شيعيان و فرصت ها و چالش هاي حضور آنان در آفريقا (2)

تحليل شکلي گروه هاي شيعه در آفريقا

دسته هايي از شيعيان در شمال، شرق، غرب و جنوب آفريقا ساکن هستند. هر يک از مناطق، بخش ها، کشورها و شهرهاي محل زندگي شيعيان در چهار گوشه جغرافيايي، ويژگي هايي خاص خود دارد. اين ويژگي ها ناشي از مؤلفه هاي ذيل است:

پيشينه ي تاريخي حضور تشيّع در منطقه

پيشينه ي تاريخي حضور شيعيان به دليل تأثير اين حضور بر شيعيان منطقه، اهميت دارد. اکنون از اين بعد، با نمونه هاي ذيل در آفريقا مواجه هستيم:

شيعيان در برابر دولت و ساختارهاي اجتماعي:

در مناطق شمالي آفريقا، با وجود آنکه مردم قرن ها زير نفوذ حکومت هاي شيعي، از جمله ادريسيه، (2) فاطميان، (ناصري طاهري، 1379/ طقّوش، 1380، ص 34/ الشابي، 1975، ص 151) موحّدون (عمر موسي، 1381، ص 104) زيسته اند، اکنون شيعه بودن جرم يا گناه يا ضد هنجار تلقي مي شود. شيعيان مناطق شمالي آفريقا معمولاً در تضاد با دولت و سلفيان تندرو يا وهابي قرار دارند. همين گروه ها آزادي بيان را از شيعيان سلب کرده، به تبليغات مستمر، اغراق آميز و نادرست درباره ي تشيّع مشغولند (جبرين، 1374) و جلوي معرفي آيين اهل بيت (عليهم السلام) به عموم مردم علاقه مند و دوستدار آنان را مي گيرند.

حضور نظام يافته و سازماني:

حضور تاريخي شيعيان در مناطق شرق و جنوب شرقي سودمندترين اثرات را به جاي گذاشته است. شيعيان در اين مناطق، معمولاً به عنوان بازرگان و گاه مبلغ ديني وارد شده اند و در مقايسه با ديگر مناطق آفريقا، کمترين تضاد ميان شيعيان با عموم مردم و دستگاه هاي حکومتي وجود دارد. شيعيان اين مناطق بر خلاف شيعيان کشورهاي شمال آفريقا، از دولت و نهادهاي دولتي تا حد زيادي دوري مي گزينند و تقريباً هيچ گاه وارد سياست نمي شوند. مگر اينکه منافع بازرگاني آنها به طور مستقيم در خطر قرار گيرد که آن هم به سبب روابط خوب آنان با دستگاه هاي دولتي، چنين امري نادر است. منطقه جنوب آفريقا نيز وضعيتي مشابه شرق و جنوب شرقي دارد، با اين تفاوت که حضور شيعيان در اين منطقه بسيار کم رنگ تر و کم شمارتر است. افزون بر اين، بر اساس مدارک مستند، تشيّع از زمان امام سجاد (عليه السلام) و يا پيش از آن در شرق آفريقا وارد شده، (4) اما منطقه ي جنوب در چند سده اخير، با ميراث اسلام و تشيّع آشنا شده است.

بروز خشونت و رواج بدعت

در غرب و مرکز آفريقا، به دليل نفوذ مشکلات صوفيان و حاکم بودن روح ساختارگريزي و معناگرايي ديني- آن هم به شکلي منفي – آيين تشيّع با وجود موفقيت هاي موردي چشم گيري که در چند کشور به دست آورده، به شدت درگير مبارزه بوده است. همچنين هجوم آيين هاي التقاطي و بدعت گرايانه مبارزه را شديدتر کرده است. در واقع، حضور تاريخي صوفيان در غرب آفريقا، به دليل شرايط خاص کشورهاي منطقه و رويدادهاي تاريخي پر کش و قوس، منجر به ظهور انواع بدعت هاي غريب شده است. براي نمونه، در سال 1888 شهر « طوبي » از سوي شيخ احمدو بامبا امباکه، پير فرقه « مريديه »، به عنوان کعبه پيروان اين طريقت اعلام شد و تا به امروز، هر سال مراسمي شبيه حج به صورت گسترده در اين شهر انجام مي شود. اعاي سخن گفتن با خداوند – تعالي شأنه- و مهدويت از سوي لاي ماجونه، پير فرقه « لائيه » (وزين، 1386) و ادعاهاي پر تکرار برخي صوفيان و پيران طريقت در رويت امام مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) يا ملاقات ايشان در سفر حج (http://alkunty. com) از آن جمله است. در کشورهاي مرکزي آفريقا، که جنگ ها و خشونت هاي بيشتري رخ داده است، وضعيت مشابهي به چشم مي خورد.

جايگاه اجتماعي و اقتصادي شيعيان در اجتماع

« طبقه ي اقتصادي » و « شأن اجتماعي » دو سنجه مهمي هستند که قوت و ضعف جوامع شيعي را در هر منطقه تعيين مي کنند. ميزان تأثير بر ساختارهاي سياسي بستگي به قوت و ضعف اين دو سنجه دارد. هر جا شيعيان از طبقه متوسط و بالاتر هستند، شأن اجتماعي بالاتري دارند و درنتيجه برش سياسي آنها نيز بيشتر است و دست کم به آنها ستم نمي شود. در غير اين صورت، از ستم ديده ترين طبقات و قشرها هستند.

نقش نيروهاي مخالف و حاميان خارجي شيعيان

سلفي هاي تندرو و وهّابيان دو دسته از معروف ترين و جديدترين مخالفان شيعيان در کشورهاي آفريقايي هستند. غربي ها نيز در کشورها و مناطق گوناگون و در برهه هاي حساس تاريخي، رويکردهاي متفاوتي در برابر شيعيان داشته اند. شيعيان ايران، عراقي، لبناني، کويتي، هندي و پاکستاني حاميان جوامع شيعي آفريقايي هستند.

