خوش نويسان ني ريز که نامشان احمد بوده است

يکي از هنرهاي که در اسلام بسيار مورد توجه قرار گرفته، فن خوش نويسي است، چنان که حضرت علي (عليهالسّلام) مي فرمايند: « الخط لسان السيد » (1 )
ايرانيان فرهنگ دوست به اين شاخه از هنر علاقه بسيار نشان داده، براي بهبود روزافزون آن کوشش فراوان کرده اند. شهر ني ريز ( شربت خانه ي فارس ) (2 ) يکي از شهرهايي است که خوش نويسان بسياري را در خود پرورش داده، نام تعدادي از اين هنرمندان احمد است که هر يک به نوشتن خط هاي گوناگون به ويژه خط نسخ مشغول بوده اند؛ مولانا ميرزا احمد بن شمس الدين محمد ني ريزي - ناسخ نُسخ نسخ نويسان جهان اسلام - نام آورترين آنهاست.
اکنون شرح حال تعدادي از خوش نويسان احمد ني ريزي را به اختصار مي آوريم:

1. مولانا ميرزا احمد بن شمس الدين محمد ني ريزي

مولانا ميرزا احمد در محله سادات شهرستان ني ريز چشم به جهان گشود، وي در زادگاه خود، علم و دانش را فراگرفت و نزد اساتيد محلي خط آموخت تا در اين فن مهارت يافت. آن گاه به سير و سياحت پرداخته و نزد آقا محمد صادق ارجستاني مشق کرد؛ سپس در سلک شاگردان آقا محمد ابراهيم قمي درآمد. پس از مدتي به ني ريز بازگشت و خط علاء الدين تبريزي را سرمشق کار خود قرار داده و بر اثر تمرين بسيار از اساتيد پيشين خود برتري يافت و مبدع خط نسخ ايراني شد. وي در حدود سال 1200 (ه.ق ) در اصفهان ساکن شد و باقي عمر پر برکت خود را به تحرير قر‌آن و ادعيه گذرانيد؛ از آن جمله: 99 جلد قرآن، 77 صحيفه و بسياري از ادعيه و مرقعات ديگر را نگاشت، وي در دوران حيات بسيار ساده مي زيست و حق کتابت خود را صرف فقرا مي کرد.
مولانا ميرزا احمد در سال هاي پاياني عمر خود به شهرهاي مقدس مکه، مدينه، مشهد و ... سفر کرد و در سن 85 سالگي در ني ريز دار فاني را وداع گفت و در همان جا به خاک سپرده شد. در سال 1354 خورشيدي به همت علي سامي و با طراحي مهندس سيحون ساختمان باشکوهي بر آرامگاه او بنا کردند.
در ايران چهار نوع خط و چهار استاد بي بديل شناخته شده که در ادبيات ذيل به آن ها اشاره مي کنيم:

 

در خطوط چهار گانه چهار تن بودند فرد *** هيچ يک زين چار، ديگر دومي پيدا نکرد
« بايسنقري » چون به خط ثلث بي مانند بود *** « مير ني ريزي » به خط نسخ يکتا بود و فرد
در فنون خط نستعليق و ترکيبات آن *** هيچکس با « مير قزويني » نيامد هم نبرد
در شکسته همچون « مير طالقان عبدالمجيد » *** اوستادي نيست زير اين سپهر لاجورد
شعر گفتم زنده کردم نام استادان خط *** نيک بخت آنکس که اين اشعار در خاطر سپرد

مقام مير احمد ني ريزي در خوش نويسي تا پايه اي است که در ميان خوش نويسان ضرب المثل مي باشد و چنان که هر کس در صدد تحصيل خط بر مي آيد مي گويند:

سعي کن در مشق تا چيزي شوي *** مثل احمد خان ني ريزي شوي

 

القاب احمد ني ريزي

بسياري از بزرگان فرهنگ و ادب، گذشته از نام و شهرت تخلص يا لقبي داشته اند که به مناسبت هاي مختلف به آن ها داده مي شد، گاه اين لقب يا تخلص از نام اصليشان مشهورتر مي گرديد. احمد ني ريزي گذشته از لقب ميرزا، مولانا، مير و ملا (3 ) به لقب سلطاني ملقب گرديد - به خاطر کتابت براي شاه سلطان حسين - القاب ديگر وي عبارتند از: قبله الکتاب (4 )، گوهر نگار، استادالکل، ناسخ نسخ نسخ نويسان جهان اسلام و ... .

