نويسنده: سيد علي شهرستاني
مترجم: سيد هادي حسيني
مترجم: سيد هادي حسيني
بنابراين « ابوبکر » يا کنيه ي « عبدالله » است يا کنيه ي « محمد اصغر » يا کنيه ي « عبدالرحمان ». اکنون به اقوال ديگر مي پردازيم.
ابوبکر کنيه ي عبدالله
احمد بن اعثم کوفي ( م 314 هـ ) در الفتوح مي گويد:سپس برادران حسين پيش افتادند تا جانشان را فداي او کنند. نخستين کسي که جلو آمد، ابوبکر بن علي بود، نامش « عبدالله» است و مادرش ليلا، دختر مسعود...
مردي از اصحاب عمر بن سعد- که زَجر بن بدر نخعي ناميده مي شد- بر وي يورش آورد و به قتلش رساند (1).
توحيدي ( م 380 هـ ) در البصائر و الذخائر مي گويد:
براي علي بن ابي طالب از ليلا ( دختر مسعود دارمي ) عبيدالله [عبدالله] به دنيا آمد ( وي همان ابوبکر [ بن علي ] است )... و از يک ام ولد [ براي علي ] محمد اصغر، زاده شد (2).
عمري علوي ( از بزرگان قرن پنجم ) در المجدي مي نگارد:
موضح مي گويد: و [ از پسران علي است ] ابوبکر و نام او « عبدالله » مي باشد ( در کربلا کشته شد ) و ابو علي [ که نامش ] عبيدالله است. مادر اين دو [ ليلاي ] نَهشَلي است.
و اما عبيدالله، با دايي هاي بني تميمي اش در بصره به سر مي برد تا اينکه ماجراهاي مختار پيش آمد و در حالي که به همراه مصعب بود زخمي به او رسيد و از دنيا رفت. قبر او در « مذار » ( ميان زمين هاي سرسبز بصره ) تا به امروز زيارت مي شود.
[ در پي اين واقعه ] مصعب، مختاري ها را شماتت مي کرد و مي گفت: مختار، فرزند امامش را کشت (3).
ابوالعباس، احمد بن ابراهيم ( از عالمان نيمه ي قرن چهارم هجري ) در المصابيح مي نويسد:
[ از فرزندان علي است ] عبيدالله و ابوبکر؛ و گفته اند: اين ابوبکر، همان « عبدالله » است که پيش از اين نام برديم.
مادر اين دو، ليلا- دختر مسعود- است (4).
علامه مجلسي ( م 1111 هـ ) از مقاتل نقل مي کند که در آن آمده است:
گويند: سپس برادران حسين پيش افتادند تا جان فداي او باشند. اولين کسي از آنها که بيرون آمد، ابوبکر بن علي بود که نامش « عبيدالله » [ عبدالله ] است و مادرش ليلا- دختر مسعود بن خالد بن ربعي تميمي- وي پيش آمد، در حالي که اين رجز را مي خواند:
شيخي عليٌ ذُو الفَخارِ الأَطوَل *** من هاشمِ الخير الکريمِ المُفضِل
- پدرم علي است که افتخارات فراوان دارد؛ از نسل هاشم نيکو سيرت بخشنده و بزرگوار است.
وي پيوسته مبارزه کرد تا اينکه زجر بن بدر نخعي او را کشت، و گفته اند: عبدالله بن عقبه غنوي او را به قتل رساند.
ابوالفرج مي گويد: نام قاتل او شناخته نشد.
امام باقر (عليه السّلام) ( در اسنادي که پيش از اين آمد ) بيان مي دارد که: مردي از همدان او را به قتل رساند.
مدائني ذکر کرده که جسدش در « ساقيه » يافت شد و در نيافتند چه کسي او را کشت (5).
شيخ محمد مهدي شمس الدين در انصار الحسين نام 17 تن از بني هاشم را مي آورد که شهادت آنها در کربلا ثابت شده است، سپس نام 10 نفر را ذکر مي کند که شهادت آنها در کربلا مشکوک مي باشد؛ اولين آنها ابوبکر بن علي بن ابي طالب است.... در مناقب خوارزمي آمده که نامش عبدالله بود و مادرش ليلا- دختر مسعود- است (6).
در مواليد الائمه مي خوانيم:
علي، داراي [ دو پسر به نام هاي ] ابوبکر و عبدالله شد، از « ميلاء » [ ليلا ] دختر مسعود (7).
به نظر مي رسد « ميلاء » و « هملاء » ( چنان که در خبر ديگر آمده است (8) تصحيف « ليلاء » ( ليلي ) باشد.
همچنين در اسم پدرش « معوذ » و « مسروق » به چشم مي خورد که هر دو تصحيف « مسعود » اند ( چنان که در ديگر متون ديده مي شود ) و « عبدالله »، تصحيف « عبيدالله » است؛ زيرا در مقابل « ابوبکر »، « عبيدالله » است ( نه « عبدالله » ).
مانند اين تصحيف در کتاب الأمالي الشجريه رخ داده است، در آن مي خوانيم:
عبدالله بن علي بن ابي طالب، مادر او نيز ام النين است... و ابوبکر بن علي بن ابي طالب، مادرش ليلا- دختر مسعود نَهشَلي- است (9).
ضبط درست در اينجا « عبيدالله » مي باشد.
تبار شناسان و مورخان، در موارد فراواني اسم « عبيدالله » را به « عبدالله » تصحيف مي کنند در حالي که همه مي دانند آن که در کربلا به قتل رسيد ( بر فرض وجودش در کربلا ) عبدالله است ( نه عبيدالله ) چگونه ايشان « عبدالله » را قسيم « ابوبکر » قرار مي دهند، در حالي که عبيدالله در قبال ابوبکر مي باشد ( نه « عبدالله » ).
نيز اين احتمال هست که « ابوبکر » فرزند امام علي (عليه السّلام) نباشد، بلکه از پسران امام حسن (عليه السّلام) به شمار رود و بدان جهت که امام علي (عليه السّلام) جد اوست، به امام نسبت داده اند.
