ادراک حسي، فراحسّي و الهام در احاديث نبوي (ص)

خداوند بزرگ حواس گوناگوني را، براي ادراک اشياي جهان بيرون، در اختيار انسان و حيوان نهاده است تا بتوانند براي زندگي و بقا با محيط خود سازگار شوند. اما ادراک حسي ما، گاهي اوقات، دقيق نيست، و پاره اي عوامل بيروني يا برخي عوامل رواني و دروني در آن تأثير مي گذارد و اين، خود، موجب خطا يا تحريف در ادراک حسي ما مي شود. براي مثال، گرسنگي- آن گونه که برخي مطالعات تجربي نشان داده است- باعث مي شود که افراد تصاوير درهم را چيزي شبيه غذا ادراک کنند، يا غذا را در حجمي بزرگ تر از حجم طبيعي اش ادراک کنند. در يک مطالعه تجربي به دو گروه کودک، که يک گروه از کودکان فقير تشکيل شده بود و گروه ديگر از کودکان ثروتمند، مقداري سکه دادند و سپس از آن ها خواستند که سکه ها را از بر نقاشي کنند. در اين تحقيق کودکان فقير اندازه ي پول ها را در حد چشمگيري بزرگ تر از اندازه اي برآورد کردند که کودکان ثروتمند ارزيابي کرده بودند. (1)
هيجان ها يا عواطف ما نيز در ادراک حسي ما تأثير مي گذارند. براي مثال، کودک ترسو، پاره اي چيزها را در اتاق تاريک خود بصورت آدم يا اشباح مي بيند. يا علاقه ي ما به يک نفر موجب مي شود که از ادراک معايب او غافل شويم و توجه خود را در ادراک محاسن متمرکز کنيم، يا: نفرت ما از يک شخص باعث مي شود که بدي هاي او را ادراک نماييم و از ادراک خوبي هايش غافل بمانيم. پيامبر بزرگ اسلام به خطاها و تحريفي که انگيزه ها و هيجان ها در ادراک حسي و در تفکر ما ايجاد مي کنند اشاره کرده است. از انس روايت شده است که رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود:
« دنيا دوستي اساس هر خطا و گناهي است، و عشق و علاقه ات به چيزي تو را کور و کر مي سازد». (2)
اين حديث اشاره به اين دارد که هواهاي نفس و اميال و خواست هاي آن تفکر درست را از کار مي اندازد و ادراک حسي را دچار خطا مي کند، و علاقه مفرط به اشخاص يا اشياء چشم و گوش را کور و کر مي سازد و حواس و تفکر ما را از ادراک صحيح حقيقت باز مي دارد.

ادراک فراحسّي

ادراک حسي از طريق تأثير نهادن محرکهاي حسي در حواس گوناگون ما صورت مي پذيرد اما گاهي اوقات ملاحظه مي کنيم که بعضي مردم مي توانند چيزهايي را ادراک کنند که بيرون از حوزه ي تأثير مستقيم در حواس آنان قرار دارند، براي مثال در مکاني بسيار دور هستند به طوري که نمي توانند در حواس آن ها به طور مستقيم تأثير بگذارند. به اين پديده «ادراک فراحسّي» (Extrasensory Perception) مي گويند. اين پديده در ميان روان شناسان جديد به موضوع بحث انگيزي تبديل شده است. برخي از آنان در امکان بروز چنين پديده اي ترديد کرده و آن را منکر شده اند. برخي ديگر آن را امکان پذير مي دانند و بدان اعتراف مي کنند. عده اي از روان شناسان جديد، به منظور اطمينان از صحت و سقم اين پديده، سعي کرده اند آن را تحت آزمون تجربي قرار دهند، اما نتايج بدست آمده قطعي نبود، اول به دليل نقدي که متوجه روش به کار رفته در اين تجربه ها شد، دوم به دليل عدم امکان رسيدن به تفسيري که مورد پذيرش عموم روان شناسان باشد. براي رسيدن به تفسيري قانع کننده و قابل قبول از طرف همگان، اين پديده همچنان نياز به تحقيق بيش تر دارد. (3)
ما در قرآن کريم و احاديث شريف پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) دلايلي مي يابيم که رخ دادن اين پديده را ثابت مي کند. و در پاره اي احاديث هم در خصوص تفسير آن اشاراتي مي يابيم.
