نويسنده: محمد علي پيشاهنگ
« سعي کن در مشق تا چيزي شوي *** مثل احمد خان ني ريزي شوي » (1)
مولانا ميرزا احمد ني ريزي فرزند شمس الدين محمد در محله ي سادات شهرستان ني ريز معروف به شربت خانه ي فارس (2) ديده به گيتي گشود و در زادگاه خود، ني ريز مشکبيز (3) علم و دانش را فرا گرفت. سپس نزد اساتيد زمان خويش در شهر طيبه (4) ني ريزي تعليم خط ديد. آن گاه جهت کسب مهارت بيشتر در خوش نويسي به شهرهاي گوناگون مهاجرت کرد. تا از هنر استادان خط ديگر بهره گيرد. در اين جا به بيوگرافي چند استاد نامي ايشان مي پردازيم.
آقا محمد صادق ارجستاني متوفي 1134 هجري قمري
يکي از استادان مشهور خط ميرزا احمد ني ريزي خوش نويس خط نسخ « آقا محمد صادق ارجستاني » بوده است. وي نزد او تلمذ مشق کرد و از ايشان فنون خوش نويسي را به نحو مطلوبي فراگرفت و مهارت لازم را به دست آورد. (5 )محمد ابراهيم قمي
محمد ابراهيم قمي فرزند نصير ( متوفي پس 1118 ه.ق ) از معارف نسخ نويسان است و در اين خط، استاد ميرزا احمد ني ريزي مشهور است. با اينکه معروفيت آقا محمد ابراهيم قمي در خط نسخ است در ساير اقلام، از جمله ثلث، رقاع، تعليق، شکسته و نستعليق نيز مهارت داشت و به گفته ي سپهر (6 ) در هنر تذهيب و جلدسازي نيز دست داشت و به سرعت در کتابت معروف بود. گويند يک جلد قرآن مجيد در مدت قليلي کتابت مي کرد و از حق الکتابت گزاف آن، زندگي آسوده و مرفهي مي کرد. تمام عمر پر برکت را با دست باز مجرد گذرانيد. آقا محمد ابراهيم قمي در تمام دوره ي سلطنت شاه سليمان صفوي (1105- 1077 ه.ق ) و شاه سلطان حسين صفوي (1135-1105 ه.ق ) شهرت به سزايي داشت و آثاري از آن زمان به خط وي به جاست و براساس آثاري که از ايشان به جاي مانده است يک نسخه ي صحيفه ي سجاديه، به قلم نسخ که ترجمه ي آن به قلم نستعليق نيم دو دانگ خوش نوشته شده است و چنين رقم و تاريخ دارد: « کتبه العبد الفقير محمد ابراهيم قمي 1112 (ه.ق ) يک نسخه قرآن به قلم نسخ، که ترجمه ي آن برخي، به قلم نستعليق کتابت خفي خوش و خواص سور آن، به قلم شکسته ي نستعليق کتابت خفي عالي است، با رقم: « کتبه محمد ابراهيم » (7 ) زماني که مولانا ميرزا احمد ني ريزي به قصد سير و سياحت، زادگاه خود، ني ريز جنت طراز را ترک کرد، در قم رحل اقامت افکند و ساکن شد و در زمره ي شاگردان محمد ابراهيم قمي درآمد و از درياي هنر خطاطي او بهره ي فراواني برد و به تکميل نوشتن خط پرداخت. ميرزا احمد پس از فوت استاد، از قم به ني ريز عنبر آميز زادگاه خود برگشت.علاء الدين تبريزي
علاء الدين تبريزي معروف به ملا علاء بيک از استادان مشهور تبريزي بوده و افرادي مانند عبدالباقي تبريزي و عليرضا تبريزي را تربيت کرده است، که هر دو از مشاهير استادان خط هستند. علاء بيگ خود از شاگردان شمس الدين محمد تبريزي نويسنده ي فرمان شاه طهماسب اول صفوي (984-930 ه.ق ) است. مولانا ميرزا احمد ني ريزي خوش نويس از روي خط ايشان زياد تمرين مشق کرده است و از خطوط او نقل کرده است. چنان چه فرمايد: « و نقلت من خطه و انا العبد احمد النيريزي في سنه 1119 ه.ق » (8 )در کتابخانه ي سلطنتي سابق نوشته اي به شرح زير موجود است: « دعوات وزيري جلد روغرني عالي در صفحه ي اول متن و حاشيه مرصع عالي نسخ کتابت خوش با رقم « کتبه ... احمد النيريزي نقلت من خط الاستاد علاء الدين التبريزي لجناب السيد ... مير محمد سليم سلمه الله تعالي »، « في 1138 ه.ق بمحروسه اصفهان » « ... نقلت من خط الاستاد علاء الدين التبريزي و انا العبد الضعيف احمد النيريزي في سنه 1122 من الهجره المقدسه نمحروسه اصفهان لجناب الاخ الاعز الاکرم محمد رضا « بيک ارزقه الله » سعاده الدارين ... »
مولانا ميرزا احمد ني ريزي از استادان خود محمد صادق ارجستاني و محمد ابراهيم قمي و علاء الدين تبريزي و ... به نيکي و با احترام زياد ياد کرده است. روانشان شاد و يادشان گرامي باد.
