نويسنده: سيدرضا مؤدب
در اين نوشته به گروهي از مهم ترين تفاسير باطني كه گرايش غالب يا يكي از گرايشهاي غالب آنها است، اعم از شيعه و اهل سنت، به ترتيب عصر و زمان حيات مفسران آنها، اشاره مي شود:
1. تفسير القرآن العظيم
تأليف سهل بن عبدالله تستري، از عالمان عارف اهل سنت ( م 283ق ) است. تفسير تستري، دربردارنده بخشي از آيات قرآن است و در مواردي در ذيل برخي آيات، مطالبي را بيان كرده كه پس از جمع آوري آنها، به نام تفسير تستري معروف شده است. او از عارفاني است كه معتقدند در تفسير قرآن، بايد به بطن آن توجه داشت؛ زيرا هر آيه اي داراي ظاهر و باطني است.تفسير منسوب به تستري، برخاسته از آراي عرفاني اوست و در آن كمتر به ظاهر الفاظ، لغت و ادبيات توجه شده است. هدف او، ارائه معاني باطني و نهفته قرآن است. (1)
2. لطائف الاشارات
تأليف ابوالقاسم عبدالكريم بن هوازن قشيري ( م 465ه.ق ) شافعي مذهب و به زبان عربي است. اين تفسير دربردارنده تمامي آيات قرآن و به تفسير قشيري معروف است. همچنين او صاحب كتاب الصوفيه و رسالة القشيريه است. تفسير لطائف الاشارات براساس مذهب صوفيه تدوين شده و سراسر آن، اشارات تفسيري و اسرار الهي است. او از شعر، لغت، ادبيات و نقل اقوال در تفسير اشاري خود بهره برده است.قشيري در عقيده اشعري و در فقه، شافعي بوده است. در مسائل كلامي و اعتقادي نيز رأي خويش را در ذيل تفسير آيات ذكر كرده و از احاديث، بدون نقد و بررسي آنها بهره برده است. هدف او در تفسير، بيان نكات اشاري و رمزي براي صوفيان است، زيرا معتقد است تنها آنها مي توانند اين مطالب را درك كنند. او تفسير ديگري نيز به نام التيسير في التفسير داشته كه قبل از لطائف نوشته است. قشيري نگرشهاي اهل تصوف را به ايجاز در ذيل آيات بيان داشته و گرچه ظاهر آن خوشايند است ولي مواردي از آن مستند نيست. (2)
3. كشف الاسرار و عدة الابرار
تأليف ابوالفضل رشيدالدين ميبدي، از عالمان عارف قرن ششم هجري، داراي مذهب شافعي و عقيده اشعري، به زبان فارسي و دربردارنده تمامي آيات قرآن است.تفسير كشف الاسرار، به تفسير خواجه عبدالله انصاري نيز معروف است، زيرا ميبدي در شرح آيات بيشتر از كلام خواجه عبدالله انصاري نقل قول و مطالب تفسيري او را گزارش و شرح مي كند.
مؤلف در آغاز كتاب به اين نكته اشاره مي كند كه او تفسير خواجه انصاري را مطالعه كرده و چون آن را موجز يافته، به شرح و بسط آن پرداخته است. خواجه عبدالله انصاري نيز از عالمان عارف و صوفي مذهب بوده است.
در تفسير كشف الاسرار آيات قرآن در سه مرحله تفسير شده اند: در مرحله اول، به ترجمه ساده و لفظي انها اكتفا شده و در مرحله دوم به مباحث قرائات، ادبيات، روايات و شأن نزول آيات پرداخته و در مرحله سوم، آيات براساس روش باطني و اشاري بيان شده اند. تفسير ميبدي از تفاسير كهن پارسي است كه بيانگر مطالب عارفانه و مجموعه گران قدري از لغات و تشبيهات و جملات عارفانه است. او ديدگاه هاي فقهي خود را براساس مذهب شافعي بيان كرده و در آن به نقد ديدگاههاي فلاسفه معتزله پرداخته است. (3)
4. رحمة من الرحمن ( تفسير ابن عربي )
تأليف محيي الدين محمد بن علي بن محمد بن عبدالله العربي، معروف به ابن عربي ( م 638ه.ق ) به زبان عربي است. تفسير رحمه من الرحمن، به تفسير ابن عربي نيز معروف است. او از عارفان بزرگ قرن هفتم، داراي مذهب مالكي و معروف به شيخ اكبر بوده است. كتابهاي ديگر او عبارت اند از: فصوص الحكم، فتوحات مكيه و ردّ الآيات المتشابهات الي الايات المحكمات.تفسير رحمة من الرحمن في تفسير و اشارات القرآن شامل برخي آيات قرآن و بر اساس شيوه باطني، اشاري و صوفيانه است. او براساس ترتيب سوره ها، آياتي را كه به گمان او جزء تفسير باطني بوده، تفسير و تبيين كرده است.