در قرآن کريم مطالبي آمده است که دلالت بر وقوع ادراک فراحسّي دارند. در سوره ي يوسف مي خوانيم که حضرت يعقوب بوي پسرش يوسف را از مسافتي دور که پيمودن آن با شتر چند روز وقت مي برد، استشمام مي کرد، يعني زماني که کاروان حامل پيراهن يوسف (عليه السّلام) از سرزمين مصر به سوي شهر محل اقامت يعقوب (عليه السّلام) حرکت کرد. خداوند بزرگ مي فرمايد:
( وَلَمَّا فَصَلَتِ الْعِيرُ قَالَ أَبُوهُمْ إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يوسُفَ لَوْلَا أَنْ تُفَنِّدُونِ). (4)
« و چون کاروان رهسپار شد، پدرشان گفت: اگر مرا به کم خردي نسبت ندهيد، بوي يوسف را حس مي کنم».
در احاديث پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) نيز دلايلي مي يابيم که وقوع پديده ادراک فراحسّي را ثابت مي کنند. براي مثال، آن حضرت مي فرمود که اصحابش را از پشت سرش مي بيند، و اين يک امر غير عادي است.
اَنَس مي گويد: روزي رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) پس از آن که نمازش را با ما تمام کرد، فرمود:
« اي مردم، من امام [جماعت] شما هستم. پس در رکوع و سجده و قيام و تمام کردن نماز از من پيشي نگيريد؛ من شما را از پيش رو و از پشت سر هم مي بينم...». (5) در روايت ديگري از اَنَس آمده است که گفت: نماز اقامه شد و رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) رو به ما کرد و فرمود:
« صفوفتان را راست و منظم کنيد؛ زيرا که من از پشت سرم شما را مي بينم». (6)
ديدن اشيايي که پشت سر انسان قرار دارند نوعي ادراک فراحسّي است؛ چرا که چشم از اشياي واقع در پشت سر متأثر نمي شوند.
پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) هم چنين، اشياي موجود در مکان هاي بسيار دور را ديده است. از ثوبان نقل شده است که رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود:
« خداوند زمين را براي من جمع و فشرده کرد و من مشرق ها و مغرب هاي آن را ديدم، و امت من حکومتش به آنچه از زمين بر من نمايان گشت خواهد رسيد...». (7)
قسمت اول اين حديث نشانگر آن است که پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) نقاط شرق و غرب زمين را از فاصله دور ديده است، و چون نقاط شرقي و غربي زمين پراکنده و دور بوده، خداوند متعال زمين را جمع و فشرده، ساخته تا حضرت بتواند در فاصله زماني محدودي آن ها را ببيند. قسمت دوم حديث نيز اشاره به آگاهي پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) از حوادث آينده دارد، و اين وحي يا الهام است.
داستان اسراء و معراج نيز نمونه ديگري از ادراک فراحسّي است. پس از آن که قريش ماجراي اسراء پيامبر را تکذيب کردند، خداوند بيت المقدس را برايش مکشوف ساخت و حضرت آن را در برابر خود ديد و اوصاف و خصوصيات بيت المقدس را دقيقاً برايشان بيان فرمود. از جابر روايت شده است که پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود:
« چون قريش داستان اسراء مرا تکذيب کردند در حجر ايستادم و خداوند بيت المقدس را برايم آشکار ساخت و من به آن نگاه مي کردم و اوصاف و نشانه هاي آن را برايشان مي گفتم». (8)
پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم)، هم چنين، صداي مردگان را که در قبرها عذاب مي شدند، مي شنيده است.