القاب مولانا ميرزا احمد بن شمس الدين محمد
برخي از دانشمندان، خطاطان، علماء، فضلا، هنرمندان و ادبا ... ايراني علاوه بر اسم و شهرت، تخلص و کنيه اي که داشته اند به مناسبت هايي، داراي لقب يا القابي نيز مي شده اند، و گاه اين نام معروف تر از اسم و تخلص و کنيه ي آنان مي شده است.احمد ني ريزي خوش نويس، گذشته از نام ميرزا، مولانا، مير و ملاّ ... به لقب « سلطاني »، به مناسبت کتابتي که براي شاه سلطان حسين صفوي (1135-1105 ه.ق ) مي کرده ملقب گرديده و گذشته از اين لقب به « قلبه الکتاب » (9 )، « گوهر نگار »، « استاد الاعظم »، « استاد الکل » « نادره ي
دوران »، « اعجوبه ي زمان »، « استاد الاساتيد » (10 ) و « ناسخ نسخ نسخ نويسان جهان » (11 ) ... ملقب گرديده است.
در اين جا نمونه اي از کلمه ي سلطاني که ني ريزي در نوشته هايش به کار برده براي نمونه ذکر مي کنيم. سور قرآن « ربعي، کتابت ممتاز در 1116 ه.ق دو سر لوح مذهب، بين سطرها طلااندازي اين اثر از بهترين خطوط ميرزا احمد است، با رقم: « کتبه تراب القلام المؤمنين المحتاج الي الله الملک الغني احمد الني ريزي » « سلطاني » (12) في دارالسلطنه اصفهان صانعا الله عن الحدتان 1116 »
ميرزا احمد ني ريزي در نوشتن گونه هاي مختلفي از خط استاد بوده است
ميرزا احمد معروف ترين نسخ نويسان جهان که به گفته ي صاحب فارسنامه ي ناصري « ني ريزي که خط نسخش قلم نسخ بر جميع نسخ نويسان کشيد و از اول دوره خط نويسان تا وقتي دو دستش به قلم آشنا شد کسي دايره نوني يا کشش سيني را چون او ننوشت ... کسي دعوي همسري با او نداشته، تمام نسخ نويسان خوشه چين خرمن اويند ... » گذشته بر خط نسخ، خطوط شکسته، نستعليق، رقاع و ثلث را ني زخوش مي نوشته است. (13) دکتر مهدي بياني مي نويسد: « نستعليق و مخصوصاً شکسته را نيز خوش مي نوشت و از اين قبيل خطوط ديده ام:« صفحه اي در پايان يک نسخه دعاي صباح، به قلم شکسته کتابت خوش با رقم، يک قطعه مرقعي که به قلم نسخ است و صفحه اي به قلم شکسته کتابت خوش دارد با رقم و تاريخ « اقل احمد النيريزي في سنه 1127 ».
مقدمه ي دوازده امام خواجه نصير که متن آن به قلم نسخ کتابت عالي است و مقدمه ي آن به قلم شکسته ي کتابت جلي متوسط است.
رقم هاي متعددي که در قطعات به خطوط نسخ خود کرده است. غالباً به قلم شکسته کتابت خوش ».
استاد محمد علي کريم زاده تبريزي در کتاب احوال و آثار نقاشان، به معرفي قلمداني نفيس پرداخته که در حواشي آن به خط « رقاع » استادانه توسط احمد ني ريزي مطالبي درباره ي امتياز و عظمت خط و کتابت به نقل از اميرالمؤمنين عليهالسّلام نوشته شده است. او تذهيب و تزيين اين قلم دان را کار ميرزا احمد دانسته و گفته است: « از نمونه ي کار و تذهيب حاشيه و کتابت الوان خطوط و در مواردي ديگر تذهيب سوره هاي ادعيه و قرآن ها که ندرتاً از نزديک ديده ام، معلوم مي دارد اين استاد چيره دست در تذهيب و آرايش و ساير موازات هنر تزييني دست داشته و در اجراي آن نيز قوي دست بوده است.