تقسيم بندي ديگري از شيعيان آفريقا: بومي و مهاجر

در کلي ترين دسته بندي، شيعيان آفريقا به دو دسته ي « بومي » و « مهاجر » تقسيم مي شوند. بيشتر شيعيان بومي در آفريقا، محروم و يا بسيار فقيرند. بيشتر شيعيان مهاجر پيشينه ي بازرگاني موفقي دارند و بازرگانان ثروتمندي هستند. تعداد کمي از شيعيان مهاجر را شيعيان اماميه (دوازده امامي) تشکيل مي دهند و بيشتر آنان شش امامي (بهره ها (جانباز، 1380، ص 4) و آقاخاني ها (بي آزار شيرازي، 1377، ص 7) يا همان اسماعيليه نزاري و مستعلوي: پاک آيين، 1382)، هفت امامي (اسماعيليه، دفتري، 1375، ص 3و 623/ ساعي، 1329، ص77/ غالب، 1984، ص 390) يا چهار امامي (زيدي فهمي، 2537، ص 41-42 و 96-97) هستند. اسماعيليان، به ويژه برخي از دسته هاي آنان (از جمله « آقاخاني ها ») از تشکيلات اجتماعي - اقتصادي قدرتمندي برخوردارند و حمايت تشکيلات آقاخان چهارم (پرنس کريم آقاخان) از نفوذ سياسي خوبي در کشورهاي محل حضور خود برخوردارند. (3) بسياري از فرقه ها و طريقت هاي صوفيه شش يا هفت امامي هستند و يا باورهاي التقاطي در آنها ديده مي شود که عناصر سني و شيعه در آن گنجانده اند. (عرب احمدي، 1379، ص 195/ کنعاني، 1387/ جانباز، 1380/ عرب احمدي، 1367، ص 8-18) شيعيان مهاجري که با عادات و رسوم آفريقايي نياميخته اند و به ويژه اختلاط نژادي با آفريقاييان ندارند (عرب احمدي، 1379، ص 154- 157) به خوبي باورهاي خود را حفظ کرده اند که بارزترين آنها خوجه هاي دوازده امامي هستند. البته اين دسته از شيعيان به دليل انزواي درون گروهي، از سيماي چندان خوشايندي در ميان مردم بومي آفريقا برخوردار نيستند، ولي آنان به عنوان جمعيتي ثروتمند، که داراي قوي ترين تشکيلات شيعي در آفريقا هستند، جاي پاي محکمي براي اشاعه تشيّع در اين قاره دارند. اعتقاد آگاهانه و فارغ از انحراف خوجه ها به تشيّع، و روحيات کوشنده و سازنده آنان، زمينه را براي سرمايه گذاري فرهنگي بر اين جمعيت فراهم ساخته و چه بسا نياميختن آنان با آفريقاييان موجبات پاک ديني آنان را فراهم آورده است. هر چندعدم آميزش خوجه ها با بوميان جنبه ي ديني ندارد، ولي بر دين آنها تأثير داشته است. اين امر، راهبردي نژادي يا صنفي از سوي خوجه ها به شمار مي رود. شايد اصلي ترين علت عدم پذيرش آنان در جامعه آفريقا همين امر باشد. پاک ديني آنان هچنين به ارتباط مستقيم با علماي نجف و حوزه ي قم مربوط بوده که پس از ارتباطات اوليه و تعديل مذهب خود، همواره علماي بزرگ نجف و قم نماينده اي در ميان آنها داشته و عامل هدايت و حرکت ايشان در مسير درست مذهب تشيّع بوده اند. (عرب احمدي، 1379) لازم به يادآوري است که تشيّع خوجه ها در عين حال که تمامي شاخص هاي تشيّع دوازده امامي را دارد، در برخي موارد، آميخته با فرهنگ هندي و متأثر از سنت هاي آنان است و همين امر در سرنوشت خوجه ها در آفريقا مؤثر بوده است. (کنعاني، 1387)

تصوّف در آفريقا

در سراسر قاره ي آفريقا، اسلام و تشيّع رنگي از تصوّف دارد. تصوّف در شمال، شرق و غرب آفريقا به سه شکل کاملاً متفاوت ديده مي شود. در شمال آفريقا، داراي سيماي کاملاً انتزاعي است و ريشه در آيين هاي قديم دارد و کمترين پويش ها در آن ديده مي شود؛ اما با وجود اين، گسترده بوده و شمار پيروان آن فراوان است. در آفريقاي شمالي، تصوّف فرهنگ مبارزه و انتظار است. در اين منطقه، در هنگام بررسي فرهنگ شيعي، بايد تصوّف را نيز مطالعه کرد؛ زيرا به ويژه درکشورهايي همچون سودان، که کانون تصوّف و مرکز انتشار آيين هاي صوفيانه در آفريقا بوده، با قيام هاي متعدد اين آيين ها با توسل به مهدويت، روبه رو هستيم. قيام مهدي سوداني از اين نظر، بسيار مشهور است و اين انتظار همچنان در سودان و الجزاير وجود دارد که منجي آخرالزمان ظهور کند. (امير دهي، 1385، ص 145و 150-158)
در غرب آفريقا، با وجود رواج عقايد شيعه – همچون مهدويت، که از عناصر اصلي بيشتر طريقت هاي صوفي آفريقاي باختري است – و برپايي آيين هاي شيعي در ميان صوفيان، رگه هاي انحراف در ميان اين طريقت ها نيز آشکار است. (فريدوني 1387/ دانشگاه اديان و مذاهب) به نظر مي رسد به دليل درگير شدن پيران طريقت در رقابت هاي بين گروهي، آنان هر گونه ادعايي را بر خود روا مي بينند و بدان طريق تلاش مي کنند پيروان بيشتري گرد آورند. (مهرنيا (ب)، 1386) در واقع، رهبري بسياري از آيين هاي صوفي به دست افراد مردم فريبي افتاده که باورهاي التقاطي آنان از باورهاي باستاني و دين هاي شيء پرست آفريقا متأثر است. (مهر نيا (الف)، 1386)
همزمان در مناطق زيادي از غرب آفريقا، پديده ديگري نيز ديده مي شود که کاملاً عکس اين جريان انحراف است. نوعي تعامل ميان رهبران و مشايخ صوفيه و جمعيت هاي شيعي وجود دارد (معلم و عروج نيا) که از آن مي توان در جهت تقويت وحدت مسلمانان استفاده کرد و عليه دشمنان به کار برد.
در شرق، تصوّف ريشه دار است، ولي مانند شمال و غرب آفريقا نيرومند نيست. وضعيت تصوّف در شرق بسيار شبيه وضعيت تصوّف در شمال آفريقاست. آيين هاي تصوّف در شرق آفريقا در عين حال که از آفريقاي غربي تأثير مي پذيرد، بسيار تحت تأثير کانون تصوّف آفريقا، يعني سودان است. با توجه به اينکه در جنوب و جنوب شرقي آفريقا، اسلام و تشيّع به وسيله ي بازرگانان گسترش يافته، (رمضاني گل افزايي، 1387) از اين نظر، اين مناطق وضعيت کاملاً متفاوتي دارد و از اين رو، در حالي که دولت در شمال آفريقا و تصوّف در شمال شرقي و غرب آفريقا داراي قدرت هستند، در جنوب و جنوب شرقي، اسلام و تشيّع از گذشته تاکنون به وسيله ي بازرگانان ترويج مي شده است. به طور خاص، در اين زمينه، بايد از خوجه هاي هندي در تانزانيا و کنيا و کشورهاي اطراف و تشکيلات حجة الاسلام سيد آفتاب حيدر رضوي، روحاني و بازرگان پاکستاني در جنوب، نام برد. (www. afosa. org)
حضور بازرگانان مسلمان و صوفيان فرقه هاي گوناگون دو بال ورود اسلام و تشيّع و توسعه آن در سرزمين آفريقا بوده است که نبايد از آن غافل شد، زيرا بازرگانان با فعاليت هاي مردمي و اخلاق نيکو – و به اصطلاح- مردم داري کرده و زمينه هاي انتقال دين و مذهب را فراهم آورده و از گروه هاي شيعي حمايت مالي و معنوي کرده اند، و صوفيان نيز با روحيه مدارا، ضمن جذب مردم و بسيج آنان در برابر قدرت هاي زمانه، از جمله استعمار در قرن پانزدهم و پس از آن، توانسته اند دژ استوار دفاع از اسلام و سرزمين خود را بنا نمايند. رهبران مبارز صوفي در اين مبارزه و جهاد مقدّس، نقش محوري و اساسي داشته اند.