ابن عباس مي گويد: پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) بر دو قبر گذشت و فرمود:
« اين دو عذاب مي کشند. براي گناه کبيره اي عذاب نمي شوند». سپس افزود: « بله، يکي از آنها سخن چيني مي کرد. و ديگري از ادارش استبرا نمي کرد». (9)
انس مي گويد که پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) صدايي از قبري شنيد، فرمود:
« اين کي مرده است؟ عرض کردند: در جاهليت مرده است. حضرت از شنيدن آن خوشحال شد و فرمود: « اگر نبود که مي ترسم يکديگر را دفن نکنيد دعا مي کردم که خداوند عذاب قبر را به شما بشنواند». (10)
اين احاديث نشان مي دهد که پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) توانايي خاص و غير عادي در ادراک فرا حسي داشته است؛ چرا که پشت سرش را مي ديده است، شرق و غرب زمين را ديده با آن که در حجر مسجد الحرام در مکه ايستاده بود، بيت المقدس را پيش چشم خود ديد و اوصاف آن را بيان کرد. و صداي عذاب کشيدن مردگان در قبر را مي شنيد. همه اين ها دلايل روشني هستند بر اين که پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) توانايي ادراک فراحسّي را داشته است.
اين احاديث به پديده ي ادراک فراحسّي امور واقعي جهان حسي ما اشاره دارند. احاديث ديگري نيز وجود دارد که نشان مي دهد پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) امور غيبي يا چيزهايي را که در آينده رخ خواهد داد مي ديده است. عقبة بن عامر روايت کرده است که روزي پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) بيرون رفت و بر کشتگاه اُحد نماز ميت خواند، سپس منبر رفت و فرمود:
« من پيشرو شما هستم، و من بر شما گواهم، و به خدا سوگند که هم اکنون حوض [کوثر] خود را مي بينم. کليدهاي گنج هاي زمين، يا کليد هاي زمين، به من داده شد. به خدا سوگند که ترس و نگراني من براي شما از اين نيست که مشرک شويد بلکه ترس من بر شما از اين است که بر سر دنيا با يکديگر به رقابت برخيزيد». (11)
بنا به اين حديث، پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) اموري غيبي را ديده است: حوضي را که روز قيامت در کنار آن به انتظار ورود امتش خواهد ايستاد، ديده است. نيز آنچه را مسلمانان در آينده از سرزمين ايران و روم به غنيمت خواهند گرفت ديده است. به همين دليل فرمود که مي ترسد مسلمانان بر سر اين اموال و غنايم با يکديگر به رقابت برخيزند و اين رقابت آنان را نيز، همچون ملت هاي پيشين، به نابودي کشاند.
هم چنين، پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) فرشتگان را مي ديده است. از ابوذر روايت شده است که پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود:
« من چيزهايي را مي بينم که شما نمي بينيد، و صداهايي را مي شنوم که شما نمي شنويد. آسمان ناليد و حق دارد که بنالد. زيرا در وجب به وجب آن فرشته اي براي خداوند به سجده افتاده است...». (12)
اَنَس مي گويد: پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) مشغول خواندن نماز بود که مردي نفس زنان آمد و گفت: الله اکبر؛ سپس فراوان و پاک و پربرکت خداوند را. چون رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) نماز را تمام کرد فرمود:
« کدام يک از شما اين سخنان را گفت؟» مردم سکوت کردند و کسي چيزي نگفت.
حضرت فرمود: « او حرف بدي نزد». مرد گفت: من اي رسول خدا. فرمود: « دوازده فرشته را ديدم که هر يک سعي مي کرد براي بالا بردن آن کلمات [به پيشگاه خداوند] از ديگري سبقت بگيرد». (13)
حنظله اسيدي، که از کاتبان پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) بود، به حضرت گفت:
اي رسول خدا، هنگامي که در محضر شما هستيم و از بهشت و دوزخ برايمان مي گويي چنان است که گويا آن ها را با چشم مي بينيم اما چون از نزد شما مي رويم سرگرم زن و بچه و زندگي خود مي شويم و بسياري از آن حرف ها را فراموش مي کنيم. رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود: « سوگند به آن که جانم در دست اوست اگر بر آن حال و يادي که نزد من داريد دوام آوريد فرشتگان در بسترهايتان و در کوچه و خيابان با شما دست مي دهند. اما اي حنظله هر ساعتي آدمي را حالتي است.