شاگردان مولانا ميرزا احمد ني ريزي ( تربيت يافتگان مکتب او )
مولانا ميرزا احمد علاوه بر کتابت و خوش نويسي به تعليم شاگردان نيز اهتمام مي ورزيد. گفته اند او شاگردان بسياري را تربيت کرده است. آن چه مسلم است ني ريزي نسخت در زادگاه خود و به احتمال قوي در مدرسه هاي ملک شهريار ( علم ) و غياثيه به تعليم شاگردان پرداخت، پس از آن در اصفهان به تعليم و تربيت مشتاقان اين فن و هنر همت گماشت در اين جا نام چند نفر از شاگردانش را بيان مي کنيم.- لطف علي خان داغستاني
- درويش کرماني
- محمد حسين ارسنجاني
- محمد مهدي
لطفعلي خان داغستاني، سپهسالار لشکر سلطان حسين صفوي (1135- 1105 ه.ق )
علي قلي خان واله داغستاني در کتاب « رياض الشعرا » ذيل شرح حال لطفعلي خان داغستاني مي نويسد: « او در خط نسخ شاگرد ميرزا احمد ني ريزي خوش نويس است که اعجوبه ي زمان و نادره ي دوران بوده است ».واله داغستاني در وصف عموي خود لطفعلي خان داغستاني مي گويد: « مکرر از ميرزا احمد ني ريزي شنيدم که مي گفت: خطوط لطفعلي خان داغستاني را از خط خود تفاوتي نمي دانم چندين قطعه و دعوات خط ايشان در نزد من موجود است. ليکن چون با خط هاي من آميخته شده و نام مرا نيز در ذيل هر يک نوشته اند، معلوم نمي شود که خط خان کدام است مگر يک دعوات که در پايان آن نام خود را نوشته
بود، معلوم بود که اين خط لطفعلي خان داغستاني عمومي عليقليخان واله داغستاني است ». (14)
درويش کرماني و محمد حسين ارسنجاني
آقاي محمود بامداد کتابي در مورد ني ريز نگاشته که هنوز به چاپ نرسيده است. در آن نوشتار به نقل از حاج محمد طاهري فرزند حجت الاسلام حاج ميرزا علي فرزند طاهر ني ريزي گفته: « درويش کرماني » و « محمد حسين ارسنجاني » از جمله ي شاگردان مولانا ميرزا احمد خوش نويس ني ريزي بوده اند. (15)محمد مهدي شاگرد احمد ني ريزي
محمد مهدي که از درياي هنر خطاطي استاد خود مولانا ناهيد ميرزا احمد ني ريزي، خوش نويسي را فراگرفت و در خوش نويسي خط نسخ مهارت به دست آورد. و خود از خطاطان گرديد. در اين جا مشخصات يک جلد از قرآن هايي که اين شاگرد خوش ذوق نگاشته را بيان مي کنيم: عنوان قرآن کريم:الف: مشخصات نسخه قرآن حميد مجيد
قطع بيروني و قطع نوشته: وزيري بزرگ 16×27 س م 9/5×19 س م، کاغذ نسخه ي اصفهاني مايل به حنايي، آهاردار، عدد اوراق 432 برگ.خط نسخه: نسخ خوش در اندازه ي متوسط نزديک به جاي، سر سوره ها به قلم رقاع، مرکب متن مشکي و سرسوره ها با سفيد آب، عدد سطور 13.
کاتب و تاريخ کتابت: کاتب محمد مهدي از شاگردان احمد ني ريزي. (16 )
تاريخ کتابت سنه 1168 هجري قمري بنا به دستور ميرزا محمد جعفر ابن مرحوم آقا محمد خوبي نوشته شده است.
مطالب الحاقي، محشي و در حواشي آيات ساقط شده از متن آمده نشانه هاي تجويد در متن به
شنگرف رقم شده.
نشانه هاي افزوده: به جهت تسلسل اوراق علايم راده دارد.
صدمات وارده: گسيختگي شيرازه و مواردي جدايي اوراق آثار لکه هاي متفرقه و از جمله آب ديدگي و پاشيدگي مرکب در سطح اوراق و پارگي برخي لبه ها.
ب: آراستگي نسخه
آرايش هاي آغازين، مزدوج سازي افتتاح که جمعاً تشکيل کتيبه هاي واحد را مي دهد، مشتمل است بر چهار کتيبه کوچک تر با متن طلاپوش و جوانب مرصع به زر و شنگرف و لاجورد، در پيشاني و ذيل صفحات مجدول به خطوط پهن مذهب که در خارج آن تشعير اندازي مذهب مرصع با اوصاف پيشين آمده، اطراف نوشته جدول مضاعف با همان اوصاف و متن نوشته ي ساده است.آرايش هاي مياني و خاتمه: سر سوره ها در کتيبه هاي باريک با متن مذهب و جوانب مرصع، رموز حواشي اوراق در مجاورت نقوش هندسي متن طلاپوش با تحرير لاجورد و شنگرف آمده، جداول اوراق خطوط مذهب با تحرير مشکي و شنگرف و کمند اندازي مذهب شده اند.