عده اي تفسير ابن عربي را منسوب به او ندانسته و مؤلف واقعي آن را عبدالرزاق كاشاني، شاگرد ابن عربي مي دانند. به هر حال چه تفسير از ابن عربي باشد يا از عبدالرزاق، تفسيري است مبتني بر نگرش صوفيانه، اشاري و رمزي كه از تأويلات عارفانه مؤلفش برخوردار است. صوفيان معتقدند: مطالب تفسيري گرچه تأويل است، ولي از اشارات قرآن و فيوض الهي برخاسته كه بر قلب مفسر عارف، نازل شده است. در مقدمه تفسير، مطالبي درباره نزول قرآن و بطنهاي هفتگانه و اينكه كلام خدا، نور و رحمت است، ديده مي شود؛ همچنين مطالبي درباره تناسب آيات، مجازهاي قرآن و اينكه فهم عارفانه قرآن، مخصوص راهيان ويژه آن است، آمده است. (4)
5. تفسير شاه نعمت الله
تأليف نعمت الله كرماني ( م 834 ه.ق ) از بزرگان عرفا و متصوفه، داراي مذهب جعفري و محور سلسله نعمت اللهي است كه بر مذهب صوفيه مي باشد. او در توسعه مكتب تصوف، نقش مهمي داشته و براي مردم ايران، عارفي بسيار محترم بوده است. تفسير او به زبان عربي از سوره بقره آغاز و تا پايان سوره ناس را دربرمي گيرد و بيانگر مطالب باطني و صوفيانه است. اين تفسير بسيار مورد احترام درويشان بوده است. (5)6. تبصير الرحمن و تيسير المنّان
تأليف علي بن احمد بن ابراهيم مهايمي ( م 835 ه.ق ) حنفي مذهب و به زبان عربي است. نام كامل تفسير او تبصيرالرحمن و تيسير المنّان ببعض ما يشير الي اعجاز القرآن است. مهايمي از صوفيان قرن نهم بوده و تفسيرش از رويكردي صوفيانه برخوردار است. تفسير تبصير الرحمن، در بردارنده تمامي آيات به جز سوره حمد، به شكل موجز بوده و آغاز سوره ها را با تفصيل بيشتري ذكر كرده است. او همچنين به كثرت معناي بسم الله معتقد است.او در آغاز تفسير، مقدمه اي در كلام الهي، معني نزول، معني حديث، تفسير به رأي، فرق بين تفسير و تأويل و معني استعاره آورده و معتقد است كه در تفسير به نكته هاي عارفانه و اشاري دست يافته است كه ديگران از آن بي اطلاع بوده اند. به شأن نزول و اعراب توجه نكرده و بيشتر متوجه معني نهفته، دروني و رمزي قرآن شده و در مواردي به مباحث لفظي هم پرداخته است. مهايمي تلاش كرده تا از تناسب آيات و سوره ها و اسرار بلاغي آنها، شگفتي و اعجاز قرآن را بيان كند. وي در مواردي به مباحث فقهي هم اشاره كرده است. (6)
7. الفواتح الالهيه و المفاتيح الغيبيه
تأليف نعمت الله بن محمود نخجواني ( م 920ه.ق ) به زبان عربي است. او از عالمان بزرگ صوفي مسلك، اهل سنت و صاحب كتاب حاشية علي انوارالتنزيل و اسرار التأويل است. تفسير او موجز و دربردارنده تمامي آيات به سبك اشاري و عرفاني است. براي او ابواب فهم مطالب عرفاني قرآن باز شده كه به اعتقاد او هبه ي آسماني بوده، لذا نام آنها را الفواتح الالهيه قرار داده است.او در آغاز تفسير، از برخي مسائل باطني سخن گفته و سپس به تفسير هر سوره و نكته هاي باطني آن پرداخته است. همچنين از اصطلاحات صوفيه براي اهل معرفت و مواردي از كشف و فتوحات رباني خويش سخن گفته است. نخجواني در روش عرفاني تفسير آيات، از محيي الدين ابن عربي، همچنين از عالم صوفي قرن پنجم، قشيري، متأثر بوده است. (7)