جمع بندي و پيشنهاد

پژوهش در جوامع آفريقايي بيانگر آن است که در بيشتر آنها (تقريباً همه کشورها بجز کشورهاي خط ساحلي شما آفريق) نوعي « کثرت گرايي مذهبي » (5) پذيرفته شده است، اما اين بدان معنا نيست که هر گونه اغتشاش، هرج و مرج، اختلال و تجزيه کشورها توجيه پذير باشد. اين موضوع با فرهنگ سياسي معاصر، که دولت هاي متمرکز را تجويز مي کند، همخواني ندارد. پذيرش کثرت گرايي ديني و تعدد مذاهب اين نتيجه را دارد که نياز به تجربه اي نيرومند و قابل اعتماد، که به زندگي شخصي مردم معنا دهد و آنان را به دور رهبران فرهنگي و اجتماعي گرد آورد، ضرورتي انکار ناپذير است. اما چنين تجربه اي در جوامع کنوني آفريقا وجود ندارد و بدين روي، مردم ديگر نمي توانند به صورت تقليدي و کورکورانه از دستورات مقامات روحاني و صوفي پي روي نمايند. در جوامع نوين آفريقايي، مردم نياز دارند تجربه هاي ارزشمندي درباره ي اتحاد و يکپارچگي ملي و وحدت عمومي (6) به دست آورند، البته نه با بهاي سنگين و گزاف، نيازهاي جامعه ي اسلامي آفريقا متداخل است؛ يعني نياز معنوي آنان به برخورداري از سرچشمه هاي اصيل اسلامي با نيازهاي مادي و فرهنگي – سياسي آنان به برخورداري از سطح زندگي مرفه آميخته است. بايد توجه کنيم که در هر جامعه، گروه هايي وجود دارند که فرهنگ سازي مي کنند (نخبگان فکري)، گروه هايي فرهنگ گستري مي کنند (هنرمندان رشته هاي گوناگون)، و گروه هايي هم جهت گيري ساخت و گسترش فرهنگ راتعيين مي کنند (نخبگان اقتصادي و سياسي). بنابراين، به منظور برآوردن ابعاد گوناگون نيازهاي شيعيان آفريقايي، ضروري است بر روي نخبگان هر جامعه سرمايه گذاري و تمرکز بيشتري صورت گيرد و بهتر آن است که شيعيان به سوي اين نخبگان هدايت شوند، يا خود از ميان اين نخبگان باشند.
نخستين وظيفه اي که براي شيعيان متصور است برملا کردن ذات خرافي برخي آيين هاي به ظاهر اسلامي و آگاه کردن مردم از برداشت هاي ناصواب و نادرست از اسلام – به ويژه وهابيت- است. حرکت در جهت نيازهاي مردم مناطق گوناگون، مهم ترين اصلي است که بايد به آن توجه کرد؛ زيرا تنها در اين صورت است که موفقيت حاصل خواهد شد.
صورت مسئله حضور شيعيان در آفريقا در قالب پرسش هاي ذيل مطرح مي شود:
پرسش اول: براي گسترش تشيّع به عنوان يک آيين اقليت در کشورهاي آفريقايي چه بايد کرد؟
پرسش دوم: تشيّع در چه شرايطي تنش زا مي شود و براي مبلغان و پيروان آن ضرر جاني و مالي دارد؟
پاسخ به اين دو پرسش، از طريق « شکاف هاي متقاطع » ميسر است. اين نظريه معروف جامعه شناسي مي گويد: در صورتي که تبليغ و بسترسازي براي تشيّع در جهت شکاف هاي قومي، ديني، اجتماعي و حتي اقتصادي يک منطقه قرار گيرد، در آن منطقه تبليغ دچار سستي هايي مي شود. حسين بشيريه در دو کتاب دولت عقل و جامعه شناسي سياسي مي نويسد: ساختار هر جامعه بر روي گسل هايي بنا شده است. در صورتي که اين گسل ها متقاطع شوند آن جامعه دچار بحران مي شود. (بشيريه، 1383، ص 563) در هر جامعه، يکي از گسل ها، اصلي ترين و بحراني ترين است و ترميم آن به معناي افزايش انسجام اجتماعي بوده و افزايش شکاف ها به معناي دامن زدن به بحران هاست. براي نمونه، در جامعه نيجريه، گسل هاي ديني و اقتصادي جدي ترين گسل هاست. (بشيريه، 1380، ص 95) گسل ديني حامل شکاف ميان اکثريت مسيحيان، سنيان و اقليت شيعي است. اين شکاف، « شکاف شمال – جنوب » (ساعي، 1329، ص 81/ والرستاين، 1377، ص 288/ امين، 1386، ص 201) نيز هست؛ زيرا مسيحيان در جنوب و مسلمانان در شمال ساکنند. از سوي ديگر، شمال کشور نيجريه خشک و فقير است و جنوب مسيحي نشين، حاصل خيز و آباد. بنابراين، شکاف اقتصادي نيز بر شکاف ديني اضافه شده و « شکاف شمال- جنوب » را ژرف تر کرده است. افزون بر آن، حاکمان اين کشور بيشتر از اهالي مناطق جنوبي اند. در همين شرايط است که شيعيان با رهبري ابراهيم زاکزاکي در جنوب منطقه مسلمان نشين – يعني حد فاصل منطقه مسلمان نشين و مسيحي نشين – شروع به فعاليت کرده اند. به عبارت روشن، آنها در ميان يک ميدان جنگ قرار گرفته اند که هر دو طرف درگير، دشمنان آنها هستند؛ زيرا آنها هم با سنياني که درميانشان زندگي مي کنند دچار مشکلات جدي و بنيادين هستند، هم با مسيحياني که روش ضد مسلماني در پيش گرفته اند. علاوه بر اين، آنان به دليل فعاليت هاي سياسي و داعيه بر پايي جمهوري اسلامي نيجريه، با دولت اين کشور در تضاد به سر مي برند و نيز به دليل واقع شدن در منطقه فقير و يارگيري از ميان مردم محروم منطقه، بر روي گسل اقتصادي نيز واقع شده اند. به اين شرايط، « شرايط تقاطع گسل ها » يا بر روي هم قرار گرفتن گسل ها گفته مي شود که دقيقاً به معناي « بحران » است. به عبارت ساده، شيعيان اين منطقه در شرايط بحراني قرار دارند و تبليغ اقليت در شرايط بحراني، ممکن است آنقدر پيامدهاي منفي داشته باشد که در دراز مدت، حتي به زيان تشيّع در آن کشور، در کشورهاي اطراف آن و حتي فضاي منطقه اي تمام شود.
اين نظريه بر مناطق جنوب شرقي آفريقا نيز قابل تطبيق است. در اين مناطق، شيعيان نقاط بحراني را شناسايي کرده و به جاي سوار شدن بر بحران ها، کوشيده اند گسل ها را ترميم کنند. حرکت علامه سيد سعيد اختر رضوي در مهاجرت از هند به تانزانيا و تأسيس نهادهايي که بوميان سياه پوست را زير پوشش بازرگانان ثروتمند شيعه هندي تبار قرار مي داد، (عرب احمدي، 1379، ص 134/ روغني، 1387، ص 158) به معناي ترميم شکاف اصلي اين مناطق يعني « شکاف دارا – ندار » بود. از سوي ديگر، دوري خوجه ها از فعاليت هاي سياسي و انجام فعاليت هاي تبليغي در قالب نهادهاي آموزشي، رفاهي، ورزشي، به معناي دوري آنان از سوار شدن بر موج بحران هاي سياسي و دوري ازشکاف ها و گسل هاي سياسي منطقه بود که در دراز مدت، به سود شيعيان تمام شد. تشکيل نهادهاي مشابه « جماعت شيعيان خوجه اثناعشري » و دفاتر و شعبه هاي اين جماعت در جنوب آفريقا و در مناطقي که حتي پاي اسلام نيز بدان جا نرسيده بود، نشان مي دهد که ساختار تبليغي خوجه ها قابل تقليد و گسترش در ديگر مناطق است.
پرسش سوم: چه نظريه هايي درباره ي شيوه هاي تبليغ مؤثر و سرمايه گذاري فرهنگي – اجتماعي در جوامع ديگر ارائه شده که قابل تطبيق با وضعيت شيعيان آفريقاست؟
