلمانی برای نسل های پس از او باشند. آن حضرت فرموده که مأموریت اصلی او که اصولآً برای آن مبعوث گشته آموزش دادن است:
«... من، در حقیقت، برای تعلیم برانگیخته شده ام...». (18)
در حدیثی دیگر آمده است که به عایشه فرمود:
« خداوند متعال مرا برای به رنج افکندن و دشوار ساختن برنیانگیخت بلکه برای تعلیم دادن و آسان ساختن برانگیخت». (19)
قرآن کریم نیز وظیفه اصلی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) را تعلیم دادن به مردم دانسته است و می فرماید:
( هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَیزَکِّیهِمْ وَیعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ...). (20)
« و اوست که در میان بی سوادان پیامبری از خودشان برانگیخت تا آیات او را برایشان بخواند و پاکشان کند و کتاب و حکمت را به آنان بیاموزد».
نیز می فرماید:
(کَمَا أَرْسَلْنَا فِیکُمْ رَسُولًا مِنْکُمْ یتْلُو عَلَیکُمْ آیاتِنَا وَیزَکِّیکُمْ وَیعَلِّمُکُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَیعَلِّمُکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ). (21)
« همچنان که در میان شما پیامبری از خودتان فرستادیم تا آیات ما را بر شما بخواند و شما را وارسته گرداند و کتاب و حکمت بیاموزدتان و آنچه را نمی دانستید به شما تعلیم دهد».
یاران پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) گرداگرد آن حضرت حلقه می زدند و آیات قرآن را که به او وحی می شد می شنیدند و آن ها را می خواندند و حفظ می کردند. به شنیدن سخنان و احادیث خود آن حضرت نیز شور و شوق نشان می دادند و آن ها را از بَر می کردند و برای یکدیگر باز می گفتند و سعی داشتند که هیچ سخنی از سخنان آن بزرگوار از آن ها فوت نشود. در مجلس آن حضرت برای شنیدن سخنانش نوبتی می نشستند و حاضران در آن جلسه شنیده های خود را به کسانی که حضور نداشتند خبر می دادند. تاریخ آموزگاری نظیر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) سراغ نداشته است که شاگردانش چنین او را دوست بدارند و به آموختن از او نهایت حرص و ولع را نشان دهند، و کلیه ی تعالیم و سخنان و رفتارهای او را با دقت مطالعه کنند و به بازگو کردن درست و بی کم و زیاد آن ها عنایت فوق العاده ورزند. پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) آنان را به شنیدن احادیثش و بازگفت آن ها برای دیگران تشویق می کرد. از عبدالله بن مسعود روایت شده است که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
« خدای خرم گرداند آن مردی را که سخنی از ما بشنود و آن را همچنان که شنیده است به دیگری برساند؛ زیرا، چه بسا کسی که سخن ما به او می رسد دریا بنده تر از شنونده باشد». (22)
از ابوبکر، نیز روایت شده است که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
« حاضران به غایبان برسانند؛ زیرا حاضر شاید به کسی برساند که آن سخن را بهتر از او در می یابد». (23)
پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) معلمی تیزبین بود. هر چیزی را که برای یارانش مهم و در امور دین و دنیایشان سودمند بود به آنان می آموخت، و با بیان سرگذشت پیشینیان آن ها را پند و اندرز می داد و نسبت به حوادث زیان بار آینده که پس از آنان رخ خواهد داد، هشدارشان می داد. از ابو زید عمرو بن اخطب انصاری روایت شده است که گفت:
« رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نماز صبح را با ما خواند و سپس منبر رفت، و به ایراد خطبه برای ما پرداخت تا آن که ظهر شد و از منبر پایین آمد و نماز خواند، باز منبر رفت و خطبه خواند تا آن که عصر شد و از منبر فرود آمد و نماز خواند، سپس منبر رفت تا آن که آفتاب غروب کرد، و در این مدت ما را از آنچه بوده و خواهد بود خبر داد؛ بنابراین، داناترین ما کسی است که حافظ تر بوده است». (24)
ابوذر نیز می گوید:
« رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در حالی از میان ما رفت که اگر پرنده ای در آسمان پر زده بود چیزی از آن به ما آموخته بود». (25)
پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) همه چیز را به یارانش تعلیم می داد و هیچ امر کوچک یا بزرگی از امور زندگی آنان یا آنچه برای آخرتشان مفید باشد، نبود مگر این که آن را به ایشان آموخت، برای نمونه، از سلمان فارسی نقل شده است که: « کسی به او گفت: پیامبر شما همه چیز را حتی مستراح رفتن را به شما یاد داد! و سلمان پاسخ داد: بله، آن حضرت ما را نهی فرمود از این که رو به قبله قضای حاجت کنیم، یا با دست راست استنجا کنیم، یا به کم تر از سه تکه سنگ استنجا کنیم، یا با سرگین یا استخوان استنجا شود». (26)
پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) معلمی مهربان بود و با ملایمت و مهربانی به مردم تعلیم می داد، و با این روش درهای دل و خرد آنان را برای تعالیم خود می گشود تا این تعالیم در جان هایشان رسوخ کند. معاویة بن حکم سلمی درباره ی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) می گوید: « چه پیش از پیامبر و چه پس از او، هیچ تعلیم دهنده ای را ندیدم که به خوبی او تعلیم دهد». (27)

پی نوشت ها :

1. علق/ 1-5.
2. آل عمران/ 18.
3. دارمی، ج1، ص 227.
4. دارمی، ج1، ص 252.
5. ترمذی، ج9، ص 198؛ ابن ماجه، ج2، ص 4112.
6. ناصف، ج1، ص 62-63؛ نَوَوی، ج2، ص 952، ح 1382/6.
7. نَوَوی، ج2، ص 954، ح 1386/10.
8. ناصف، ج1، ص 63؛ نَوَوی، ج2، ص 955، ح 1389/13.
9. شیبانی، ج3، ص 137.
10. نَوَوی، ج2، ص 953، ح 1384/8.
11. مجادله/ 11.
12. زمر/ 9.
13. نَوَوی، ج2، ص 955، ح 1389/13.
14. نَوَوی، ج2، ص 954، ح 1388/12.
15. ناصف، ج1، ص 65.
16. ترمذی، ج10، ص 158.
17. ترمذی، ج10، ص 158.
18. ونسنک، ج4، ص 326.
19. شیبانی، ج4، ص 257.
20. جمعه/ 2.
21. بقره/ 151.
22. ترمذی، ج10، ص 125.
23. ناصف، ج1، ص 66.
24. نَوَوی، ج2، ص 1262، ح 1863/54.
25. احمد، ج5، ص 153، ح 162.
26. ابوداود، ج1، ص 7.
27. شیبانی، ج2، ص 252.