8. روح البيان
تأليف اسماعيل حقي بروسوي ( م 1127 ه.ق ) به زبان عربي است. بروسوي داراي مذهب حنفي و در كلام اشعري است. تفسير او دربردارنده تمامي آيات و به شيوه صوفيانه است. او در تفسيرش، مطالب باطني و اشارات رمزي را به همراه عنايت به لغت و سبب نزول و قرائات، بيان داشته است. مطالب اخلاقي و تربيتي در تفسير او به وفور يافت مي شود كه نشان دهنده اهتمام او به اين مطالب است. گفتار صحابه، تابعيان و بزرگان عرفان و تصوف از جمله عبدالرزاق كاشاني، ابن عربي و قشيري در تفسير او مشهود است. (8)9. الفتوحات الالهيه
تأليف سليمان بن عمر عجيلي معروف به « جمل » ( م 1204ه.ق ) به زبان عربي و دربردارنده تمامي آيات قرآن است. وي شافعي مذهب و در كلام اشعري است. تفسير عجيلي، شرحي بر تفسير جلالين، يعني جلال الدين محلي ( م 864 ه.ق ) و جلال الدين سيوطي ( م 911ه.ق ) است. عجيلي، فقيه، مفسر و عالمي صوفي است كه تفكر خود را در ضمن كتابهايش بيان داشته است.عجيلي در تفسيرش به ادبيات، قرائات، گفتار صحابه، مفسران و روايات تفسيري، اشارات و تأويلهاي باطني در تفسير آيات پرداخته و از عالمان عرفان نيز مطالبي نقل كرده است. او در مقدمه تفسيرش، مطالبي در موضوعات نزول، نسخ، تفسير و تأويل ذكر كرده و چون اشعري مذهب است، در اثبات عقايد و كلام اشعري، مطالبي را در تفسير بيان مي كند. از اسرائيليات در نقل تفسير استفاده و در مواردي به بي اعتباري آنها اشاره مي كند. (9)
10. غنائم العارفين في تفسير القرآن المبين
تأليف شيخ محمدعلي برغاني قزويني ( م 1269 ه.ق ) به زبان عربي و دربردارنده برخي از آيات قرآني است. او از عالمان عارف شيعه مذهب قرن سيزدهم بوده و تفسيرش مبتني بر مسلك باطني تقرير شده است. برغاني از روايات اهل بيت عليهم السلام در تأويل آيات و بيان نكات باطني و اشاري استفاده كرده و در مقدمه به مباحث قرآني و در خاتمه، به صفات عارفان پرداخته است. تفسير او از تفاسير بزرگ باطني و ارزشمند تلقي مي شود. (10)11. مناظر الانوار و مظاهر الاسرار
تأليف عالم و عارف رباني محمدتقي قزويني از عالمان شيعه ( م 1270 ه.ق ) به زبان عربي و دربردارنده تمامي آيات قرآن است. او به شيوه باطني و رمزي به تفسير آيات مبادرت كرده و در ذيل آيات نكته هاي باطني را بيان داشته است. قزويني به مباحث كلامي، اعتقادي، اخلاقي و تربيتي هم عنايت داشته است. او روايات معصومين عليهم السلام را مورد توجه قرار داده و نكته هاي تفسيري آنها را در مسائل عرفاني، اخلاقي و كلامي، نمايانده است. (11)12. مراح لبيد لكشف معني القرآن المجيد