و بسا وي، همان « محمد اصغر » ( فرزند عبدالله بن جعفر ) شوهر ليلاي نَهشَلي ( همسر امام علي (عليه السّلام) پيش از او ) باشد، و به امام علي (عليه السّلام) نسبت داده شده است.
ابوبکر کنيه ي محمد اصغر
متوني بيان مي دارد که در ميان فرزندان امام علي (عليه السّلام) آن که به ابوبکر کنيت يافت، نامش « محمد اصغر » است، نه « عبدالله ».مسعودي ( م 345 هـ ) در التنبيه و الإشراف مي نگارد:
محمد اصغر، به « ابوبکر » کنيت يافت، و عبيدالله... (10).
شيخ طبرسي ( م 548 هـ ) در اعلام الوري به نقل از شيخ مفيد ( م 478 هـ ) مي آورد:
محمد اصغر ( که به « ابوبکر » کنيت يافت ) و عبيدالله، با برادرشان حسين در کربلا شهيد شدند، مادرشان ليلا- دختر مسعود دارمي- است (11).
شيخ طبرسي در تاج المواليد مي گويد:
محمد اصغر ( که به « ابوبکر » کنيت يافت ) و عبيدالله، با برادرشان امام حسين (عليه السّلام) در کربلا شهيد شدند، مادرشان « ليلا » دختر مسعود دارمي است (12).
ابن بطريق ( م 600 هـ ) در العمدة مي نويسد:
محمد اصغر ( که به « ابوبکر » کنيت يافت ) و عبيدالله، با برادرشان حسين در کربلا به شهادت رسيدند، مادرشان « ليلا » دختر مسعود دارمي است (13).
علي بن يوسف حلي ( م 705 هـ ) برادر علامه حلي، در العدد القوية مي گويد:
براي امام علي (عليه السّلام) از ليلا- دختر مسعود دارمي- [ محمد ] اصغر پديد آمد ( که به « ابوبکر » کنيت يافت ) و « عبيدالله » (14).
علامه حلي ( م 726 هـ ) در المستجاد مِنَ الإرشاد مي گويد:
محمد اصغر ( که به « ابوبکر » کنيت يافت ) و عبيدالله، با برادرشان حسين در کربلا شهيد شدند، مادرشان « ليلا » -دختر مسعود دارمي- است (15).
ابن حاتم عاملي ( م 664 هـ ) در الدر النظيم مي نگارد:
فرزندان امام علي (عليه السّلام) از ليلا- دختر مسعود دارمي- عبارت اند از: محمد اصغر ( که به « ابوبکر » کنيت يافت ) و عبيدالله (16).
اربلي ( م 693 هـ ) در کشف الغمه قول شيخ مفيد را بي هيچ زيادتي حکايت مي کند [ که گفت ]:
محمد اصغر ( که به « ابوبکر » کنيت يافت ) و عبيداالله [ دو فرزند امام علي (عليه السّلام) هستند ] هر دو با برادرشان امام حسين (عليه السّلام) در کربلا به شهادت رسيدند، مادرشان ليلا، دختر مسعود دارمي است (17).
ابن صباغ مالکي ( م 855 هـ ) در الفصول المهمه مي نويسد:
[ از فرزندان امام علي اند ] محمد اصغر ( که به « ابوبکر » کنيت يافت ) و عبدالله [ عبيدالله ] (18) که با برادرشان حسين در کربلا شهيد شدند، مادرشان « ليلا » دختر مسعود دارمي است (19).
درنگي با سيد محسن امين
سيد محسن امين ( م 1370 هـ ) در أعيان الشيعه مي نگارد:ابوبکر بن علي بن ابي طالب، با برادرش امام حسين (عليه السّلام) ( در سال 61 ) در کربلا به قتل رسيد.
طبري و ابن اثير مي گويد: در قتل وي [ در کربلا ] شک کرده اند.
شيخ طوسي- در رجالش- او را در زمره ي اصحاب امام حسين (عليه السّلام) مي شمارد...
در مقاتل الطالبيين ( هنگام ذکر کساني از اهل بيت امام حسين (عليه السّلام) که با آن حضرت کشته شدند ) آمده است: و ابوبکر بن علي بن ابي طالب، نامش دانسته نشد؛ مادرش ليلا- دختر مسعود- است...
و در ابصار العين مي خوانيم: ابوبکر بن علي بن ابي طالب، نامش « محمد اصغر » يا « عبدالله » است، مادرش « ليلا » نام دارد...
مي گويم: قول ابوالفَرَج را دانستي که گفت: « نام اين ابوبکر به دست نيامد » اطلاعات وي، از هر مورخي گسترده تر است؛ و نيز شنيدي که صاحب مناقب آل ابي طالب ( که وسعت اطلاعاتش انکار ناشدني است ) او را نام نبرد.
امام محمد اصغر ( فرزند امام علي (عليه السّلام) ) را ابوالفرج در مقاتل الطالبيين جداگانه مي آورد و اشاره نمي کند که وي به ابوبکر کنيت يافت.
نمي دانم صاحب ابصار العين اين سخن را از کجا مي گويد (خودش بهتر داند که چه گويد ).
شنيدي که صاحب بحار الأنوار گفت: « نامس عبيدالله است، نه عبدالله ». مأخذ سخن وي را در نيافتيم؛ چرا که به کتاب خاصي آن را استناد نمي دهد و تنها در دنباله ي « قالوا » ( گفتند ) [ نقل قول نامستند ] آن را مي آورد.
افزون بر اين، ابوالفرج در المقاتل مي گويد: يحيي بن حسن آورده که ابوبکر بن عبيدالله طلحي، حديث کرد او را از پدرش که: « عبيدالله بن علي، با حسين کشته شد ».
اين سخن، خطاست؛ عبيدالله را در [ جنگ ] « مذار » اصحاب مختار بن ابي عبيده به قتل رساندند [ قبر ] او را در « مذار » ديدم.
در اينجا، ابوالفرج، نه تنها کنيت عبيدالله را به « ابوبکر » ذکر نمي کند، بلکه از اساس، قتل وي را در کربلا، منکر مي شود.
ابوالفرج، فرزندي براي امام علي (عليه السّلام) که او را « عبدالله » بنامند و در کربلا به قتل رسيده باشد جز برادر حضرت عباس (عليه السّلام) که مادرش ام البنين است، ذکر نکرده است.