2. احمد بن سلطان فخر الدين ني ريزي

احمد بن سلطان فخرالدين ني ريزي در ني ريز ديده به جهان گشود، وي در زادگاه خود علم و دانش را آموخت و نزد اساتيد زمان هنر خوش نويسي به ويژه نسخ را فرا گرفت.
دکتر مهدي بياني - که خود از خوش نويسان است - حدود سي و چهار سال در شناسايي خوش نويسان پژوهش کرده، چهار جلد کتاب (5 ) در زمينه احوال و آثار ايشان به چاپ رسانده است؛ در وصف احمد بن سلطان فخرالدين ني ريزي مي نويسد:
« از خطوط او ديده ام: صحيفه سجاديه، بغلي جلد روغني سر لوح مذهب دو صفحه اول متن و حاشيه مذهب مرصع نسخ خفي غبار خوش با رقم »:
« فاز بسعاده اتمامها عبدالضعيف المحتاج الي رحمه ربه الکريم، ابن سلطان فخرالدين، احمد النيريزي [ ني ريزي ] عفي عنهما »
في سنه 1087 (1087 ه.ق ) در کتابخانه سلطنتي [ سابق ] ملي کنوني موجود مي باشد.
آتاباي، بدري مي نويسد: « يک جلد صحيفه ي سجاديه اي به شماره دفتر 1109 در کتابخانه کاخ،
موزه ي گلستان به خط فخرالدين احمد بن السلطان محمد ني ريزي نگهداري مي شود »
محمد حسن سمسار صحيفه سجاديه اي از او را چنين شرح مي دهد: (6 )
بغلي (5.5 در 9 سانتيمتر ) داراي 216 صفحه و هر صفحه 16 سطر، به قلم نسخ غبار خوش به تاريخ 187 ه.ق [ که ممکن است 1087 بوده باشد ]
صفحه اول و دوم، مجدول کمند کشي زرين زوج تحرير مشکي و لاجوردي است با يک حاشيه ريسه برگ، بين سطور اين دو صفحه و صفحه هاي سوم و چهارم طلا اندازي، در پيشاني صفحه اول يک سر لوح مذهب سر کنگره و مابقي صفحه ها، مجدول کمند کشي زوج تحرير مشکي و زرين، حواشي متن و تمامي صفحه ها، ساده و بدون تزيين است. اسامي ادعيه و موارد استفاده ي آن ها در ميان جداول ساده بند زرين به خط نسخ و به آب زر نوشته شده و در حاشيه برخي از صفحه ها، مطلبي که از متن ساقط شده، نوشته اند.
جلد مقواي روغني بوم طلايي مزين به اسليمي هاي زرين زوج تحرير مشکي و گل هاي پنج پر و زنبق الوان با يک حاشيه بوم يا قوقي نقطه نقطه نشان و يک حاشيه ي زمينه سبز و حاشيه ي ديگر زمينه طلايي، اندرون جلد، بوم گلي رنگ مزين به گل هاي پر طاووسي زرين حاشيه، مجدول کمند کشي زرين که در متن فاصل جدول و کمند در هر پاره اي جلد به قلم نسخ خوش و به آب زر نوشته اند:
« حسب الفرمايش ... جناب مجدت و نجدت انتساب ... مقرب درگاه سلطاني ميرزا محمد حسن مستوفي الممالک سمت اتمام پذيرفته يافت. »
عمل ابوالقاسم الموسوي الحسيني 1252 ه.ق
پايان: « فاز بسعاده اتمامها عبد الضعيف المحتاج الي رحمه ربه الکريم ابن سلطان محمد فخرالدين احمد النيريزي عفي عنهما في سنه 1087 ه.ق ». (7 )