اين را سه بار فرمود... (14)
از اين سخن پيامبر که: « اگر بر آن حال و ياد [از خدا و آخرت] که نزد من داريد دوام آوريد فرشتگان در بسترهايتان و در کوچه و خيابان با شما دست مي دهند» فهميده مي شود که اصحاب آن حضرت، اگر بر آن صفاي دل و شفافيت روح و ياد خدا که در هنگام حضورشان نزد رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) به آنان دست مي داد باقي مي ماندند، مي توانستند فرشتگان را مشاهده کنند. (15) از اين مي توان نتيجه گرفت که صفاي دل و شفافيت روح و پرداختن به ذکر و ياد خدا و نزديک شدن بي وقفه به او از طريق عبادات و نيايش و ذکر، به حالت کشف منجر مي شود، همان حالتي که صوفيه و عرفا از آن سخن مي گويند و طي آن به انواع شهود و رؤيت ها مي رسند که برخي از آن ها تحت مقوله ادراک فراحسّي قرار مي گيرند. در اين لحظات صفا و شفافيت، روح و روان آدمي از قيدهاي بدني که مانع پرواز آن مي شوند آزاد مي گردد، و لذا مي تواند از فاصله بسيار دور يا از پس موانع مادي چيزهايي را ببيند يا بشنود که انسان در غير اين اوقات که سرگرم امور دنياست قادر به ديدن يا شنيدن آن ها نيست. در همين باره، رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) مي فرمايد:
« اگر نبود که شياطين بر گِرد دل هاي آدميان مي چرخند انسان ها ملکوت [ و باطن] آسمان را مي ديدند.»(16)
در تاريخ اسلام، داستان هاي زيادي از بزرگان در مورد ديدن يا شنيدن از فرسنگ ها راه نقل شده است که تأييد مي کنند آدمي از نيروي فوق العاده روحي برخوردار است به طوري که، در صورت فراهم آمدن شرايط مناسب يعني شفافيت روحي و رهايي از قيد و بندهاي بدن، مي تواند حوادثي را که در اماکن دور رخ مي دهند ادراک يا احساس کند. نيز مي تواند با ارواح ديگران به تبادل انديشه و احساس بپردازد، يعني همان چيزي که اکنون به آن «دور آگاهي» يا تله پاتي (Tele Pathy) مي گويند. اگر به اين داستان ها در پرتو دانش امروزين در مورد امکان انتقال صدا و تصوير و رخدادها از جايي به جايي از رهگذر امواج راديو و تلويزيون بنگريم مي توانيم دريابيم که چنين وقايعي امکان پذير است. اگر شخص از قدرت روحي ويژه اي برخوردار باشد مي تواند تأثيرش را از رهگذر امواج الکترومغناطيسي تا مسافت هاي دور منتقل کند و پيام هاي معيني را به اشخاصي که آن ها نيز از قدرت روحي خاصي براي دريافت اين پيام ها برخوردارند، برساند. اين همان چيزي است که امروزه برخي از روان شناسان جديد سعي دارند امکان وقوع آن را از نظر تجربي بيازمايند. بدين منظور آزمايش هايي درباره «دور آگاهي» صورت گرفته است.
در اين آزمايش ها، از چند نفر خواسته شد تا به کارت هايي با تصاوير خاصي نگاه کنند. نيز از اشخاص ديگري در جاهاي دور، و احياناً در شهرهايي ديگر، خواسته شد که در همان لحظه حدس بزنند روي کارت ها چه نوع تصاويري هستند. اگر اين اشخاص مي توانستند چندين بار، به طوري که احتمال تصادفي بودن را منتفي سازد، نوع آن تصاوير را حدس بزنند آن گاه وجود پديده «دور آگاهي» اثبات مي شد.