نتيجه اينکه، براي ما، نام وي [ ابوبکر ] ثابت نشد. از اين رو، آن را فقط در باب کنيه ها آورديم و در باب اسامي ذکر نکرديم (20).
اين سخن سيد محسن امين، با آنچه وي در جلد اول اعيان الشيعه آورده هماهنگي ندارد؛ چرا که در آنچه درباره ي اولاد امام علي (عليه السّلام) جزم دارد به اينکه « محمد اصغر » اسم همان پسري است که به ابوبکر کنيت يافت، مي گويد:
دوازدهم [ از فرزندان امام علي (عليه السّلام) ] محمد اصغر است که به « ابوبکر » کنيت يافت. بعضي ابوبکر و محمد اصغر را دو شخص شمرده اند، به نظر مي رسد هر دو شان يک شخص است.
سيزدهم [ از فرزندان امام علي (عليه السّلام) ] عبدالله يا عبيدالله مي باشد که در کربلا شهيد شدند و مادرشان ليلا- دختر مسعود نَهشَلي- است... (21).
از سوي ديگر، چگونه سيد محسن امين، محمد اصغر را از عبداله يا عبيدالله جدا مي سازد؛ کنيت محمد اصغر را « ابوبکر » مي شمارد؟! در حالي که کساني قائل اند « ابوبکر » کنيت عبدالله مي باشد، نه محمد ( چنان که گذشت ).
مادر « محمد اصغر » کيست؟ آيا اسما ( بنت عميس ) است يا لُبابه ( دختر عبدالله بن عباس ) يا وي کنيز زاده است و مادرش کنيزي به نام « ورقاء » مي باشد؟ (22).
چرا آن گونه که مادر عبدالله يا عبيدالله، نام برده شده، نام مادر محمد اصغر نيامده است؟
آيا با اين کار، خواسته اند بگويند که اينان دو نفرند ( نه يک نفر ) مادر محمد اصغر، کنيز است و مادر عبيدالله، ليلاي نَهشَلي مي باشد؟
سيد محسن امين، چگونه مي تواند ميان قول بيشتر مورخان سازگاري ايجاد کند که قائل اند « ابوبکر بن علي » فرزند ليلاي نَهشَلي است، و کنيز زاده نمي باشد ( چنان که سيد امين در جلد اول « اعيان الشيعه » همين را بيان مي دارد ).
چرا سيد محسن امين، در ميان فرزندان ليلاي نَهشَلي ( چونان ديگران ) کسي را نام نمي برد که اسم يا کنيه اش ابوبکر باشد؟ در حالي که وي به نقل از اصحاب مقاتل مي گويد:
نخستين فردي از برادران امام حسين (عليه السّلام) که [ براي مبارزه ] بيرون آمد، ابوبکر بن علي بود که نامش عبدالله است و مادرش ليلا، دختر مسعود بن خالد مي باشد (23).
مانند اين سخن، از بن اعثم در الفتوح و از عمري در المجدي بيان شده است. مسعودي در التنبيه و الإشراف و شيخ مفيد در الإرشاد و طبرسي در اعلام الوري و ابن بطريق در العمده گفته اند که نام ابوبکر، محمد اصغر بود.
آيا اينان از ابوالفرج اصفهاني کم اطلاع ترند؟
سيد محسن امين، چگونه ميان سخن ابن شهر آشوب ( که وسعت آگاهي هايش انکار ناشدني است و در نقل هايش نام ابوبکر را محمد اصغر مي داند ) و ميان سخن ابوالفرج ( که نام ابوبکر را نمي آورد ) جمع مي کند؟
اين سخن درست که ابوالفرج محمد اصغر را در مقاتل الطالبيين- جداگانه- نام مي برد و اشاره نمي کند که وي به « ابوبکر » کنيت يافت، ليکن سيد محسن امين به نام و کنيه ي وي ( در ضمن اولاد اميرالمؤمنين (عليه السّلام) ) اشاره دارد.
به نظر نگارنده، مدرک صاحب اِبصار العين جمع ميان نصوص تاريخي است. نمازي نيز مانند اين شيوه ي سماوي را به کار مي برد؛ زيرا در مستدرکات علم رجال الحديث در قسمت کنيه ها مي گويد:
ابوبکر- فرزند اميرالمؤمنين- به همراه برادرانش امام حسن و امام حسين ( صلوات خدا بر همه ي آنان باد ) بود و در کربلا به شرف شهادت و سلام در زيارت رجبيه، نايل شد. نامش « محمد » يا « عبيدالله » [ عبدالله ] است که به افتخار سلام در زيارت ناحيه ي مقدسه بار يافت، مادرش ليلا- دختر مسعود بن خالد- است (24).
در جاي ديگر، مي نويسد:
محمد، فرزند اميرالمؤمنين، داراي سه مصداق است:
يک:
محمد بن حنفيه ( که شرح حالش در جاي خودش خواهد آمد ).دو:
محمد اصغر، که در کربلا شهيد گشت، کنيز زاده مي باشد و در زيارت ناحيه ي مقدسه، شرف سلام را يافته است.سه:
محمد اوسط، که مادرش « اُمامه » ( دختر عاص ) است و او نيز از شهداي کربلا به شمار مي رود (25).شيخ محمد شوشتري در قاموس الرجال مي نگارد:
شرح حال ابوبکر بن علي بن ابي طالب، در [ ذيل اسم ] محمد بن اميرالمؤمنين (عليه السّلام) گذشت. شيخ طوسي در رجال خودش درباره ي اصحاب امام حسين (عليه السّلام) مي گويد: ابوبکر بن علي، برادر آن حضرت، با وي به قتل رسيد... (26)
اين بود سخن فشرده اي درباره ي فرزندان امام علي (عليه السّلام) که کنيت « ابوبکر » داشت و « محمد اصغر » ناميده مي شد.
ابوبکر کنيه ي عبدالرحمان يا عتيق
مَقريزي ( م 845هـ ) در اتعاض الحنفاء- به تنهايي- قائل شده است که:عبدالرحمان- که به « ابوبکر » کنيت يافت- و عبيدالله- مادرشان ليلا- دختر مسعود با خالد تميمي- است (27).