در پاسخ بايد گفت: پديده « تبليغ غرب » يکي از حقايق مسلّم جهان مسيحي است که حياتي طولاني تر از ساير مفاد سياست خارجي غرب دارد. اين پديده مکرر به اشکال گوناگون ظاهر شده است. يک مؤسسه زبان شناسي در « اکورومپا » (Ukurumpa) در فلات مرتفع گينه نو، در ازاي فراگيري زبان هاي گوناگون و ترجمه انجيل و عهدين توسط مبلغان اعزامي، براي تصرف سرزمين هاي بيشتر، پرچم هاي کوچکي با رنگ هاي گوناگون روي نقشه بزرگي که 750 گروه قومي پاپوايي را به زبان هاي گوناگون نشان مي دهد، نصب مي کند. جنگ ميسيونري و تبليغ مسيحيت همانند دوران نخستين استعمار، يعني قريب 500 سال پيش، در قاره ي آفريقا هنوز زنده است. اين تلاش و تقابل مسيحيت به دليل مشکلاتي که درون جامعه مسلمانان وجود دارد، تقويت شده و تعميق يافته است. در آفريقا، مسئله اصلي جامعه مسلمانان تضاد دو ديدگاه تندرو (سلفي) و ميانه رو درباره ي حدود و ثغور حضور اسلام در عرصه جامعه است. در هر دو سطح فرهيختگاه و توده مردم، افرادي که به يکي از اين جريان ها تعلق داشته باشند، يافت مي شوند. جمهوري اسلامي ايران مي تواند براي توسعه منافع تشيّع، بر روي انديشه ها و جريان هاي ميانه رو، سرمايه گذاري فرهنگي انجام دهد. به دليل حضور باستاني ايرانيان در مصر، که يکي از ايالت هاي امپراتوري ايران پيش از اسلام بوده است، (فهمي، 2537) و با توجه به پيشينه ي ديرين تشيّع در اين ديار، ايران مي تواند با در پيش گرفتن راه کارهاي ميانه رو و برنامه ريزي شده، براي ايجاد روابط مسالمت آميز گام بردارد. اين کوشش ها بايد پس از مطالعه دقيق اين سرزمين و جامعه شناسي فرهنگ سياسي – اجتماعي مصر و شمال آفريقا صورت پذيرد. در اين زمينه، پژوهش حاضر کوشيد برخي از ابعاد اجتماعي- فرهنگي جامعه آفريقايي مصر را بررسي مي کند تا با شناخت گوشه هايي از تاريخ تشيّع در اين سرزمين، زمينه براي مطالعات تصميم ساز فراهم شود.
فعاليت هاي شيعي در مناطق شمالي آفريقا- به ويژه مصر به عنوان پايگاه ساخت و گسترش جريان هاي فکري و سياسي – با دو آسيب جدي مواجه است: نخست آنکه پس از انقلاب اسلامي ايران، اين شائبه در ميان محافل اهل سنت به وجود آمده است که فعاليت هاي شيعي براي تأمين منافع جمهوري اسلامي ايران انجام مي شود، و يا اينکه تشيّع سياسي در نهايت، خواستار پيوستن به ساختار حکومتي بوده و طالب حقوق خاص سياسي- اجتماعي است. شخصيت ها، نشريه ها، سازمان ها و حرکت هاي تندرو نيز به اين توهم دامن مي زنند. دومين آسيبي که فعاليت هاي شيعيان را تهديد مي کند مسئله داخلي است و از درون خود شيعيان فعال بر مي خيزد. اگر به پيشينه برخي از گروندگان به اين آيين در کشورهاي سني مذهب توجه شود ملاحظه خواهد شد که آنان از مسلمانان سخت گير و پر شور بوده اند که در نتيجه کوشش فکري و عملي، واقعيت هاي تشيّع را پس از راه طولاني مبارزه کشف کرده اند. برخي از اين نو شيعيان در گذشته، وهابي يا سلفي بوده اند و يا چند بار تغيير مذهب داده اند بنابراين، پيشينه تندروانه آنها نشان از شخصيت پرشور آنها دارد. در نتيجه، در فعاليت هاي شيعي نيز از برخوردهاي تندروانه نمي هراسند. بيان اين موضوع از سوي برخي از اين نوشيعيان که « جامع الازهر » از آن شيعيان است و بايد به آنان بازگردانده شود، (دريني، 2003، ص 28) موجب بروز درگيري هاي لفظي شديد، به ويژه در نشريات، دانشگاه ها و شبکه هاي تلويزيوني و حتي برخوردهاي تنش زا در کشور مصر شده است. متأسفانه برخي از آنان نيز در موارد لزوم، از نام ج.ا. ايران بهره مي برند و در مواقعي که احتمال دوستي با ج.ا. ايران براي آنان خطرساز است، بر ايران مي تازند. بنابراين، ضروري است مجموعه ايي که با نام يا با پشتيباني دولت ج.ا. ايران در مصر و شمال آفريقا فعاليت مي کنند، از قواعد خاصي پي روي نمايند و نظارت يگانه اي بر آنان وجود داشته باشد.
به دليل آنکه انجام امور فرهنگي در قالب آموزه هاي تشيّع در برخي کشورهاي اهل سنت، تنش زاست و چه بسا اثرات سوء آن بر جهان شيعه بيش از آثار سودمند آن باشد، لازم است به موار ذيل دقت شود:
-هر يک از کشورهاي شمال آفريقا از ژئوپليتيک خاص خود برخوردار است و به ويژه بايد ميان شمال شرق آفريقا، مغرب عربي، غرب و جنوب شرق تفاوت قايل شد. بنابراين، مشي سياسي و فرهنگي در اين کشورها بايد داراي ويژگي هاي خاص خود باشد.
- فعاليت هاي يک بعدي موجب حساسيت کشورها و آسيب پذيري فعالان مي شود. بنابراين، لازم است در برنامه ريزي براي فعاليت هاي فرهنگي، بسترهاي سياسي، اقتصادي و اجتماعي آنها نيز در نظر گرفته شود. براي مثال، انجام فعاليت هاي صرفاً اقتصادي و يک جانبه از سوي اروپاييان، اين ذهنيت منفي در ميان آفريقاييان برانگيخته که آنان در حال غارت آفريقا هستند. اروپاييان براي ميان بردن چنين باورهايي کوشيده اند بافت فرهنگي و اعتقادات ديني آفريقا را غربي و مسيحي کنند. فعاليت هاي يک جانبه براي تغيير آيين ها و اديان نادرست و باطل و يا تشويق شيعيان، هم فعالان اين زمينه را با آسيب هاي جدي مواجه مي کند و هم به اتهام هاي غربي ها و وهابيان مبني بر اينکه شيعيان با پشتيباني ايران قصد ايجاد تنش در مناطق سني آفريقايي را دارند، دامن مي زند. بنابراين، لازم است اين فعاليت ها صرفاً فرهنگي و ديني نباشد و بسترهاي اقتصادي، سياسي و اجتماعي آن نيز در نظر گرفته شود. به سخن روشن تر، سرمايه گذاري هاي اقتصادي شيعيان يا ايرانيان در کشورهاي هدف به مثابه ابزاري مناسب براي نيرومند کردن حضور شيعيان، سودمند خواهد بود. براي مثال، سرمايه گذاري شرکت « ايران خودرو » براي توليد « سمند » در شمال آفريقا يا ساختن بيمارستان، (عرفه، 2008) هم مورد نياز مردم منطقه است و هم زمينه هاي حضور سرمايه انساني و مالي ايران شيعي در منطقه را بدون هيچ تنشي فراهم آورده است.