3. نورالدين احمد ني ريزي

نورالدين احمد، فرزند و نوه ي کمال ( کمال الدين ) ني ريزي ( نورالدين شريف ني ريزي ) در قرن نهم در ني ريز ديده به جهان گشود.
در زادگاه خود به کسب علم و دانش مشغول شد و نزد اساتيد زمان، خوش نويسي - به ويژه نسخ
- آموخت. وي در اواخر عمر خود را در شهر قزوين ساکن شد و در پايان قرن نهم ( ه.ق ) به سبب شيوع بيماري وبا و طاعون از قزوين به روستاهاي اطراف مهاجرت کرد. وي نسخه اي از رساله حاشيه لوامع الاسرار به تأليف قطب الدين رازي را کتابت کرد که به شرح آن مي پردازيم:
حاشيه لوامع الاسرار: وزيري ( 15 در 22 سانتي متر ) داراي 152 برگ و 23 سطر، به خط نسخ و تاريخ 894 ه.ق عنوان ها و نشان ها شنگرف، جلد تيماج زرد مقوايي کناره مشکي است.
پايان: « تم کتابه هذه الحاشيه الشريفه ... علي شرح المطالع الذي صنفه العلامه المحقق و القطب المدفق الرازي و قد فرغت من ... هذا الکتاب و انا عبدالفقير والمفتقر الي رحمه الله الملک اللطيف الغني « احمد بن محمد بن کمالالملقب به نورالدين شريف النيريزي » غفر الله لهم اجمعين حين الفرار عن شهر [ بلده ] قزوين الي بعض القري بسبب تلاطم امواج الطاعون و الوبا حفظنا الله و جميع المسلمين من المحق و البلاء و کان ذالک ... شهر شعبان المعظم لسنه اربع و تسعين و ثمانمائه الهجريه » [ 894 ه.ق ] (8 )

4. فخرالدين احمد فرزند سلطان محمد ني ريزي

فخرالدين احمد فرزند سلطان محمد در ني ريز ديده به جهان گشود، او در همان شهر به کسب علم و دانش مشغول شد و نزد اساتيد زمان، خوش نويسي - به ويژه نسخ - آموخت. وي که در سده يازدهم هجري قمري مي زيسته و ملقب به « فخرالدين » بوده است
حاشيه بوم ياقوتي نقطه نشان و يک حاشيه زمينه سبز و حاشيه ديگر زمينه طلايي، اندرون جلد، بوم گلي رنگ مزين به گل هاي پر طاووسي زرين حاشيه، مجدول کمند کشي زرين که در متن فاصل جدول و کمند در هر پاره ي جلد به قلم نسخ خوش و به آب زر نوشته اند.
« حسب الفرمايش ... جناب مجدت و تجدت انتساب ... مقرب درگاه سلطاني ميرزا محمد حسن مستوفي الممالک ئسمت اتمام پذيرفته يافت عمل ابوالقاسم الموسوي الحسيني 1252 »
پايان:« و فاز بسعادت اتمامها عبدالضعيف المحتاج الي رحمه ربه الکريم ابن سلطان محمد فخر الدين احمد النيريزي عفي عنهما في سنه 1870 ه.ق »
دو نفر از فرزندان احمد ني ريزي خطاط بوده اند يکي محمود خوش نويس خط نسخ و نستعليق و ديگري عيسي خوش نويس خط نسخ، فرزند احمد ني ريزي، زندگي نامه ي آن ها به اختصار به شرح زير مي باشد:

عيسي بن احمد برمکي ني ريزي

عيسي فرزند احمد برمکي ني ريزي در شهر ني ريز معروف به شربت خانه فارس متولد شد. (9 ) وي که از خوش نويسان قلم نسخ در سده ي نهم و دهم هجري قمري است تحصيل علم و دانش کرد و فنون خوش نويس را فرا گرفت.
احمد گلچين معاني نويسنده و شاعر و خط شناس که مدت زيادي در کتابخانه ملک تهران ( شوراي ملي سابق ) و آستان قدس رضوي انجام وظيفه مي نموده، در فهرست کتاب هاي خطي کتابخانه آستان قدس رضوي ذيل مواهب الهي مي نويسد: « عيسي احمد برمکي ني ريزي در کتاب مواهب الهي در تاريخ آل مظفر از آغاز ظهور اين خاندان که بر فارس و ني ريز و ... که مربوط تا سال 757 ه.ق مي باشد که معين الدين معلم يزدي کتاب را به نام شاه شجاع نوشته و کتابت کرده است ».
مشخصات کتاب: قطع وزيري ( 13.5 در 21.8 سانتي متر ) داراي 237 برگ و هر صفحه 9 سطر، به خط نسخ و تاريخ 20 ذي الحجه ي سال نهصد هجري، عناوين به شنگرف، جدول به تحرير وزر و لاجورد، با يک سر لوح مستطيلي و روي برگ اول يک ترنج با عبارت « تاريخ مظفري » به خط ثلث با سفيد آب و تشعير، جلد، تيماج مشکي است. اين نسخه به شماره ي 4281 در کتابخانه ي آستان قدس رضوي موجود است. (10 )

محمود بن احمد ني ريزي

محمود فرزند احمد ني ريزي يکي از خوش نويسان سده ي دهم هجري قمري است که در ني ريز ديده به جهان گشود و در زادگاه خود مشغول به تحصيل علم و دانش و فراگرفتن فنون خوش نويسي شد و در هنر خطاطي مهارت يافت.
يکي از آثار او نسخه اي از قرآن کريم مي باشد که در سال 987 ه.ق نوشته است و در کتابخانه ي آستان قدس رضوي به شماره ي 1502 نگهداري مي شود. احمد گلچين معاني شاعر و نويسنده و خط شناس قرآن مجيد وي را به شرح زير معرفي کرده است:
« قرآن رحلي (22 در 34 سانتي متر ) داراي 466 برگ و هر صفحه 28 سطر همراه با ترجمه، متن
و حواشي به خط نسخ و ترجمه ي فارسي به خط نستعليق با شنگرف است. ترجمه از: « شيخ نظام الدين نيشابوري » است و در آخر، رساله مشتمل بر ذکر صنايع قرآن و آنچه متعلق است به قراآت و وقوف و رسم الخط و غيره که » شيخ محمد عباسي حافظ « از مصحف « سيد ابوالقاسم محمد بن محمود بن احمد حسيني مدني سمرقندي » و « حسين بن عثمان « استخراج و جمع و تدوين کرده و هشتاد و دو صفحه است، صفحه هاي آن داراي جدول و کمند و هشت صفحه ي مذهب و مرصع ( چهار صفحه در اول و چهار صفحه در آخر ) » (11 )، سر سوره ها به خط رقاع و قلم زر، شامل نام و محل نزول و تعداد آيات و کلمات و حروف هر سوره، فواصل آيات ستاره نشان و جلد چرمي دورو، بيرون ضربي با ترنج و گوشه و درون سوخت مستعمل.
پايان: « و لقد شرفت با تمام هذا المصحف التامه التي شرفني الله تعالي کتابها العبد المذهب الراجي رحمه الله الغني محمود بن احمد النيريزي [ ني ريزي ] عفي الله عنه و عن والديه علي المسلمين و الحمد اليه رب العالمين في الخامس و الشعرين من جمادي الاولي سنه سبع و ثمانين و تسعاميه الهجريه » [ 25 جمادي اول سال 987 ه.ق ] (12 )