همچنين مِزي ( م 742 هـ ) به تنهايي، در تهذيب الکمال بر اين باور است که « عتيق » نام فرزندي از امام علي (عليه السّلام) است که به « ابوبکر » کنيت يافت (28). صفدي نيز در الوافي بالوفيات از مِزي پيروي مي کند؛ زيرا مي گويد:
[ از فرزندان امام علي (عليه السّلام) است ] عبيدالله ( که با « ابو علي » کنيت يافت ) گفته اند وي در کربلا کشته شد، و عبدالرحمان و حمزه که [ هر دو به مرگ طبيعي ] درگذشتند، و ابوبکر [ که ] « عتيق » نام داشت و گفته اند او [ هم ] در کربلا به قتل رسيد (29).
ابن حزم ( م 456 هـ ) در جمهرة انساب العرب « ابوبکر » را در ضمن برادران حضرت عباس (عليه السّلام) ذکر مي کند و اين سخني است که هيچ کسي با آن موافق نمي باشد. بسا از کلام وي به دست آيد که ابوبکر، کنيتِ « عبدالله بن علي » ( فرزند ام البنين کلابي ) است؛ زيرا« عبدالله » را ضمن اولاد ام البنين نمي آورد، بلکه به نام « ابوبکر » بسنده مي کند.
ابن حزم مي گويد:
ابوبکر و جعفر و عثمان و عباس، با برادرشان حسين کشته شدند (30).
بدين ترتيب دريافتيم که « ابوبکر » آن گونه که خواننده در آغاز تصور مي کرد، اسم نمي باشد، بلکه کنيه است ( يا کنيه ي عبدالله و يا کنيه ي محمد اصغر ) و اما اين ادعا که ابوبکر کنيت عبدالرحمان يا « عتيق » مي باشد، ادعايي به دور از صواب است. اين سخن، از ادعاهاي منحصر به فرد مزي است و به تبع وي، صفدي آن را بيان مي کند.
بر ادعاي اسم « عتيق » نشانه هاي جعل، نمايان است؛ زيرا ميان [ اسم ] « عتيق » و [ کنيه ي ] « ابوبکر » در فرزندان امام علي (عليه السّلام) جمع کرده اند.
هرگاه بپذيريم و قائل شويم که امکان تعدد اسامي نزد عرب هست، مي توانيم بيان اين اقوال جمع کنيم؛ بدين گونه که: بسا پدر اسمي را بر فرزند نهاده و نام ديگر را مادر وضع کرده است و نام سومي را دايي يا جد گذاشته است و در نتيجه يک شخص، داراي دو يا سه اسم شده است، در حالي که يک کنيت دارد.
شيخ سماوي ( م 1370 هـ) در ابصار العين مي گويد:
ابوبکر بن علي، نامش محمد يا عبدالله است. مادرش ليلا- بنت مسعود- مي باشد... گفته اند: زجر بن بدر نخعي او را کشت؛ و گفته اند: به دست عُقبه غنوي به قتل رسيد؛ و گفته شده که مردي از همدان او را به قتل رساند؛ و گفته اند: در گودال آبي او را کشته يافتند، قاتلش معلوم نشد.
بعضي از راويان آورده اند که وي [ در کربلا ] به ميدان آمد و مي گفت:
شيخي عليٌ ذُو الفَخارِ الأَطوَل*** من هاشمِ و هاشمٌ لا تُعدَلِ
پدرم علي است، صاحب افتخارات فراوان؛ از نسل هاشم، و هاشم ( از راستي و حق ) عدول نکرد.
ابوبکر، به نبرد خويش ادامه داد تا اينکه گروهي او را از پا درآوردند که از آنهاست عقبه غنوي (31).
به نظر مي رسد در اينجا نسب شناسان و مورخان دچار اشتباه شده اند. اگر در اين متن با دقت بنگريم، خلط آشکاري را مي بينيم؛ زيرا بر اساس قول موضح النسابه، (32) مشهور اين است که عقبه غنوي ( يا عبدالله بن عقبه غنوي ) قاتل ابوبکر بن حسن بن علي است، که « عبدالله » ناميده مي شد (33).
و همچنين اينکه گفته شده قاتل وي مردي از همدان بود يا اين سخن که قاتل وي معلوم نشد؛ چرا که در آبگيري او را کشته يافتند، درباره ي عبيدالله بن علي ( پسر ليلاي نَهشَلي ) وارد شده، همو که در سپاه مُصعَب به قتل رسيد و قبرش در « مذار » بصره است.
آري، بعضي از مورخان اين امر را به برادرش عبدالله بن علي (فرزند ليلاي نَهشَلي ) نسبت داده اند، ليکن بر اساس تحقيق علمي، اين نسبت، نادرست است.
با توجه به همه ي اين مطالب، بعيد به نظر نمي رسد که عبدالله يا محمد ( يا شخص ديگري ) همان فرزند امام علي (عليه السّلام) از ليلاي نَهشَلي باشد که به ابوبکر کنيت يافت؛ به جهت وجود برادران پدري ديگرش؛ مانند: محمد اصغر ( که کنيز زاده بود ) و عبدالله ( که مادرش ام البنين است ).
مورخان و نسب شناسان، بر او کنيت ابوبکر را داده اند تا از برادرش محمد اصغر ( که مادرش ام ولد بود ) و از برادر ديگرش عبدالله ( که فرزند ام البنين است ) تمايز يابد.
مريد اين سخن، متون زير مي باشد که در آنها « محمد اصغر » غير از « ابوبکر » به شمار آمده است:
تمايز ابوبکر از محمد اصغر
ابو مِخنف ( م 157 هـ ) مي گويد:[ در واقعه ي کربلا ] حسين کشته شد، مادرش فاطمه- دختر رسول خدا- است.
و محمد بن علي، به قتل رسيد؛ مادرش کنيز بود، مردي از بني ابان بن دارم او را کشت.
و ابوبکر بن علي، کشته شد؛ مادرش ليلا، دختر مسعود بن خالد است (34).
و نيز مي گويد:
مردي از ابان بن دارم، محمد بن علي را تير زد، او را کشت و سرش را آورد (35).