در يکي از اين گونه بررسي ها افراد زيادي به کار گرفته شدند و از آن ها بارها خواسته شد که نوع اين تصاوير را حدس بزنند. مشاهده شد که ميانگين تعداد حدس هاي صحيح بعضي از افراد بيش از اندازه اي است که تصادفي باشد. اين نتيجه باعث گرديد تا آزمايش کننده وجود پديده ي ادراک فراحسّي را در برخي افراد تأييد کند. اما برخي از روان شناسان ديگر که اين پديده را باور ندارند، گفته اند دستيابي به چندين بار حدس صحيح ممکن است ناشي از خطا در روش اجراي تجربه يا ناشي از خطا در ثبت نتايج، به سبب جانبداري اجرا کننده تجربه، باشد، به ويژه آن که بيش تر مجريان اين گونه تجربه ها و آزمايش ها به درستي پديده ي ادراک فراحسّي باور دارند.
تحقيقات پيرامون اين موضوع همچنان ادامه دارد و مورد بحث و مناقشه است و پژوهشگران به نتايج قطعي درباره آن نرسيده اند. (17)
چنين پيداست که شفافيت روح در برخي افراد شرط اساسي وقوع ادراک فراحسّي است. اين شفافيت و صفاي روح بيش تر در افراد مؤمن و پرهيزگار به وجود مي آيد. اين گونه افراد با شفافيت و صفاي روحي خود مي توانند چيزهايي را ادراک کنند که ديگران نمي توانند. پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) به اين واقعيت اشاره کرده است. از ابوسعيد روايت شده است که آن حضرت فرمود:
« از فراست مؤمن بر حذر باشيد؛ زيرا او با نور خداوند متعال مي بيند. حضرت سپس اين آيه را خواند: و در اين نشانه هايي است براي نشانه شناسان». (18)
رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) خود، با آن صفاي دل و شفافيت روحي که خداوند به او ارزاني داشته بود، از قدرت خارق العاده اي در ادراک فراحسّي برخوردار بود. در پرتو همين توانايي خارق العاده احساسات حيوانات و درد يا غم و يا ترس و ديگر احساسات آن ها را درک مي کرد. عبدالله بن جعفر مي گويد: رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) وارد باغ مردي از انصار شد شتري ديد. چشم شتر که به حضرت افتاد شروع به ناليدن کرد و اشک از چشمانش سرازير شد. پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) نزديک او رفت و اشک هايش را پاک کرد. شتر ساکت شد. حضرت فرمود:
« صاحب اين شتر کيست. اين شتر از کيست؟». جواني از انصار آمد و عرض کرد: از من، اي رسول خدا. حضرت فرمود: « درباره ي اين حيوان بي زبان که خداوند در اختيار تو نهاده است از خدا نمي ترسي؟! او به من شکايت کرد که تو اذيت و خسته اش مي کني...». (19)
پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) درد و رنجي را که اين حيوان مي کشيد و شِکوه و شکايتي را که در درونش مي جوشيده است حس کرد و معناي قطرات اشکي را که از چشمان او فرو مي غلتيده دريافت و مفهوم ناله اي را که از سينه اش بر مي خاسته فهميد. اين نشان مي دهد که حضرت از توانايي ويژه اي در فهم حالت رواني حيوانات برخوردار بوده است. اين نکته از نمونه ي ديگري هم روشن مي شود. هنگامي که پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) با جمعي از يارانش در محلي اتراق کردند. يکي از آنان به بيشه اي رفت و تخم ژورکي را برداشت. ژورک آمد و بر فراز سر پيامبر و يارانش پرپر مي زد. حضرت فرمود:
« کدام يک از شما اين را ناراحت کرده است...». (20)
پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) دريافت که علت بال زدن ژورک بر فراز سر او و يارانش اين است که يک نفر او را ناراحت کرده است، و چون يکي از افراد گفت که تخمي از لانه آن برداشته است حضرت دستور داد آن را به لانه اش برگرداند.

ادراک فراحسّي و الهام

لازم است ميان ادراک فراحسّي و الهام فرق بگذاريم. باي مثال وقتي پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) مي فرمايد که ياران خود را از پشت سر هم مي بيند، يا زماني که مي فرمايد فرشتگان را مي بيند، يا صداي ناله ي مردگان را که در قبرهايشان عذاب مي شوند، مي شنود، بدون شک با پديده ي ادراک فراحسّي مواجه هستيم، چرا که پيامبر، در اين موارد، اظهار مي دارد که با چشم و گوش خود چيزهايي را مي بيند و مي شنود که به علت پاره اي موانع و حجابهاي مادي يا مکاني، ديگر مردمان معمولاً آن ها را نمي بينند و نمي شنوند.