-فعاليت هاي سياسي و فرهنگي در مناطق آفريقايي بايد با برنامه ريزي بلند مدت و در چارچوب هاي سازماني مشخص صورت پذيرد. لازم است در اين برنامه ريزي به اين مهم توجه شود که تبليغ و گاه جذب شماري از افراد ممکن است زيان هاي زيادي در پي داشته باشد و اصولاً ارزش کار تبليغي را زير سؤال ببرد. براي مثال، شيعه شدن شمار کمي از افراد در مصر و هياهويي که پس از آن بر پا شد موجب گرديد عرصه بر شيعيان چنان تنگ شود که در عمل، همه دستاوردهاي کوشندگان تقريب مذاهب تا پيش از انقلاب اسلامي – اعم از شيعه و سني – از دست رود، به گونه اي که کوشش هاي آية الله تسخيري (جمعه، 1385(7) ) و حضور درازمدت او در منطقه، نتوانسته است فضا را تلطيف کند. بدين روي، لازم است حضور شخصيت ها و سازمان هاي متعلق به ج.ا. ايران بر اساس يک چشم انداز بلند مدت برنامه ريزي شود. لازم است در اين چشم انداز، دو اصل کلي مدنظر قرار گيرد: يکي منافع بلند مدت مسلمانان و شيعيان در منطقه، و ديگري منافع بلند مدت و کوتاه مدت ج.ا. ايران در منطقه. منافع بلند مدت شيعيان در جهت تقويت جناح هاي ميانه روي مسلمان قرار دارد. با فعاليت هاي « مجمع تقريب مذاهب » پيش از انقلاب اسلامي، مذهب شيعه به عنوان پنجمين مذهب اسلامي به وسيله مرحوم شيخ محمود شلتوت، شيخ الازهر به رسميت شناخته شد (بحراني (الف) ، 1384، ص 559/ آذرشب، 1383، ص 181و 203) و در نتيجه، کتاب هاي شيعي وارد کتاب خانه هاي مصر گرديد. (8) با توجه به شرايط و خطراتي که امروز متوجه شيعيان است، در جوامع مسلمان آفريقا، حرکت در جهت منافع کلي مسلمانان، هم موجب تقويت جناح ميانه رو و ديدگاه هاي ميانه رو مي شود و هم قدرت ج.ا. ايران را افزايش داده، منافع ملي دراز مدت ايران را تضمين مي کند. تضمين منافع ملي ج.ا. ايران به خودي خود، موجب تقويت جريان هاي شيعي خواهد شد. بدين روي، لازم است ايراني مقتدر در صحنه سياست خارجي ترسيم شود.
- بر اساس نظريه ساموئل هانتينگتون، رشد و توسعه تنها در صورتي موفقيت آميز است که با توسل به فرايندهاي نهادسازي پيش رود. وي پس از بررسي جوامعي که به رشد دست يافته اند – اعم از غربي و شرقي- کليد موفقيت آنها در برنامه هاي پيش روي خود را « ساختارسازي و نهادينگي » ذکر کرده است. از نظر او و بسياري ديگر از انديشمندان جامعه شناسي توسعه، « نهادينه کردن برنامه ها » به معناي ساختاري کردن آنهاست و اين مهم موجب تداوم برنامه مي شود؛ زيرا به تدريج، نظامي « خود باز توليد کننده » و « خود تعمير کننده » تعريف مي شود که ضامن اجراي برنامه ها باشد؛ زيرا حتي اگر اشخاص تغيير کنند آن نظام و ساختار بر جاي مي ماند. (هانتينگتون. 1382، ص 18-23) در طرح ريزي براي شيعيان آفريقا نيز پيشنهاد مي شود حضور نظام مند، نهادينه و ساختاري در منطقه آفريقا تعريف و تعميق شود. حضور نماينده آية الله سيستاني در منطقه (مومباسا، کنيا) و گشايش دفتر « مؤسسه امام علي (عليه السلام) (9) که متعلق به اين مرجع عالي قدر است، (حکيمي، 1388/ http:// alimamali.com) گام هايي براي گسترش تشکيلات شيعي و ارتباط مؤثر و پايدار ميان شيعيان آفريقاي شرقي با مرکز نجف، کربلا و قم به شمار مي آيد. با توجه به استقبال شيعيان منطقه از اين مرجع عالي قدر و بنيه تشکيلاتي نيرومندي که در اختيار ايشان است، لازم است به نهادينه کردن فعاليت هاي شيعي از سوي نمايندگان ايشان توجه جدي صورت گيرد. در صورتي که امکان تجميع فعاليت هاي شيعيان ايراني و عراقي فراهم شود مي توان اين چشم انداز را ترسيم کرد که در آينده، تشکيلاتي همانند تشکيلات خوجه ها در آفريقا به وجود آيد. با اين تفاوت که رويکردهاي اين تشکيلات مردم گرا باشد و نه سودگرا، نهادسازي يک فرايند اجتماعي- اقتصادي است. نهادها در صورتي پايا مي شوند که بنيان هاي اجتماعي و سياسي استواري داشته باشند. هانتينگتون در آراء خود، توصيه هايي براي رسيدن به اين مهم ارائه کرده است. (هانتينگتون، 1382، ص 117و 205و 575)
- ايجاد مناطق نفوذ يا کشورهاي متحدي که با ايران روابط دو جانبه اقتصادي و سياسي داشته باشند، در مناطق گوناگون آفريقا، موجب نيرومند کردن حرکت هاي شيعي و ايراني خواهد شد. در اين زمينه، لازم است در شمال شرقي آفريقا و مغرب عربي، دو کشور يا منطقه به عنوان هدف در نظر گرفته شود. مصر و بخش هايي از سودان در خاورميانه آفريقايي، و تونس در مغرب عربي اهداف مناسبي براي سرمايه گذاري هاي سياسي – فرهنگي به شمار مي روند. استفاده از نهادهاي نوين و مشارکت جو، همچون دانشگاه ها براي برقراري ارتباط با نظام دانشگاهي پيش رفته و پوياي مصر و تونس، بسيار سودمند خواهد بود. به دليل آنکه مصر قطب نظريه پردازي در جهان اسلام است، برقراري ارتباط ميان کانون هاي علمي دو کشور موجب نيرومند شدن ساختار همکاري هاي ايران و مصر خواهد شد. همچنين با توجه به مشي ميانه روتري که تونس نسبت به بسياري از کشورهاي مسلمان در سياست هاي خود در پيش مي گيرد، همکاري با اين کشور در برخي زمينه ها، همچون صنايع سبک و سنگين، صادرات و واردات مواد خام و ساخته شده، يا صنعت گردش گري، زمينه هاي همکاري دو جانبه در امور ديگر – به ويژه امور ديني و فرهنگي – را موجب خواهد شد.
- در ميان شيعيان اماميه شرق آفريقا، مشاهده مي شود که به جمهوري اسلامي و شخصيت امام خميني (رحمة الله) و آية الله خامنه اي بسيار علاقه مندند و به شخصيت هاي برجسته انقلاب همچون شهيد مطهري عشق مي ورزند. اين علقه ها در استقبال گسترده خوجه ها از آية الله هاشمي رفسنجاني، رئيس جمهور وقت ايران که در سال 1375 که از اوگاندا، تانزانيا و کنيا ديدن کرد، و از دکتر محمود احمدي نژاد در سال گذشته به خوبي آشکار مي شود. بايد گفت: يکي از علل دل بستگي شيعيان اماميه و به ويژه خوجه به ايران، آگاهي آنها از تاريخ خود است که اين مهم در قالب تشکيلات منسجمي که آنان دارند، ميسر شده است. يکي از ويژگي هاي قومي شيعيان آن است که به ريشه هاي ديني و سرزميني خود دل بسته اند و از اين رو، شيعيان اماميه شرق آفريقا با آگاهي از اين مهم، که اصالتاً ايراني اند و قرن ها در حکومت شيرازي ها زيسته اند، پيوند روحي خود را با مرکزيت ديني خود (نجف و کربلا) و کانون مهاجرت خود (هندوستان و ايران) حفظ کرده اند. گسترش آگاهي هاي تاريخي – اجتماعي در ميان جمعيت هاي شيعي، کارکرد ديني دارد. از اين رو، فراهم آوردن زمينه هاي تحصيل در رشته هاي غيرديني علوم انساني مي تواند بر جهان بيني ديني اين شيعيان تأثير مثبتي داشته باشد.