فواصل آيات گوي زرين آمده، ضمناً علاوه بر مزدوج افتتاح دو مزدوج ديگر در وسط ( آغاز جزء پانزدهم ) و پايان ( معوذتين ) با همان اوصاف و اختصاصات دارد که از ذکر آنان مي گذريم.
آرايش هاي ويژه و کيفيت عمومي آرايش ها: در مواردي کتيبه ي سر سوره ها از جداول مربوطه تجاوز کرده و تا حد کمند اندازي پيش رفته اند.
ضمناً در همه جا « بسم الله » ابتدا در جداول مذهب و طلااندازي شده آمده اند. صرف نظر از برخي چروک خوردگي ها، پارگي و رنگ گرفتگي در تذهيبات نسبتاً بي عيب مي نمايد.
ج: جلد نسخه
نوع، رنگ و خصوصيات جلد: ضربي به رنگ عنابيآرايش هاي جلد: در متن نقش ترنج و سر ترنج و نيز نقوش متنوع درون آن ها به انضمام لچکي اطراف و جدول مربوط کوبيده شده اند و در حواشي برخي کتيبه گونه هايي دارد که اشعاري در روي آن ها رقم شده، عطف قابلق و ... عطف ادامه روي جلد است و لولا مشابه طرح جلد دارد. صدمات وارده به جلد: فرسودگي عمومي و مختصر رفتگي در متن به خصوص در اتصال با عطف.
برخي از آثار ميرزا احمد ني ريزي
در چهل ستون اصفهان، دو لوحه به خط خوش ني ريزي موجود است که آيت الکرسي را به نسخ با جداول مذهب نوشته و در پايان، رقم « کتبه احمد ني ريزي » سنه 1127 ه.ق دارد. دکتر محمد تقي مير، استاد دانشگاه در ص 865 کتاب بزرگان نامي پارس جلد دو که در بهمن ماه سال 1368 خورشيدي چاپ شده، نوشته که خوشبختانه هر دو لوحه تاکنون از سوانح بر کنار و سالم مانده است. (17)متتبعان و پيروان استاد ميرزا احمد ني ريزي
ميرزا حسين فسايي در فارسنامه ي ناصري مي نويسد:« ميرزا احمد خوش نويس ني ريزي که خط نسخش قلم نسخ بر جميع نسخ نويسان کشيد ... کسي دعوي همسري با او نداشته تمام نسخ نويسان خوشه چين خرمن اويند ... »
بسياري از خطاطان و نسخ نويسان پس از ميرزا احمد ني ريزي شيوه ي او را دنبال کردند و به پيروي وي مراحل و پايه خوش نويسي را به درجات عالي رسانيده اند و از او تبعيت کرده اند و آثار ارزشمند بسياري پديد آورده اند از آن ميان مي توان بزرگان و معروف ترين آن ها را بيان کرد که عبارتند از: (18)
عبدالله عاشور خراساني، زين العابدين قزويني، وصال شيرازي و فرزندان هنرمند او ( وقار، حکيم، داوري، فرهنگ، توحيد و يزداني )، ميرزا احمد شاملو، محمد شفيع تبريزي، علي عسکر ارسنجاني و فرزندش محمد شفيع ارسنجاني، زين العابدين اصفهاني ملقب به اشرف الکتاب، غلامعلي اصفهاني، آيت الله سيد محمد جواد نجومي، سيد محمد ملقب به اشرف المعالي و متخلص به بقاء محمد حسين
از خطوط او: يک قطعه نسخ نيم دو دانگ جلي عالي با رقم « مشتعه تراب اقلام المؤمنين ناقلاً من خط الاستاد احمد النيريزي، محمد حسين في 1135 » در مجموعه ي دکتر مهدي بياني موجود است که ورثه، مجموعه ي خط او را به کتابخانه ي ملي داده اند.
زين العابدين پسر محمد تقي اصفهاني ملقب به اشرف الکتاب
زين العابدين پسر محمد تقي که از استادان مسلم خط نسخ در دوره ي فتحعلي شاه (1250-1212 ه.ق ) و محمد شاه (1264-1250 ه.ق ) و ناصرالدين شاه قاجار (1313-1264 ه.ق ) و از کُتاب دربار اين پادشاه اخير بود و به همين مناسبت ايشان نيز « سلطاني » رقم مي کرد و به فرمان ناصرالدين شاه قجر به « اشرف الکتاب » ملقب شده است. آقا زين العابدين از « آقا محمد اصفهاني » تعليم خط گرفته ولي از روي خطوط « مولانا ميرزا احمد ني ريزي » مشق بسيار نموده و نام وي را با عظمت ياد کرده است. اعتماد السلطنه گويد:
آقا زين العابدين خطاط از مفاخر عظيمه اين دولت است که در قلم نسخ کرامت اظهار مي نموده ...