پي‌نوشت‌ها:

1. (خوشا ني ريز شربت خانه فارس/بهشت مردم فرزانه فارس/هوايش جانفروز و روح پرور/هوايش جانفروز و روح پرور/شکر ريزند اينجا شاعرانش/
همه اهل ادب پير و جوانش) «سيد احمد موسوي مقدم» ب) کتاب لمعات الانوار، روحاني، محمد شفيع.
2. فرهنگ آنندراج، تأليف محمد پادشاه متخلص به شاد فرزند غلام محيي الدين فاضل.
3. فرهنگ لغت دهخدا.
4. کتاب مختصر خط و سير خوش نويسي، تأليف راهجيري، علي (حزين).
5. احوال و آثار خوش نويسان تأليف دکتر مهدي بياني.
6. آتاباي، بدري فهرست کتاب هاي ديني و مذهبي خطي کتابخانه سلطنتي صفحه 702-701.
7. آتاباي، بدري فهرست کتاب هاي ديني و مذهبي خطي کتابخانه سلطنتي صفحه 702-701.
8. نقل از کتاب تاريخ فرهنگ ني ريز تأليف شمس ني ريزي، محمد جواد ص 493.
9. آتابادي، بدري فهرست کتاب هاي ديني و مذهبي خطي کتابخانه سلطنتي صفحه 702-701.
10. فهرست کتاب هاي خطي کتابخانه ي آستان قدس رضوي، جلد 7 ص 175 تأليف گلچين معاني، احمد.
11. فهرست کتاب هاي خطي کتابخانه ي آستان قدس رضوي، جلد 7 ص 175 تأليف گلچين معاني، احمد.
12. کتاب راهنماي گنجينه ي قرآن ص 210 تأليف گلچين معاني، احمد.

 

منابع تحقيق :
1. الف
خوشا ني ريز شربت خانه فارس *** بهشت مردم فرزانه فارس
هوايش جانفروز و روح پرور *** زمين پر گل و لاله سرا
شکر ريزند اينجا شاعرانش *** همه اهل ادب پير و جوانش
« سيد احمد موسوي مقدم » ب کتاب لمعات الانوار، روحاني محمد شفيع
2. فرهنگ آنندراج، تأليف محمد پادشاه متخلص به شاد فرزند غلام محيي الدين فاضل
3. فرهنگ لغت دهخدا
4. کتاب مختصر خط و سير خوش نويسي، تأليف راهجيري، علي ( حزين )
5. احوال و آثار خوش نويسان تأليف دکتر مهدي بياني.
6. دانش پژوه محمد تقي و منزوي، علينقي فهرست کتابخانه سپهسالار تهران 1346 خورشيدي.
7. آتاباي، بدري، فهرست کتب خطي ص 701 نسخ متوسط کتابت.
8. آتاباي، بدري فهرست کتاب هاي ديني و مذهبي خطي کتابخانه سلطنتي صفحه 702-701.
9. فهرست کتابخانه سپهسالار ( شهيد مرتضي مطهري )، تهران، 1346 خورشيدي جلد 4 ص 260 و 261، از دانش پژوه، محمد تقي و منزوي، علينقي.
10. نقل از کتاب تاريخ فرهنگ ني ريز تأليف شمس ني ريزي، محمد جواد ص 493.
11. فهرست کتاب هاي خطي کتابخانه ي آستان قدس رضوي، جلد 7 ص 175 تأليف گلچين معاني، احمد.
12. کتاب راهنماي گنجينه ي قرآن ص 210 تأليف گلچين معاني، احمد.
منبع مقاله :
صفي پور، علي اکبر، طبيعي، منصور، (1390)؛ مجموعه مقالات کنگره استاد ميرزا احمد ني ريزي، شيراز: بنياد فارس شناسي، چاپ اول.