ابن سعد ( م 230 هـ ) در الطبقات الکبري مي گويد:
و محمد اصغر ( فرزند علي ) با حسين کشته شد، و مادرش ام ولد مي باشد (36).
ابن کلبي ( م 204 هـ ) در الجمهره مي نويسد:
[ از فرزندان امام علي (عليه السّلام) ] عبدالله [ عبيدالله ] و ابوبکر درگذشتند، مادرشان، ليلا، دختر مسعود بن خالد است.... و محمد- که کنيز زاده بود- به همراه حسين کشته شد (37).
طبري ( م 310 هـ ) مي گويد:
[ در واقعه ي کربلا ] محمد بن علي به قتل رسيد، مادرش کنيز بود، مردي از بني دارم او را کشت.
و ابوبکر بن علي کشته شد، مادرش ليلا- دختر مسعود- است (38).
ابو نعيم ( م 430 هـ ) در معرفة الصحابه آورده است:
مادر عبيدالله و ابوبکر [ دو فرزند امام علي (عليه السّلام) ] ليلا، دختر مسعود بن خالد مي باشد... و محمد اصغر کنيز زاده بود (39).
شيخ مفيد ( م 478 هـ ) در الاختصاص در فهرست نام کساني که با امام حسين (عليه السّلام) در کربلا شهيد شدند، مي گويد:
و محمد بن علي- که مادرش کنيز بود- و ابوبکر بن علي، که مادرش ليلا دختر مسعود است (40).
ابن جوزي ( 597 هـ ) در المنتظم و در صِفة الصَّفوه و در تلقيح فهوم أهل الأثر مي نگارد:
[ از فرزندان امام علي (عليه السّلام) ] عبيدالله را مختار کشت، و ابوبکر، با حسين به قتل رسيد ( مادر اين دو، ليلا دختر مسعود است )... و محمد اصغر- که مادرش کنيز بود- با حسين کشته شد (41).
ابن شجري ( م 542 هـ ) در الأمالي الشجريه مي نويسد:
محمد بن علي بن ابي طالب ( محمد اصغر ) را مردي از بني ابان بن دارم به قتل رساند. اين شخص، قاتل عبدالله بن علي- که کنيز زاده است- نمي باشد.
و مادر ابوبکر بن علي، ليلا- بنت مسعود- است (42).
ابن اَثير (م 630 هـ ) در الکامل في التاريخ مي آورد:
[ در ماجراي کربلا ] محمد بن علي- که کنيز زاده بود- به دست مردي از بني دارم به قتل رسيد، و ابوبکر بن علي ( که مادرش ليلا- دختر مسعود دارمي- است ) کشته شد، در قتل وي [ در کربلا بعضي از مورخان ] شک کرده اند (43).
احمد بن عبدالله طبري ( م 694 هـ ) در ذخائر العقبي مي نويسد:
امام علي 14 پسر داشت... عبيدالله که مختار او را کشت، و ابوبکر به همراه حسين به قتل رسيد ( مادر اين دو، ليلا- دختر مسعود بن خالد نَهشَلي- است، و عبدالله بن جعفر پس از امام علي، با او ازدواج کرد ]... و محمد اصغر- که کنيز زاده بود- و با حسين کشته شد (44).
ابن کثير ( م 774 هـ ) در البداية و النهاية مي گويد:
از زنان امام علي است « ليلا » ( دختر مسعود بن خالد بن مالک، از بني تميم ) که براي آن حضرت، عبيدالله و ابوبکر را زاييد...
واقدي گفته است: محمد اصغر [ از فرزندان علي ] کنيز زاده است (45).
ابن صباغ مالکي ( م 855 هـ ) در الفصول المهمة مي نگارد:
[ در ماجراي کربلا ] محمد بن علي- که مادرش کنيز بود- کشته شد، مردي از بني دارم او را کشت.
و ابوبکر بن علي، به قتل رسيد. مادرش، ليلا، دختر مسعود دارمي است (46).
به اين ترتيب، روشن شد که « محمد اصغر » که مردي از بني دارم او را از پا درآورد، کنيز زاده است و پسر ليلاي نهشلي ( که به « ابوبکر بن علي » مشهور است ) نمي باشد؛ زيرا طبق آداب و رسوم قبيله اي، بعيد به نظر مي رسد که مردي از بني دارم، محمد اصغر ( پسر ليلاي دارمي ) را بکشد.
به عبارت ديگر، اينکه قاتل، شخصي از بني دارم است، بعيد مي سازد که مقتول، پسر ليلاي دارمي باشد؛ زيرا در نگاه نخستين، انسان همه طايفه و هم قبيله ي خود را نمي کشد و در نتيجه اينکه مادر مقتول، کنيز باشد، به واقع نزديک تر است.
و چنين است که براي امام علي (عليه السّلام) وجود 2 يا 3 پسر احتمال مي رود که « محمد اصغر » ناميده مي شدند و با برادرشان امام حسين (عليه السّلام) در کربلا به قتل رسيدند:
الف) محمد اصغر، که مادرش کنيز بود، و اباني دارمي او را کشت.
ب) محمد اصغر، که به « ابوبکر » مشهور است و مادرش ليلاي دارمي نَهشَلي مي باشد.
ج) محمد اصغر، پسر اسما ( دختر عميس ) که بر اساس بعضي از متون، نسبت نابجايي به نظر نمي رسد.
ممکن است « محمد اصغر »، فرزند عبدالله بن جعفر باشد که مادر بزرگش « اسما » ( همسر امام علي ) است و نوه ي جعفر- برادر امام علي (عليه السّلام) - به شمار مي رود، و همچنين، نوه ي زن امام « اسما » مي باشد.
اين امر را نسب شناسان، به دقت درنيافته اند و دچار اشتباه شده اند؛ زيرا نوه ي همسر امام (عليه السّلام) را- از شوهر پيشين او- فرزند آن حضرت شمرده اند.