سيد ابوطالب خوش نويس فرزند سيد حسين ني ريزي
سيد ابوطالب فرزند سيد حسين که نسبش با شش واسطه به سيد قطب الدين محمد ني ريزي ملقب به قطب العارفين و سلطان المحققين (1173 - 1100 ه.ق ) مي رسد در نوشتن خطوط نسخ و شکسته و ثلث مهارتي به سزا داشته و در خط نسخ پيروي از ميرزا احمد ني ريزي مي نموده است صاحب تذکره سازگار مي نويسد: « او در سال 1250 متولد و در سال 1315 ه.ق در نجف اشرف بدرود زندگي گفته است ». (19)ملا عبدالله ني ريزي
ملا عبدالله خوش نويس فرزند ملا علي عسکر در اواخر قرن سيزدهم و اوايل قرن چهاردهم مي زيسته وي که خط نسخ را نيکو مي نوشته از شيوه ي ميرزا احمد ني ريزي پيروي مي کرده است و در محله ي سادات شهرستان ني ريز سکونت داشته، در سال 1312 ه.ق بدرود حيات گفته است. (20)رضا قلي فرزند احمد شاملو
در مجموعه ي مدرس رضوي خطي موجود است به شرح زير: بياض بغلي روي کاغذ ترمه سفيداب الوان نسخ و رقاع کتاب خفي متوسط با رقم « حرره العبد المذنب المحتاج الي رحمه الله الملک الغني ابن احمد شاملو، رضا قلي ».« في شهر صفر المظفر من شهور سنه 1252 في الهجره المقدسه المبارکه »، « نقلت من خط استاد اسماعيل قبله الکتاب احمد النيريزي »، « ني ريزي »، « رحمه الله تعالي و نور الله مرقده ».
زين العابدين
از خطوط او يک رقعه « از مرقع » نسخ کتابت خوش با رقم: « نقلت عن خط الاستاد احمد النيريزي طاب ثراه » في ليله العشر من شهر الله 1210 و اتاه العبدزين در کتابخانه ملي (سلطنتي سابق ) موجود است. (21)سيد محمد ملقب به اشرف المعالي و متخلص به بقاء
دکتر بياني مي نويسد: يک رقعه از مرقع او ديده ام که درست مقابل و عين آن چه ميرزا احمد ني ريزي نوشت تقليد کرده است و در جاي ديگر مي نويسد: تصديق خط ني ريزي در پشت کتاب عده الداعي نسخ رقاع عالي با رقم « حرره الاصفهاني المتخلص بالبقاء »، « سنه 1297 من الهجره المقدسه ».حاجي محمدرضا فرزند حاجي محمد سعيد
از خطوط او دعوات و سوره، رقاع و نسخ کتابت خفي عالي به شيوه ي « ني ريزي » ديده شده است.آيت الله سيد محمد جواد نجومي، اهل هنر او را ني ريزي زمان مي دانستند
متول 1307/1/26 کرمانشاه که از سال 1328 تا 1345 خورشيدي در نجف اشرف تحصيل علوم حوزوي کرده است و خود در انواع گوناگون خطوط اسلامي استاد مسلم و در خط نسخ و ثلث يگانه و کم نظير است. مي نويسد: در خانواده ي ما هنر خوش نويسي، نقاشي، صحافي بسيار زياد بود. از جمله مرحوم مغفور مبرور پدرم، آيت الله سيد محمد نجومي از خوش نويسان معروف روزگار بود و به شيوه ي « مولانا ميرزا احمد ني ريزي » خط مي نوشت و از او پيروي مي کرد. به طوري که خط او را با خط مولانا ميرزا احمد ني ريزي مقايسه مي کردند و اهل هنر او را « ني ريزي » زمان در روزگار مي دانستند.نورالدين حسيني ني ريزي معروف به ميرزا بزرگ فرزند شهاب الدين احمد
نورالدين فرزند شهاب الدين احمد ملقب به ميرزا بزرگ از خوش نويسان قلم نسخ که از شيوه ي نسخ مولانا ميرزا احمد پيروي مي کرده در سده ي سيزده در ني ريز مي زيسته است. وي در ماه شوال سال 1313 هجري قمري در زادگاه خود، ني ريز وفات يافت و در آرامستان امامزاده مير شهاب الدين احمد که از اجداد اوست به خاک سپرده شد. آرامگاه و سنگ قبر او در محله ي خاموش محله سادات پابرجاست. دو نسخه قرآن کريم به قلم زيباي او موجود است.1. قرآن وزيري بزرگ (20×32 سانتي متر ) 32 برگ و هر صفحه 46 سطر، به خط زيباي نسخ و تاريخ کتابت 1274 ه.ق؛ دو صفحه ي نخست، تمام تذهيب با سرلوح و حواشي تشعير و دعاي قبل از تلاوت و فهرست اسماء سوره با جدول و کمند، نشان ها ترنج و نيم ترنج زرين، اسامي سور به لاجورد و شنگرف و زمينه به زر، جلد روغني يک رو با نقش گل و بلبل است. اين قرآن به شماره ي 1267 در کتابخانه ي آستان قدس رضوي نگهداري مي شود.
