نسخ در آيه ي قبله

(وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ.‌ )(1)
مشرق و مغرب از آن خداست، به هر سو رو کنيد، خدا آن جا است.
به طوري که نقل گرديده است، به عقيده ي گروهي از دانشمندان علم تفسير، مانند ابن عباس، ابوالعاليه، حسن بصري، عکرمه، قتاده، سدي و زيد بن اسلم، اين آيه نسخ شده است.(2)
ولي خود آن ها در ناسخ اين آيه به اختلاف سخن گفته اند، ابن عباس گفته که با اين جمله نسخ شده است:
(وَ حَيْثُ مَا کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ. )(3)
هر کجا بايد، روي خود را به سوي کعبه متوجه سازيد!
قتاده مي گويد که: با اين جمله نسخ شده است:
(فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ.)(4)
به سوي مسجد الحرام روي گردان.
و کيفيت نسخ را چنين بيان نموده اند که: طبق مضمون آيه اوّل مسلمانان در اوايل طلوع اسلام مخير و آزاد بودند که در حال نماز به هر سو که بخواهند رو کنند اما رسول خدا(صلي الله عليه و آله و سلم) بيت المقدس را به عنوان قبله انتخاب نمود که به سوي آن نماز بخوانند، سپس ضمن دو آيه بعدي دستور توجه به سوي بيت الحرام آمد و توجه به بيت المقدس نسخ گرديد.

مؤلف:

اين بود خلاصه ي نظريه نسخ در مورد آيه ي شريفه(فَاَينَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجهُ اللهِ)، ولي اين نظريه بسيار سست و از درجه ي اعتبار ساقط است زيرا:
اولاً: توجه رسول خدا(صلي الله عليه و آله و سلم) به سوي بيت المقدس با اراده و ميل خود نبود، بلکه خدا آن را براي وي معين نموده بود، چنان که مي فرمايد:
(وَ مَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي کُنْتَ عَلَيْهَا إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ.)(5)
ما قرار نداديم، قبله اي را که تو به سوي آن نماز مي خواندي، مگر براي اين که فرد مطيع و پيرو، از فرد سرکش و عقب گرد که به کفر دوران جاهليت برمي گردد، شناخته شود.
ثانياً: آيه(فأينما تولوا) هيچ ارتباطي به مسئله ي قبله و بيان و جهت و نقطه ي توجه در حال نماز ندارد تا با آيات ديگر نسخ گردد بلکه اين آيه يک حقيقت ثابت و تغييرناپذير اعتقادي را بيان مي کند که قابل نسخ نيست و آن اين است که خداوند در جاي معين و نقطه ي خاصي نيست و در هر سو و در هر نقطه و در همه جا وجود دارد، به طوري که به هر طرف که رو بيفکنيد، خداوند در آن جاست.
با توجه به همين معني است که ائمه اهلبيت (عليه السّلام) از اين آيه احکام ذيل را استفاده نموده اند:
1- مسافر در نمازهاي مستحب مي تواند به هر سو که بخواهد رو کند.
2- نماز واجب انسان اگر از روي اشتباه به مابين مشرق و مغرب واقع شد، صحيح است.
3- سجده هاي قرآن را مي توان به هر طرف انجام داد.
4- کسي که قبله را نمي شناسد، به هر سو مي تواند نماز بخواند.
سعيد بن جبير هم وقتي که خواستند به فرمان حجاج سرش را روي زمين از تنش جدا کنند، همان آيه را تلاوت نمود.(6)
بنابراين آيه«اينما تولوا...» مطلق است و از نظر توجه به سوي خدا، عموميت دارد که در تمام امور و کارها به هر سونظر کند به سوي خداست و اين حکم عام با مسئله ي نمازهاي واجب قيد و تبصره خورده است و به عقيده ي بعضي از علما در نمازهاي مستحبي نيز اگر در حال حرکت خوانده نشوند، رعايت اين قيد ضروري است که در اين موارد، انسان بايد به عنوان توجه به خدا به سوي کعبه رو کند.
خلاصه ي گفتار اين که:(اينما تولوا...) نسخ نشده است بلکه حکم آن با آيات ديگر تقييد و تبصره خورده است و ادعاي نسخ در اين آيه بر پايه ي دو اصل مبتني و استوار است:
اول اين که: نزول اين آيه، قبل از آيه اي باشد که دستور توجه به سوي کعبه در آن آمده است ولي اين اصل ثابت و مسلّم نيست.
دوم اين که: اين آيه در خصوص نمازهاي واجب وارد شود در صورتي که چنين نيست و به نمازهاي واجب اختصاص ندارد، به خصوص اين که به طريق اهل سنت رواياتي در اين زمينه آمده است که موارد نزول اين آيه را به همان طور توضيح داده اند که ائمه ما از اين آيه استفاده کرده و به ما تعليم نموده اند و گفته اند که اين آيه در موارد: «دعا و نمازهاي مستحب و نماز مسافري که رو به قبله حرکت نمي کند و يا کسي که اشتباهاً به سوي غيرقبله نماز بخواند»(7) نازل شده است.

نتيجه:

از همه ي آن چه که تا اين جا گفته شد، چنين برمي آيد که ادعاي نسخ در آيه(اينما تولوا..) قطعاً باطل و بي اساس است. خوشبختانه در بعضي موارد ائمه اهل بيت(عليه السّلام) نيز به اين حقيقت تصريح نموده، اظهار داشته اند که اين آيه نسخ نگرديده است.
آري، ممکن است گاهي از نسخ يک معناي عام اراده شود که تقييد نيز مشمول آن معني باشد که قبلاً بدان اشاره نموديم و اگر در اين موارد نيز از نسخ چنين معني اراده شود، مانعي ندارد و شايد منظور ابن عباس نيز از نسخ در اين موارد، همين معني بوده است.

پي نوشت ها :

1- بقره/115.
2- تفسير ابن کثير، 157/1-158.
3- بقره/150.
4-بقره/150.
5-بقره/143.
6- تفسير قرطبي، 75/2.
7-تفسير طبري، 400/1-402.

منبع مقاله :
خوئي، حضرت آيت الله حاج سيدابوالقاسم خوئي(ره)(1385)، البيان في تفسير القرآن، ترجمه محمد صادق نجمي- هاشم هاشم زاده هريسي، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان چاپ و انتشارات، چاپ دوم