ليکن در پاسخ اين احتمال مي توان پرسيد: پس چرا در زيارت ناحيه ي مقدسه و زيارت رجبيه، سلام بر ابوبکر بن نَهشَليه يا سلام بر فرزند اسماء بنت عميس را نمي بينيم ( چنان که سلام بر محمد اصغر، کشته ي اباني دارمي را شاهديم )؟
پاسخ اين است که: سلام در زيارت ها، بر اشخاص معيني از اهل بيت و از اصحاب امام حسين (عليه السّلام) مي باشد، نه بر همه ي کساني که در کربلا شهيد شدند. شايد « محمد اصغر » ( فرزند اميرالمؤمنين (عليه السّلام) ) که « اباني » او را کشت، خصوصيتي داشته که ديگران فاقد آن بوده اند [ و اين ويژگي باعث شده که سلام بر او اختصاص يابد ] و بسا -در اينجا- احتمالات ديگري باشد.
چکيده ي بحث
از آنچه گذشت به دست آمد که امام علي (عليه السّلام) از ليلاي دارمي نَهشَلي داراي دو فرزند شد؛ يکي عبيدالله ( که به « ابو علي » کنيت يافت ) و ديگري عبدالله يا محمد اصغر ( که به « ابوبکر » کنيت يافت ).مورخان در قتل عبيدالله در کربلا ترديد دارند؛ چرا که در بيشتر مصادر آمده است که وي به همراه مصعب بن زبير کشته شد و قبرش در « مذار » ( نزديک بصره ) مشهور است.
درباره ي قتل « عبدالله » ( که به « ابوبکر » کنيت يافت ) در کربلا نيز اختلاف است. طبري درباره ي قتل « عبيدالله » و « ابوبکر » ( دو فرزند امام علي از ليلاي نَهشَلي ) در کربلا تشکيک مي کند و مي گويد: هشام بن محمد، پنداشته است که آن دو با حسين در کربلا کشته شدند.
ديدگاه ديگري در اينجا هست که بيان مي دارد « عبدالله » در کربلا به قتل رسيد.
شايان توجه است که امام علي (عليه السّلام) داراي دو پسر ديگر بود که با فرزند دوم ليلاي نَهشَلي همنام بودند؛ يکي از آنها « عبدالله » فرزند ام البنين کلابي ( برادر عباس و عثمان و جعفر ) است و ديگري « محمد اصغر » ( که مادرش کنيز بود ).
اين دو فرزند امام (عليه السّلام) در کربلا شهيد شدند. از اين رو بعيد به نظر نمي رسد که مورخان و مقتل نويسان « عبدالله » يا « محمد » را که از ليلاي نَهشَلي به دنيا آمد، کنيت « ابوبکر » داده اند تا او را از ديگر برادران پدري اش تشخيص دهند.
نيز ممکن است اين « ابوبکر » فرزند امام حسن مجتبي (عليه السّلام) باشد و بدان جهت که نوه ي امام علي (عليه السّلام) به شمار مي آيد، به آن حضرت نسبت داده شده است.
و بسا « ابوبکر » کنيت پسر ليلاي نَهشَلي نباشد، بلکه [ در اينجا ] اسم به شمار آيد؛ به ويژه اگر نامه ي معاويه را به امام علي (عليه السّلام) ( که در کتاب سليم بن قيس آمده ) ملاحظه کنيم، نامه اي که در آن معاويه مي نويسد:
بعضي از خواصي که مورد اعتماد توست، برايم خبر آورده که تو به شيعيان [ گمراهت ] و ملازمانت ( که همراهان و نزديکان بدي براي تواند ) مي گويي: سه تن از فرزندانم را « ابوبکر » و « عمر » و « عثمان » ناميدم؛ هرگاه مي شنويد که من براي يک از اسامي امامان گمراه طلب رحمت مي کنم، مقصودم از آنها پسرانم مي باشد (47).
اگر خبر کتاب سليم بن قيس صحيح و ادعاي معاويه درست باشد، در آغاز اين گونه به نظر مي رسد که « ابوبکر » نام يکي از فرزندان امام علي (عليه السّلام) است و رجحان دارد که پسر ليلاي نَهشَلي به شمار آيد؛ زيرا ميان فرزندان امام علي (عليه السّلام) کسي که به « ابوبکر » ناميده شود يا کنيت يابد، جز پسر او نيست.
اين خبر ما را به اين قول فرا مي خواند که اسم « ابوبکر » از زمان معاويه بر فرزند ليلاي نَهشَلي اطلاق شده است، نه پس از واقعه ي کربلا ( چنان که از تحليلي پيشين ما به دست مي آيد ).
ليکن اين سخن، نادرست به نظر مي آيد؛ چرا که نام گذاري اعم از « اسم » و « کنيه » و « لقب » است و رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) آن گاه که از امت خواست يک ديگر را به نام هاي نيک صدا زنند، « کنيه ها » و « لقب ها » را نيز در نظر گرفت.
و مانند آن است سخن خداي متعال که مي فرمايد:
( وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ )؛ (48)
با لقب ها به هم کنايه نزنيد، چقدر بد است که بعد از ايمان، نام هاي زشت را بر زبان آوريد.
در اين آيه، لقب خصوصيتي ندارد و زشتي کنايه به لقب- به تنهايي- مقصود نمي باشد، بلکه عدم کنايه به اسم، کنيه، لقب ( هر سه را ) در بر مي گيرد.
افزون بر اين، وجود جمله ي زير در بعضي از نسخه هاي کتاب سليم بن قيس، اين احتمال را که « ابوبکر » نام فرزند ليلاي نَهشَلي باشد، دور مي سازد؛ زيرا آمده است که معاويه به امام علي (عليه السّلام) نوشت:
إنَکَ قد سَمَيتَ ثلاثةَ بنين لک؛ کَنَّيتَ أَحَدَهُم أبابکر، و سَمَّيتَ الإثنين عُمَر و عثمان؛ (49).
تو، سه فرزندت را نام گذاري کرده اي؛ يکي شان را کنيت « ابوبکر » دادي، و دو نفر از آنها را « عمر » و « عثمان » ناميدي.