2. قرآن وزيري (18×29 سانتي متر )، 96 صفحه و هر صفحه 47 سطر، به قلم نسخ غبار خوش، نستعليق و شکسته به تاريخ 1278 ه.ق ... سوره هاي قرآن را به خط نسخ و رنگ سرخ نوشته اند ... اسم سوره ي فاتحه الکتاب و سوره ي بقره را به خط نسخ شيوايي و به رنگ سرخ نگاشته اند ... جلد، مقواي روغني بوم زرک با ترنج و دو سر ترنج و چهار لچک ترنج بسيار زيبايي که به طرح گل و بوته مرغ الوان نقاشي شده و چهار حاشيه ي متن، طلايي و مشکي و شنگرف با گل ها و برگ هاي زرين است، پايان: « قد تشرف با تمام هذا الکتاب الحميد تنزيل العزيز الحميد في يوم الثلثاء في شهر ذي القعده الحرام من شهور سنه ثمان و سبعون ( سبعين ) و مأتين بعد الالف من الهجره النبويه المقدسه کتبه تراب اقلام السادات ابن المرحوم المغفور شهاب الدين احمد نورالدين الحسيني النيريزي ».
اين قرآن به شماره ي دفتر 964 در کتابخانه ي کاخ، موزه ي گلستان نگهداري مي شود. (22)
ابوالقاسم فرزند علي رضا
از خطوط وي مجموعه ي ادعيه اي با جلد روغني و قطع نيم ربعي مذهب روغن کشيده و متن حاشيه به خط نسخ کتابت به شيوه ي « احمد ني ريزي »، خوش و رقاع خوش يا خفي متوسط با رقم« ابن عليرضا، ابوالقاسم 1240 »، ( جهت ... ميرفتاح ) (23)
حاج محمد تقي فرزند محمد علي
حاج محمد تقي خوش نويسي است که از پيروان شيوه ي « ميرزا احمد ني ريزي » مي باشد و در خط نسخ استادي او ظاهر است.زين العابدين قزويني فرزند عبدالنبي
زين العابدين پسر عبدالنبي محدث قزويني از استادان مسلم خط نسخ و کاتب مخصوص فتحعلي شاه قاجار (1250 - 1212 ه.ق ) بوده است که به لقب « معجزه نگار » ملقب و مفتخر گرديد، وي شاعري لطيف طبع بود. از خطوط او: يک قطعه مذهب نسخ کتابت جلي و رقاع کتابت عالي با رقم نقلت عن « خط الاستاد احمد الني ريزي ».ميرزا عبدالعلي خراساني
ايشان تحصيلات مقدمات را نزد پدر خود گذرانيده و از روي خط « ميرزا احمد ني ريزي » به مشق پرداخت و خط نسخ را به درجه ي عالي رسانيده به طوري که دست کم از آن استاد ندارد.محمد حسين کازروني
آقا محمد حسين کازروني از خوش نويسان اوايل قرن دوازدهم هجري قمري معاصر با « ميرزا احمد ني ريزي » مي باشد. جماعتي از خوش نويسان خط نسخ هستند که معتقدند تميز دادن خط ايشان از خط « ميرزا احمد ني ريزي » مشکل است و به احتمال زياد از روي خط « ني ريزي » مشق و تمرين زياد نموده است.توحيد، محمد اسماعيل
پنجمين فرزند وصال شيرازي (1286 - 1246 ) ساکن شيراز بوده است. هنر خوش نويسي را از پدرخود وصال آموخته، نوشته اند قلم نسخ را با قلم خفي بهتر از جميع استادان پيش از خود مي نوشته و در ساير گوناگون چيره دستي و مهارت داشته است. در ريزنويسي کسي به پاي او نرسيده است. محمد اسماعيل توحيد در خط نسخ از شيوه ي « ميرزا احمد ني ريزي » پيروي مي کرده است قطعه ي نسخ دفتري اصل به قلم « احمد ني ريزي » ناقل محمد اسماعيل توحيد ( ابن وصال )، ( گنجينه هنر، خط و تذهيب ) (24)
وقار شيرازي، احمد
احمد وقار شيرازي، نخستين فرزند وصال شيرازي به سال 1232 ه.ق در شهر دارالعلم شيراز جنت طراز متولد شد. ضمن آموزش علوم لازمه ي زمان، هنر خوش نويسي را نيز از پدر خود وصال فرا گرفت و به خطوط نستعليق، نسخ، رقاع و شکسته نستعليق با مهارت و استادانه تسلط يافت در خط نسخ شيوه ي « احمد ني ريزي » را دنبال مي کرد ... وقار علاوه بر خوش نويسي مردي دانشمند و نويسنده اي توانا و شاعري زبان آور بوده و کتاب ها و رسالات متعددي نگاشته که تعدادي از آن ها چاپ شده است ... وقار سال 1298 در شيراز درگذشت. دو قطعه ي نسخ مورب شيوه ي « ني ريزي » در سال هاي 1287 و 1288 نگاشته در کتاب گنجينه ي هنر خط و تذهيب در صفحات 50، 51 و 95 به قلم دکتر محمود طاووسي استاد دانشگاه از انتشارات نويد در شيراز چاپ شده است، در صفحه 94: « قطعه خط رقاع و نسخ مورب نيم گردان که اصل قطعه « ني ريزي » چاپ و ناقل وقار شيرازي 1286 ». (25 )ضياء اصفهاني