هم چنين است وصف پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) از مسجد الاقصي که پس از شب معراج، با آن که در مکه بود خصوصيات اين مسجد را بيان داشت.
پس، بدون شک اين حادثه در محدوده ي ادراک فراحسّي قرار دارد و وحي يا الهام نيست. اين که مي فرمايد: «خداوند بيت المقدس را برايم نمايان ساخت حاکي از آن است که خداوند عزوجل موانع و حجابهاي مادي و مکاني ميان پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم)و بيت المقدس را برداشته و حضرت آن را به واقع در برابر خود ديده است. نيروي روحي، به ويژه اگر روح پيامبر باشد، مي تواند، به خواست خداوند بزرگ، در موانع مادي نفوذ کند و از مسافت هاي مکاني دور بگذرد و مسجد الاقصي را طوري مشاهده کند که انگار در برابر ديد مستقيم پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) قرار دارد. از اين رو، مايليم اين نوع ادراک را فراحسّي به شمار آوريم. در جاي ديگري پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) مي فرمايد: « خداوند زمين را براي من در هم پيچيد و من مشرق ها و مغرب هاي آن را ديدم..» اين سخن نشان مي دهد که حضرت شرق و غرب زمين را عملاً ديده است و اين نيز وحي يا الهام نبوده است. اما در همين حديث مي فرمايد: «... به زودي حاکميت امت من به آنچه از زمين براي من نمودار شد خواهد رسيد...» اين سخن در مفهوم وحي و الهام جاي مي گيرد. آن حضرت در حديث ديگري که بخاري و مسلم از عقبة بن عامر روايت کرده اند، مي فرمايد: «... کليدهاي خزانه هاي زمين، يا کليدهاي زمين به من داده شد...». مقصود پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) سرزمين ايران و روم است که بعدها مسلمانان تصرف کردند. اين پيشگويي نيز در مفهوم وحي و الهام مي گنجد نه در مفهوم ادراک فراحسّي.

پي نوشت ها :

1. محمد عثمان نجاتي، علم النفس في حياتنا اليومية، ص 240-241.
2. شيباني، ج2، ص 110.
3. Sanford, F. H. and Wrightsman, L. S. Jr. Psychology: A Scientific study of Man, 3 rd ed.,Belmont, california, Brooks cole publishing Co., 1970, pp. 327-329; Houston, J. P., Bee, H., Halfield, E, and Rimm, D. C. Invitation to psychology. New York: The Academic Press, Inc, 1979 pp. 128-134.
4. يوسف/ 94، بحث ما پيرامون ادراک فراحسّي را در کتاب القرآن و علم النفس، ص 121-124، ببينيد.
5. ناصف، ج1، ص 260.
6. نووي، ج2، ص 796، ح 1088/7.
7. شيباني، ج4، ص 240.
8. ناصف، ج3، ص 260.
9. ناصف، ج1، ص 86.
10. ناصف، ج1، ص 378.
11. ناصف، ج5، ص 204.
12. ناصف، ج5، ص 204.
13.شيباني، ج2، ص 67-68.
14. شيباني، ج1، ص 32.
15. محمد عثمان نجاتي، القرآن و علم النفس، ص 123.
16. تخريج زين الدين ابي الفضل العراقي، ج3، ص 9، پ4.
17. Sanford, F. H. and Wrightsman, O. P.C. P. 328. Atkinson, R. L., Alkinson, R. C, and Hilgard, E. R. Intoduction to psychology.8 th edition, New York: Harcourt Brace Jovanovich , Inc, 1983 pp. 158-161.
18. شيباني، ج1، ص 146.
19. ابو داود، ج3، ص 23، ح 2549.
20. شيباني، ج2، ص 110.
منبع مقاله :
نجاتي، محمدعثمان؛ (1387)، حديث و روان شناسي، ترجمه ي حميدرضا شيخي، مشهد: بنياد پژوهشهاي اسلامي، چاپ دوم