نيز اين سخن شايان توجه است که لفط « اسم » بر « کنيه » نيز اطلاق مي شود؛ زيرا مسلم و بخاري ( به سندشان از سهل بن سعد ساعدي ) آورده اند که درباره ي امام علي (عليه السّلام) گفت:
و الله، إنّ رسولَ الله (صلي الله عليه و آله و سلم) سَماء بأبي تُراب، و لم يکن له اسمٌ أَحَبَّ إليه منه؛ (50)
به خدا سوگند، رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) علي را « ابو تراب » ناميد، و اسمي نزد آن حضرت، محبوب تر از اين نام نبود.
از احتمالات درباره ي « ابوبکر بن علي » مشتبه شدن اين نام بر مورخان و نسب شناسان و اصحاب مقاتل است و اينکه خلط کرده اند ميان فرزندان عبدالله بن جعفر و اولاد امام علي (عليه السّلام) يا ميان ابوبکر بن حسن بن علي و عبدالله بن علي ( پسر ليلاي نَهشَلي، همسر عبدالله بن جعفر بعد از امام علي (عليه السّلام) ) که به « ابوبکر » کنيت يافت.
معروف است که عبدالله بن جعفر، پس از امام علي (عليه السّلام) با ليلاي نَهشَلي ازدواج کرد و ميان همسر امام علي (عليه السّلام) و دختر آن حضرت ( زينب ) جمع نمود.
فرزندان ليلاي نَهشَلي و اولاد حضرت زينب ( دختر علي (عليه السّلام) ) و فرزندان ديگر زنان عبدالله جعفر، با امام حسين (عليه السّلام) در کربلا حضور يافتند؛ زيرا عبدالله بن جعفر به فرزندانش اجازه داد با آن حضرت روانه شوند.
از اين رو به بعيد به نظر نمي رسد که تبار شناسان و مورخان، ميان ابوبکر ( فرزند عبدالله بن جعفر ) و ميان يکي از فرزندان امام (عليه السّلام) از ليلاي نَهشَلي ( که عبدالله نام داشت و لقب ابوبکر بر او اطلاق مي شد ) خلط کرده باشند.
بسا اين کار از سوي مورخان و نسب شناسان، به عمد صورت گرفته باشد تا اسامي خلفاي سه گانه را در ميان اولاد امام علي (عليه السّلام) تکميل کنند.
و شايد آن پسر ليلاي نَهشَلي که « عبدالله » يا « محمد » ناميده مي شد، فرزند امام علي (عليه السّلام) نباشد، بلکه پسر عبدالله بن جعفر به شمار آيد.
و ممکن است اين شخص، برادر عبدالله بن جعفر باشد؛ زيرا مادرشان اسما ( دختر عميس ) بعد از درگذشت ابوبکر، عقد امام علي (عليه السّلام) درآمد و در آن زمان از جعفر بن ابي طالب دو فرزند داشت؛ محمد اکبر ( که با عمويش امام علي (عليه السّلام) در صفين به قتل رسيد، و گفته اند در شوشتر کشته شد ) و محمد اصغر، که با پسر عمويش ( امام حسين (عليه السّلام) ) در کربلا به قتل رسيد.
و نيزگفته اند آنچه را درباره ي عبدالله بن جعفر حکايت کرده اند که وي يکي از فرزندانش را « ابوبکر » نام نهاد، اين واژه، کنيت « محمد اصغر » ( فرزند عبدالله ) است که در کربلا کشته شد.
بنابراين، بعيد به نظر نمي رسد که فرزندان ليلاي نَهشَلي از امام علي (عليه السّلام) با فرزندان او از عبدالله بن جعفر، اشتباه گردند؛ و ممکن است ديگر فرزندان عبدالله بن جعفر به جده شان اسما (دختر عميس) نسبت داده شوند؛ و گاه فرزندان اسما از غير امام علي (عليه السّلام) را به آن حضرت نسبت دهند و به عکس.
بسا اين « ابوبکر » همان « عبدالله بن حسن بن علي » باشد که به ابوبکر کنيت يافت و در کربلا به شهادت رسيد؛ چرا که آنچه را درباره ي اين دو گفته اند، يکسان است.
در هر حال، زندگي ابوبکر بن علي را هاله اي از ابهام در بر گرفته است. وي مانند حضرت عباس يا مسلم بن عقيل يا زهير بن قين ( يا ديگر اصحاب امام حسين (عليه السّلام) ) نقش مهمي در عرصه ي کربلا نداشت، و قتل او مانند قتل عبدالله بن حسين ( طفل شيرخوار امام حسين (عليه السّلام) ) فجيع و دردناک نبود. اين عوامل و نيز خلط اسم و کنيه اش با اسم و کنيه ي ديگران، حيات او را به طور کامل روشن نمي سازد ( چنان که حيات ديگر قهرمانان کربلا وضوح کامل دارد ).
از اين روست که خطباي منير حسيني، آن گونه که به بزرگان صحنه ي کربلا توجه دارند، شخصيت « ابوبکر بن علي » را در کانون توجه خود قرار نمي دهند.
قتل ابوبکر بن علي در کربلا ثابت نشده است، بلکه شهادت وي مشکوک مي باشد.
شيخ شمس الدين، او را ( همچون عمر اطرف ) در ضمن ده نفري مي آورد که در قتلشان [ در کربلا ] شک کرده اند (51).
اينکه سخنوران، از ابوبکر بن علي نام نمي برند، به جهت اين علل و اسباب است، نه به جهت کنيت وي به ابوبکر ( آن گونه که بعضي مي خواهند بنمايانند ) خطباي منبر به شخصيت هاي برجسته و مهم- در واقعه ي کربلا- مي پردازند؛ مانند: موضع زينب (عليها السّلام) و خطبه ي امام سجاد (عليه السّلام) در مجلس يزيد، و وارد شدن مسلم به کوفه، و اخبار سقاي تشنه کامان کربلا، حضرت عباس (عليه السّلام) ( و امثال اينها ).
مواضع ابوبکر بن علي يا عمر بن علي يا عثمان بن علي- به فرض شهادشان در کربلا- به پاي اين موضع گيري ها نمي رسد. آنان، در صورت شهادت، مانند ديگر شهدايند.
افزون بر اين، خطباي منبر حسيني، همه ي شهدا را نام نمي برند؛ زيرا ميان شهدا کساني از اولاد جعفر بن ابي طالب و عقيل بن ابي طالب و ديگران اند و با وجود اين، خطيبان، همه ي آنها را ياد نمي کنند و تنها به شهداي برگزيده مي پردازند. اين کار، به معناي بي احترامي و بي اعتنايي به شهدايي که بر منبرها ذکر نمي شود، نمي باشد.