صاحب حديقه الشعراء مي نويسد: اسم شريفش ملا محمد حسين، پدر در پدر از فضلا و علماي اخبار تا به مرحوم ملا محمد اسماعيل خواجويي معروف طبري الاصل ... و از طرف مادر به ميرزا مهدي خان منشي کوکب تخلص که دره ي نادري و جهانگشاي، نمونه فضل اوست مي رساند و خود آن مرحوم در علوم ظاهري سرآمد عصر و در علم هيأت و نجوم و هندسه و حساب اعجوبه ي دهر بود. هفت خط او اقاليم سبعه و بسيار شکسته را به درستي دو استاد و نستعليق را مثل رشيد و عماد و نسخ را چون « احمدني ريزي » نوشتي ... او را ديواني است مبسوط. (26)
شد غنچه تنگ دل که نشان ز آن دهان دهد *** از بي نشان چگونه تواند نشان دهد
مي رفت يار و ديدم اندر پي اش « ضياء » *** دنبال او فتاده با ناله اي و آهي
کوکب يزدي
اسم آن جناب ميرزا عبدالعلي ملقب به « نواب » و « صدارت رکاب ». نام پدرش محمد محسن از اجله ي علماي خراسان بود که به يزد آمده ساکن شد. با يکي از اشراف آن ملک وصلت لايق از برايش اتفاق افتاد و ميرزا عبدالعلي در يزد متولد شد. در خدمت والد ماجد خود کسب مقدمات کرده در شباب به اقتضاي الفت با خط الفتي پيدا شدش به خط نسخ، زمان فراق را موقوف به آن و در ساير رسم خط نيز معروف استادان است، اما پايه ي خط نسخ را به جايي رسانيد که به صد مرتبه از خوش نويسان اين شيوه را مسلمي بر او، محمد ميرزا در سفينه المحمود مي نويسد: مکرر در نزد من خط او و خطوط « ميرزا احمد ني ريزي » را مقابله افتاد، دور نيست که توانم گويم امتياز و نزاکت اين را بيش از آن چابک دستي و زودنگاري او به از اين ...محمد شفيع ارسنجاني فرزند علي عسکر
محمد شفيع مانند پدر خود در خط نسخ ناسخ خطوط پيشينيان بوده و خطاطي بي مانند که از « ملا احمد ني ريزي » پيروي و تقليد و از روي مشتق و خط او تمرين مي کرده است. مي گويند: بعد از « احمد ني ريزي » احدي در خط نسخ به او نرسيده است.حاج محمدرضا فرزند حاجي محمد سعيد
دعوات و سور، رقاع و نسخ کتابت خفي عالي به شيوه ي « ميرزا احمد ني ريزي » دارد. چند سطر نستعليق کتابت خفي خوش با رقم « کتبه العبد الاقل حاجي محمدرضا بن حاجي محمد سعيد نقي عنجرائهم في سنه 1120 و سنه 1130 و سنه 1133 در کتابخانه ي سلطنتي سابق از ايشان به يادگار مانده است.
محمد علي فرزند محمد صادق اصفهاني
قرآن نسخ کتابت به شيوه ي « مولانا ميرزا احمد ني ريزي » خوش، همراه با ترجمه و خواص سوره شکسته ي غبار عالي، سر سوره ها رقاع کتابت به زر خوش با رقم « هذا المصحف الشريف هو المصحف الرابع عشر بعد المائه من مصاحف التي تشرف به کتابت ها و فزت به تحريرها بعون الله الموفق للمبرات و المويد للحسنات کتبه العبد الاقل الخاطي الداعي لدوام الدوله الباقره السلطانيه محمد علي بن محمد صادق الاصفهاني في سنه 1215 » در مجموعه اي متعلق به خانم آذر مهدي وجود دارد. (27)پي‌نوشت‌ها:
1. فاصل، محمود، ص 191 نقل از تاريخ و فرهنگ ني ريز ص 428 تأليف شمس ني ريزي، محمد جواد.
2. خوشا ني ريز شربت خانه فارس، بهشت مردم فرزانه فارس کتاب لمعات انوار تأليف روحاني ني ريزي، محمد شفيع.