پي‌نوشت‌ها:

1. استاديار پژوهشگاه علوم انساني جهاد دانشگاهي.
2. « ادريسيه » نخستين دولت علوي شمال آفريقا بود که در مغرب قوت گرفت. (چلونگر، 1381، ص 63).
3. در صحيفه کامل سجاديه (دعاي 27) چنين مناجات شده است: « اللَّهمَّ وَ اعمُم بِذَلِکَ أعدَاءَ کَ فِي أقطَارِ البِلادِ مِنَ الهندِ وَ الُّرومِ وَ التُّرکِ وَ الخَزَرِ وَ الحَبَشِ وَ النُّوبَهِ وَ الزَّنجِ وَ السِقَالِبَهِ وَ الدَّيَالِمَهِ وَ سَائِرِ أمَمِ الشِّرکِ، الَّذِينَ تَخفَي أسمَاؤُهُم وَ صِفَاتُهُم، وَ قَد أحصَيتَهُم بِمَعرِفَتِکَ، وَ أشرَفتَ عَلَيهِم بِقُدرَتِکَ. » سيدالساجدين در اين دعا، براي مرزداران کشورهاي اسلامي طلب عزت و مدد الهي نموده و « رنج » را جزو قلمرو اسلام قلمداد کرده که مشرکان بر آنجا چيره شده اند. (کنعاني، 1387)
4. دو وبگاه اسماعيليان، جهان http://www.Theismaili.Org, Http://www.Ismaili.Net:
کتاب خانه اسماعيليان: Http://www.Ismaili.Net/Libest.Html
تاريخ اسماعيليان: Http://www.Ismaili.Net/Historie/Main.Html.
وبگاه اسماعيليان شرق آفريقا: Http://www.Ismaili. Net/Source/ Beforecol.Html.
راديو – تلويزيون جهاني اسماعيليان: F.A.I.R TV- First All Ismaili Radio TV
Http: //www.Ismaili.Net/Fair/Video/Fair_TV. Html
وبگاه سايت اسماعيليان نزاري کريم آقا خان: Http://www.Nizariismaili.Com/Index .Php
5. pluralism
6. Integration
7. به دنبال برگزاري هشتمين اجلاس مجمع عمومي جمعيت اسلامي ليبي، شرکت کنندگان بر تشکيل صندوق خيريه اسلامي براي کمک به مردم مستضعف، به ويژه ملت آفريقا، تأکيد کردند.
8. اين فتواي شيخ محمود شلتوت به وسيله شيخ بعدي « الازهر » نقض شد.
9. دفتر مرکزي « مؤسسه امام علي (عليه السلام) » در قم قرار دارد.