وقتي سخنوران، بعضي از کساني را که شهادتشان- در کربلا- قطعي است نام نمي برند، چگونه از کساني ( مانند: ابوبکر بن علي و عمر بن علي ) ياد کنند که در قتل آنها- در کربلا- ترديد هست؟!
پي نوشت ها :
1- الفتوح 112:5.
2- البصائر و الذخائر 214:1.
3- المجدي: 198-199.
4- المصابيح 173:1، باب اولاد علي (عليه السّلام).
5- بحار الانوار 36:45.
6- انصار الحسين: 135.
7- مواليد الأئمه: 15.
8- مناقب آل ابي طالب 89:3، ترجمه 588.
9- الأمالي الشجريه 224:1، حديث 807.
10- التنبيه و الإشراف: 258.
11- اعلام الوري 369:1؛ الإرشاد 354:1. اين سخن، با آنچه طبرسي در صفحه 476 بيان مي دارد منافات ندارد که مي گويد: « عبيدالله و ابوبکر، دو فرزند اميرالمؤمنين (عليه السّلام) مادرشان، ليلا بنت مسعود است » چرا که در اين متن دوم، به ذکر کنيه ي « محمد اصغر » بسنده مي کند و نام او را نمي آورد.
اين مطلب، روشن مي سازد که مورخان و نسب شناسان، گاهب ه جهت شهرت شخص به کنيه، به همان ذکر کنيه اش بسنده مي کردند. در نتيجه، امکان ندارد که « ابوبکر » اسم باشد.
12- تاج المواليد: 19.
13- العمدة: 30.
14- العدد القويه: 242-243.
15- المستجاد من الإرشاد: 139.
16- الدر النظيم: 430.
17- کشف الغمه 67:2.
18- ضبط درست « عبيدالله » است. وي، در کربلا شهيد نشد، بلکه در ماجراي « مذار » با مصعب کشته شد. بر اساس آنچه در کتاب هاي تاريخ آمده است، مختار او را به قتل رساند.
18- الفصول المهمه 646:1.
19- اعيان الشيعه 302:2.
20- اعيان الشيعه 327:1.
21- انساب الأشراف 412:2.
22- اعيان الشيعه 302:2.
23- مستدرکات علم رجال الحديث 343:8، رقم 16685.
24- همان، جلد6، ص 473، رقم 12754.
25- قاموس الرجال 236:11، رقم 97؛ و بنگريد به، جلد 9، ص 125، رقم 6473.
26- اتعاظ الحنفاء بأخبار الأئمة الفاطميين الخلفاء، جزء اول، في ذکر اولاد اميرالمؤمنين.
27- تهذيب الکمال 479:20.
28- الوافي بالفويات 185:21؛ سبل الهدي و الرشاد 288:11.
29- جمهرة انساب العرب: 38.
30- اِبصار العين في انصار الحسين: 71.
31- در زيارت منسوب به ناحيه ي مقدسه، جملاتي است که با کلام موضح نسابه، سازگاري ندارد؛ زيرا ميان ابوبکر و عبدالله فرق نهاده است، در آن مي خوانيم: السَّلامُ عَلَي أبي بکر بن الحسن الزکي الولي، المَرمي بالسَّهم الردي، لَعَنَ اللهُ قاتله عبدالله بن عُقبة الغنوي؛ و السَّلامُ علي عبدالله بن الحسن بن علي الزکي، لَعَنَ الله قاتله وراميه، حرملة بن کاهل الأسدي؛ سلام بر ابوبکر فرزند حسن ( صاحب مقام ولايت و عصمت ) که با تير انساني پست از پا درآمد، نفرين خدا بر قاتل او- عبدالله بن عقبه غنوي- باد؛ سلام بر عبدالله فرزند حسن بن علي ( آن امام وارسته ) خدا لعنت کند قاتلش حرملة بن کاهل اسدي را که سوي او تير افکند ( اقبال الأعمال 75:3 و 743؛ بحار الانوار 364:45؛ 27:98 و 339؛ 341:101)
32- مقتل الحسين ( ابو مخنف ): 174؛ الإرشاد 109:2؛ معجم رجال الحديث 70:22، رقم 14000؛ الأخبار الطوال: 257؛ بغية الطلب 2628:6.
طبري در « تاريخ طبري 332:2 و 343 » مي گويد: عبدالله بن عقبة الغنوي، ابوبکر بن حسين بن علي را به قتل رساند.
همچنين بنگريد به، سخن ابن اثير در الکامل في التاريخ 430:3؛ البداية و النهاية 187:8؛ و نيز المعجم الکبير 103:3.
33- مقتل الحسين: 235.
34- همان، ص 186-187.
35- الطبقات الکبري 20:3.
36- الجمهره 4:1.
37- تاريخ طبري 343:3.
38- معرفة الصحابه 88:1، رقم 89.
39- الاختصاص: 82.
40- المنتظم 69:5؛ صفة الصفوه 309:1؛ تلقيح فهوم أهل الأثر 80:1.
41- الأمالي الشجريه 224:1، حديث 807.
42- الکامل في التاريخ 443:3.
43- ذخائر العقبي: 116-117.
44- البداية و النهاية 332:7.
45- الفصول المهمة في معرفة الأئمة 843:2- 844.
46- کتاب سليم بن قيس: 301؛ بحار الانوار 151:33.
47- سوره ي حجرات (49) آيه ي 11.
48- کتاب سُلَيم بن قيس، نسخه ي « ج ».
49- صحيح بخاري 1358:3، حديث 3500 ( و جلد 2316:5، حديث 5924 )؛ صحيح مسلم 1874:4، حديث 2409.
50- بنگريد به، انصار الحسين: 136.
شهرستاني، سيدعلي؛ (1390)، نام خلفا بر فرزندان امامان (عليهم السّلام) ( بن مايه ها، پيراهه ها )، ترجمه: سيد هادي حسيني، قم: انتشارات دليل ما، چاپ اول