3. نوشته فيضي، محمد علي.
4. وقف نامه مدرسه غياثيه که در سال 1096 ه.ق نگاشته شده.
5. بياني، مهدي (دکتر) احوال و آثار خوش نويسان، تذکره الخطاطين تأليف ميرزا محمد علي سنگلاخ.
6. ناسخ التواريخ تأليف سپهر ميرزا محمد تقي لسان الملک.
7. احوال و آثار خوش نويسان، از بياني.
8. بياني، مهدي (دکتر)، احوال و آثار خوش نويسان.
9. کتاب بزرگان نامي پارس از دکتر مير محمد تقي و کتاب احوال و آثار خوش نويسان.
10. کتاب رياض الشعراء تأليف واله داغستاني، علي قلي خان.
11. فرهنگ آنندراج تأليف محمد پادشاه متخلص به شاد.
12. احوال و آثار خوش نويسان از بياني، مهدي (دکتر).
13. بياني، مهدي.
14. رياض الشعراء تأليف واله داغستاني، عليقلي خان.
15. طاهري ني ريزي، حاج محمد.
16. کتاب بزرگان نامي پارس جلد دو ص 865 تأليف دکتر مير، محمد تقي.
17. بياني، مهدي.
18. تذکره سازگار، تأليف سازگار، خليل.
19. تذکره سازگار، تأليف سازگار، خليل.
20. آتاباي، بدري، فهرست قرآن ها، ص 63 و 62.
21. تاريخ فرهنگ ني ريز، تأليف شمس ني ريزي، محمد جواد.
22. گلچين معاني، احمد، راهنماي گنجينه هاي قرآن ص 333 و 334.
23. گنجينه هنر، تأليف دکتر طاووسي، محمود.
24. کتاب حديقه الشعراء تأليف ديوان بيگي شيرازي، سيد احمد، تصحيح... از عبدالحسين (دکتر) نوايي.
25. کتاب حديقه الشعراء...
26. کتاب تاريخ احوال و آثار خوش نويسان از بياني، مهدي (دکتر).
27. تاريخ اصفهان، تأليف جلال الدين همايي.
1. فاصل، محمود، ص 191 نقل از تاريخ و فرهنگ ني ريز ص 428 تأليف شمس ني ريزي، محمد جواد
2. خوشا ني ريز شربت خانه فارس، بهشت مردم فرزانه فارس کتاب لمعات انوار تأليف روحاني ني ريزي، محمد شفيع.
3. نوشته فيضي، محمد علي.
4. وقف نامه مدرسه غياثيه که در سال 1096 ه.ق نگاشته شده
5. بياني، مهدي ( دکتر ) احوال و آثار خوش نويسان، تذکره الخطاطين تأليف ميرزا محمدعلي سنگلاخ
6. ناسخ التواريخ تأليف سپهر ميرزا محمد تقي لسان الملک
7. احوال و آثار خوش نويسان، از بياني
8. بياني، مهدي ( دکتر )، احوال و آثار خوش نويسان
9. کتاب بزرگان نامي پارس از دکتر مير محمد تقي و کتاب احوال و آثار خوش نويسان
10. کتاب رياض الشعراء تأليف واله داغستاني، علي قلي خان
11. فرهنگ آنندراج تأليف محمد پادشاه متخلص به شاد
12. احوال و آثار خوش نويسان از بياني، مهدي ( دکتر )
13. بياني، مهدي
14. رياض الشعراء تأليف واله داغستاني، عليقلي خان
15. طاهري ني ريزي، حاج محمد
16. کتاب بزرگان نامي پارس جلد دو ص 865 تأليف دکتر مير، محمد تقي
17. بياني، مهدي
18 و 19. تذکره سازگار، تأليف سازگار، خليل.
20. تذکره سازگار، تأليف سازگار، خليل.
21. آتاباي، بدري، فهرست قرآن ها، ص 63 و 62.
22. تاريخ فرهنگ ني ريز، تأليف شمس ني ريزي، محمد جواد.
23. گلچين معاني، احمد، راهنماي گنجينه هاي قرآن ص 333 و 334
24. گنجينه هنر، تأليف دکتر طاووسي، محمود
25. کتاب حديقه الشعراء تأليف ديوان بيگي شيرازي، سيد احمد، تصحيح ... از عبدالحسين ( دکتر ) نوايي، کتاب حديقه الشعراء ...
26. کتاب تاريخ احوال و آثار خوش نويسان از بياني، مهدي ( دکتر )
27. تاريخ اصفهان، تأليف جلال الدين همايي.
منبع مقاله :
صفي پور، علي اکبر، طبيعي، منصور، (1390)؛ مجموعه مقالات کنگره استاد ميرزا احمد ني ريزي، شيراز: بنياد فارس شناسي، چاپ اول.
/ج