منابع تحیق:
1.آذرشب، محمد علي، پيشينه ي تقريب، تاريخچه و مستندات دارالتقريب مذاهب اسلامي در قاهره و بررسي مجله ي آن (رسالة الاسلام)، ترجمه رضا حميدي، تهران، مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي، 1383.
2. ابوعالم، توفيق و شوقي محمد، السيدة نفيسه، طهران، المجمع العالمي للتقريب بين المذاهب الاسلاميه، 1424ق/ 2003م / 1382ش.
3. احمد، حسام، « تشيّع در مصر »، ماه نامه ي اخبار شيعيان، ش 28، سال سوم، (اسفند 1383) .
4. افوسا، « سيد آفتاب حيدر » در : http:// www. afosa. org/ syed- aftab- hauder. htm
5. امير دهي، ع. ر، « سودان، پهناورترين کشور جهان اسلام »، انديشه تقريب، سال دوم، ش 7. (تابستان 1385).
6. امير دهي، ع.ر، « مصر از هرم تا حرم (1) ». انديشه تقريب، سال سوم، ش10، (بهار1386).
امين، سمير، سرمايه داري در عصر جهاني شدن، ترجمه ناصر زرافشان، تهران، آگه، 1382.
8. بحراني، مرتضي (الف)، « محمد غزالي »، در: عليخاني، علي اکبر و همکاران، انديشه سياسي در جهان اسلام (2): از فروپاشي خلافت عثماني، تهران، پژوهشکده علوم انساني فرهنگ و مطالعات اجتماعي جهاد دانشگاهي، 1384.
9. بحراني، مرتضي (ب) و سياعي مصطفي، در: عليخاني، علي اکبر و همکاران، انديشه ي سياسي در جهان اسلام (2)؛ از فروپاشي خلافت عثماني، تهران، پژوهشکده علوم انساني، فرهنگ و مطالعات اجتماعي جهاد دانشگاهي، 1384.
10. بشيريه، حسين، « در آمدي بر جامعه شناسي اجماع و وفاق ». در: دولت عقل، تهران، نگاه معاصر، 1383.
11. ، جامعه شناسي سياسي، ج هفتم، تهران، ني، 1380.
12بنسي، عبدالسلام عبدالحميد، « شيعه در غنا »، ترجمه ي يعسوب اصغري، مجله اهل البيت (عليهم السلام) ش 28، (رمضان المبارک 1415).
13. بني جمالي، شيما، نگاهي به تأثيرات انقلاب اسلامي در کشورهاي آفريقايي، خبرگزاري فارس، 20 فروردين 1388، در:
www.farsnews.com/newstext.php?nn=8711150345
14. بهبهاني، مرضيه، « علامه شرف الدين: مبارزه وحدت گرا »، انديشه ي تقريب، سال يکم، ش1، (زمستان 1383).
15. بي آزار شيرازي، عبدالکريم، عاشورا در سرزمين ها، جلد چهارم، قاره ي آفريقا، تهران دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1377.
16. پاک آيين، محسن « اهل بيت؛ حلقه اتصال مردم ايران و مصر »، روزنامه ي ايران، ش 2716. سه شنبه 14 بهمن 1382.
17. توفيق مجاهد، حوريه، الاسلام في افريقيا و واقع المسيحية و الديانة التقليديه، قاهره، جامعة القاهره، مکتبة الانجلو المصريه، 2002.
18. جانباز، علي (رايزن فرهنگي ايران در صنعا – يمن)، گزارشي از مراسم شيعيان اسماعيلي – فاطمي يمن در شهر صنعا، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي، سند ش8977 جديد، 23460 قديم، 31 شهريور 1380.
19. جبرين، عبدالله، استفتا از شيخ عبدالله الجبرين پيرامون شيعيان، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي، 30 بهمن 1374.
20. جمعه، علي، « سخنان مفتي مصر درباره ي شيعه و سني »، در: مجله هفتگي اکتوبر، ش 1562، (اکتبر 2006) »، سازمان فرهنگي و ارتباطات اسلامي، اداره کل آفريقا و عربي، 10 مهر 1385.
21. چلونگر، محمّد علي، زمينه هاي پيدايش خلافت فاطميان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1381.
22. حکيمي، حسين (ديپلمات پيشين ايران در آفريقا)، « شيعيان شرق آفريقا »، (گفت و گو)، ارديبهشت 1388).
23. خسروشاهي، سيد هادي، « نوّاب صفوي و رهبران اخوان المسلمين، نخستين گام ها در راه تقريب »، روزنامه اطلاعات، ش 23835، شنبه 7 بهمن 1385.
24. دانشگاه اديان و مذاهب، « فرهنگ اديان جهان » در:
http://www.adyan.org/diploma.Php?diplomiad=762
25. الدريني، محمد، « نطالب بالازهر »، قاهره، نشرية المجله، 2003/3/16.
26. دفتري فرهاد، تاريخ و عقايد اسماعيليه، ترجمه فريدون بدره اي، تهران، فرزان، 1375.
27. دکمجيان، هراير، اسلام در انقلاب جنبش هاي اسلامي معاصر در جهان عرب، ترجمه حميد احمدي، تهران، کيهان، 1383.
28. رايزني فرهنگي ج.ا.ا. در داکار، گزارش ملاقات حجة الاسلام شيخ حسين لبناني با دکتر بصيري، وابسته فرهنگي جمهري اسلامي ايران در سنگال، 10 آبان 1386، در:
http://dakar.icor.ir/index.aspx?=255&pageid=11745&newsview=516445
29. رايزني فرهنگي ج.ا.ا. دردوحه – قطر، گزارش پيرامون در خواست يک نويسنده شيعه مصري (صالح ورداني) مبني بر تشکيل شورايي براي شيعيان مصر (ترجمه و بررسي مقاله اي در روزنامه الوطن قطر)، تهران، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي، 30 مهر 1375.
30. رايزني فرهنگي ج.ا.ا در سنگال – داکار، « سنگال » .
http://www.mfa.gov.ir/cms/cms/dakar/fa/socialdepartment
31. رضوان طلب، محمد رضا، مسلمانان در کشورهاي فرانسه زبان، دستياران: سيد مجتبي طباطبائي و حسين رضوان طلب، تهران، مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي، 1427 ق/ 2006م / 1385ش.
32. رمضاني گل افزايي، صادق (رئيس مجمع جهاني اهل بيت (عليهم السلام) و مسئول شبکه ماهواره اي ثقلين)، « شيعيان آفريقا » (گفت و گو)، 13 بهمن 1387.
33. روغني، زهرا، شيعيان خوجه در آيينه تاريخ، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات اجتماعي، 1387.
34. ريال، احمد فضيل « شيعيان الجزاير ». 19 اسفند 1387، در:
http://www.shiiteworld.com/newsdetail.Php?id=2227
35. سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي، فتواي شيخ محمد بن صاح العثيمين عضو شوراي علماي بزرگ پيرامون شيعيان (روافض)، ترجمه جباره، 30 بهمن 1374.
36. ساعي، احمد، نظريه هاي امپرياليسم، تهران، قومس، 1376.
37. ساعي، محسن، آقاخان محلاتي و فرقه اسماعيليه، تهران، بي نا، 1329.
38. سعدي، حمدي، « الزحف الشيعي في الخليج و الوطن العربي: السواد الشيعي الايراني يداهم براءه السواد السوداني ». موسوعة الرشيد، 2008/08/07، در:
Hptt:// www.alrashead.net/index.php?tamdprev&id=225
39. سيوطي، محمد، « معجزه اخلاص در قاره سياه: مردي که يک ميليون نفر را به تشيّع مشرّف کرد ». در: اميد الشابي، علي (الاستاذ بکلية الشريعة و اصول الدين). الصراع المذهبي بافريقيه الي قيام الدولة الزيريه، تونس، الجامعة التونسيه، الدار التونسية للنشر، 1975م/1395ق.
40. شفيعي، مصطفي، « با شيعه در مصر »، مجله آينه پژوهش، سال پانزدهم، ش 2، (خرداد وتير 1383).
41. شکيبا، محمد رضا، « احزاب اسلامي و تأثير آنها در مردم سالاري آفريقا »، مجله مطالعات آفريقا، سال دوازدهم، ش 16، دوره شانزدهم، (پاييز و زمستان 1386).
42شکيبايي، مهدي، « جنبه هاي غير آشکار اقدام ناگهاني مغرب عليه تهران »، خبرگزاري قدس، مؤسسة انديشه سازان نور، 18 اسفند 1387، در:
http://www.asnoor.ir/Public/Articles/ViewArticles.aspx?Code= 175733
43. شيرواني، سرويس صفحات سبز خبرگزاري ابنا، در:
http://www.abna.ir/data.asp?lang =1&Id=114959
44. صدر حسيني سيد عليرضا، « وضعيت فعاليت هاي اسلامي و عالمان ديني در کشور غناء، 24 اسفند 1385،در:http://www.sadrsite.com/Diverse/01/02# 02
45. طالشي صالحاني، حسين نيجريه تهران، دفتر مطالعات سياسي و بين المللي وزارت امور خارجه، 1382.
46. طفّوش، محمد سهيل، دولت ايوبيان، ترجمه عبدالله ناصري ظاهري، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1380.
47. عرب احمدي، اميربهرام، زيمبابوه؛ سرزمين رازهاي جاودان، تهران، مؤسسه دانش و پژوهش ايران، 1382.
48. ، شيعيان تانزانيا، ديروز و امروز، تهران، الهدي، 1379.
49. عرفه، جمال، « هل وصل التمدّد الشيعي للسودان؟! »، 30 ذيقعده 1427، در:
http://www.almoslim.net/node/85851
50. ، « مواقف ضد الشيعة في السودان »، ژوئن 2008، در:
http://www.islamonline.net
51. عليدوستي، حسين (معاون وقت رايزني فرهنگي ج.ا.ا در تانزانيا)، « شيعيان شرق آفريقا ». (گفت و گو)، 1389.
52. عمرموسي، عزالدين، دولت موحدون در غرب جهان اسلام، ترجمه صادق خورشا، قم. پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1381.
53. غالب، مصطفي، تاريخ دعوت اسماعيلي، بيروت، دارالاندلس، 1984.
54. فرحناک، سيد احمد، « نگاهي به شيعيان کنيا »، 23 ارديبهشت 1388، در:
http://www.shia_online.ir/article.asp?id=5526&cat=3
55. فريدوني، احمد، « انقلاب اسلامي و حرکت اسلامي نيجريه »، 7 آبان 1387، در:
http://www.ommatnews.ir/archives/1446
56. فهمي، عبدالسلام عبدالعزيز، ايراني ها و شرق آفريقا، ترجمه و نشر بنياد فرهنگ ايران، تهران، 2537.
57. کليب، سامي، نعبدالمنعم الزين: حياته و نشاطاته (عبدالمنعم الزين، خليفة المسلمين في غرب افريقيا ». شبکه ماهواره اي الجزيره، 12/10/ 2004.
58. کنعاني، ياسر، « تاريخچه ي تشيّع در زنگبار و تانزانيا »، 22 مهر 1387، در:
http://www. jahanetashaiio.blogfa.com/post-17.aspx
59.مؤذن، ابراهيم، « بيش از 95 درصد شيعيان نيجريه مستبصر هستند ». خبرگزاري ابتا، 30 مرداد 1387، در:
www.askquran.ir/thrad8315.html.
60. مؤسسه انديشه سازان نور، مجموعه استاد شيعيان آفريقا، 1388.
61. مرغي، جاسم عثمان، « موسوعة الشيعة في العالم، الشيعة في شمال افريقيا ». بيروت، مؤسسه البلاغ، 1425ق/ 2004م.
62. مصطفي، حمدي، « بررسي سياسي تصوّف در مصر »، ترجمه و اضافه سيد قاسم ذاکري، نشريه اخبار ملل، سال چهارم ، ش 20 (ارديبهشت 1387)
63. معاونت امور بين الملل بعثه مقام معظم رهبري، نظر حجاج سال 1378 نسبت به شيعه، 1379.
64. معلم، مليحه وعروج نيا، پروانه،« نتصوّف در آفريقا »، دائرة المعارف بزرگ اسلامي، در:
http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=3589 .
65. ملکوتي تبار، سيد حامد (رايزن فرهنگي ايران در سودان)، « تبيين جايگاه فرهنگي و وضعيت کنوني انديشه در سودان »، 24 اسفند 1388، در:
http://www.unified-ummah.com/?a=content,id&id=482
66. مور، برينگتن، ريشه هاي اجتماعي ديکتاتوري و دموکراسي (نقش ارباب و دهقان در پيدايش جهان)، ترجمه حسين بشيريه، تهران، مرکز نشر دانشگاهي، 1369.
67. مهدوي، محمد شريف، شيعه در جهان آفريقا، سفارت ج.ا.ا در نايروبي، 30 بهمن1369.
68. مهرنيا، سيد کاظم (الف)، « جامعه و فرهنگ آفريقا در جهان معاصر: فرهنگ، آداب و رسوم، سنت ها، اديان ابراهيم، باورهاي آنيميستي، گروه هاي نژادي، زباني و نهادهاي اجتماعي »، 1386، در:
http://www.kmehrnia.blogfa.com/86061.aspx
69. مهرنيا، سيد کاظم، (ب)، « طريقه ها و فرقه هاي اسلامي در نيجريه (2) »، 6 شهريور 1386، در:
http://www.kmehrnia.blogfa.com/86061.aspx
70. ناصري طاهري، عبدالله، فاطميان در مصر، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1379.
71. نانجي، رمضان، « ايران بايد با شيعيان جهان ارتباط برقرار کند ». روزنامه جمهوري اسلامي، 28 خرداد 1384.
72. والرستاين، ايمانوئل، سياست و فرهنگ در نظام متحول جهاني (ژئوپليتيک و ژئو کالچر)، ترجمه پيروز ايزدي، تهران، ني، 1377.
73. وزين، عليرضا (الف)، « مسلمانان جمهوري سنگال ». مرکز فرهنگي ايران در داکار، 24 آبان 1386، در:
t=4&documentId=19025& http://dakar.icro.ir/?c=documentShow
74. وزين، عليرضا (ب)، « اديان و مذاهب در سنگال »، مرکز فرهنگي ايران در داکار، 8 ارديبهشت 1386، در:
http://dakar.icro.ir/?c=documentshow&documentId=1897&t=4
75. هانتينگتون، ساموئل، سامان سياسي در جوامع دستخوش دگرگوني، ترجمه محسن ثلاثي، تهران، علم، 1382.
76.Al=khoei, Yousif, “Obituary: Mulla Asghar Ali Jaffer “The Independent, London, Apr 5, 2000.
77. Hassan, Hussein, “Islam in Africa“ CRS report for congress, May 9. 2008.
78. History of the khoja Shia Ithna –asheries” , in: http://www. africafederation.org/newLook/official/aboutus.htm.
79. Islamic Movement of Nijeria (official website of Nijerias shia” , in: http://www. Islamicmovement.org.
80. Janabi, Ahmed, Shia books spark debate in Sudan, Friday, Decembr22, 2006,
http;// English, aljazeera.net/news/africa/2006/12/200852512164565606.html
81. Oded, Arye, Islam and politics in Kenya, Published by Lynne Rienner Publishers, 2000.
82. “Mapping nge Global Muslim Population, a Report on the Size and Distrbution of the World's Muslim Population, sunni and Shia Populations" : October 2009, in: http://pewforum.org/ Muslim/Mapping- the – Global-Muslim-Population 286 -29. aspx.
83. Pew Forum on Religion & Public Life, Mapping the Global Muslim Population. October 2009, in: http://pewforum.org/ uploadefiles/Orphan – Migrated Content /Muslimpopul ation.Pdf
84.Terdman, Moshe, :"The Idea of Mahdi, in Senagal's Mouride Brothehood.” Islam in Africa Newsletter, Director and editor: Reuven paz, v. l, n. 6. November 2006, in: http://www.e- prism.org.
85.http://alkunty,com/downloadables.htm
86. The website of Qadiria Tariqah of Nigeria, http://www .kanoonline.com/religion/qadriyya/publications.html.

منبع مقاله:
فصلنامه علمي- پژوهشي شيعه شناسي، سال دهم، شماره ي 38، تابستان 1391.