تأليف شيخ محمد بن عمر نووي ( م 1316ه.ق ) و به تفسير نووي معروف است. نووي، شافعي مذهب و از عالمان و فقيهان صوفيه قرن چهاردهم است. تفسير او به زبان عربي و دربردارنده تمامي آيات قرآن است. نووي از مفسران صوفي است كه از كتاب الفتوحات المكيه ابن عربي استفاده كرده است. او در تفسيرش به ظاهر عبارات، شأن نزول و معاني كلمات، عنايت داشته و از روايات فراواني بهره برده است.درباره آيات فقهي، براساس فقه شافعيه، به تفسير آيات قرآن مبادرت كرده و از تفسير ابن عربي و فخر رازي كمك گرفته است. به مصاديق تطبيقي آيات به شكل گسترده اشاره داشته و گرچه عالمي صوفي بوده، تفسيرش، چهره اي تمام نما، از تفكر صوفيانه او ارائه نمي دهد. (12)
13. بيان السعاده في مقامات العباده
تأليف سلطان محمد بن حيدر گنابادي ( م 1327 ه.ق ) به زبان عربي و دربردارنده تمامي آيات قرآن است. گنابادي از عالمان شيعي متصوف و از شاگردان حاج ملاهادي سبزواري و صاحب كتاب فارسي مجمع السعادة است. تفسير گنابادي، يكي از تفاسير باطني كامل نزد شيعه است.او به بيان قرائت، لغت و حديث اهتمام داشته و تفسيرش داراي رموز، مطالب باطني و مباحث فلسفي است. وي معتقد است بين آيات، رابطه خاصي وجود دارد و تلاش كرده با كمك روايات به تفسير باطني بپردازد. گنابادي روايات ضعيف را در تفسيرش آورده و ديدگاههاي صوفيانه غيرمستند را نيز، به قرآن نسبت داده است. او از استاد خود، ملاهادي سبزواري، مطالب فلسفي را نقل كرده و بر آنها مطالبي را افزوده است. در باب عرفان هم به بيان مطالبي بديع، مبادرت كرده كه خود معترف است از لطايفي است كه براي او ظاهر شده است. (13)
14. الغيب و الشهاده من خلال القرآن
تأليف محمدعلي بازوري، از عالمان شيعه معاصر، به زبان عربي است. تفسير او شامل تمام آيات قرآن و براساس شيوه باطني و فلسفي استوار است. نام تفسير او غيب و شهادت است؛ كه غيب شامل امور معنوي و شهادت به مشهودات و امور دنيايي مربوط است. او از كلام ابن عربي و صدرالمتألهين استفاده كرده و مطالب تفسيري را از كتابهاي باطني و فلسفي و در مواردي اخلاقي نقل كرده است. از روايات، احاديث و گفتار بزرگان در تفسير بهره برده و هر سوره را به موضوعات خاصي تقسيم كرده و در ذيل آنها به بيان مطالب اعتقادي نيز اهتمام داشته است. (14)15. ديگر تفاسير عرفاني
تفاسير عرفاني ديگري هم وجود دارند كه برخي در عين ايجاز، حاوي مطالب پر مغزي بوده اند. مانند اسرار العشق از شيخ اسدالله ايزدگشسب ( م 1366ه.ق ) از مشاهير حكيمان و عارفان قرن چهاردهم اصفهان، ملقب به طريقتي درويش ناصرعلي، كه تفسير او به نظم و مربوط به سوره يوسف بوده است. هچنين تفسير بحرالاسرار از ميرزا محمدتقي كرماني از حكيمان و عارفان بزرگ دوره قاجاريه ( م 1215ه.ق ) كه تفسير منظوم سوره حمد است و تفسير سوره حمد حضرت امام خميني رحمه الله كه از تفاسير گرانقدر عرفاني معاصر است.پي‌نوشت‌ها:
1. ذهبي، التفسير و المفسرون، ج2، ص 385.
2. ايازي، المفسرون، ص 603.
3. همان، ص 583؛ معرفت، تفسير و مفسران، ج2، ص 552.
4. همان، ص 464.
5. خرمشاهي، دانشنامه، ص 716.
6. ايازي، المفسرون، ص 228.
7. همان، ص 563.
8. زركلي، الاعلام، ج1، ص 313؛ ايازي، المفسرون، ص 475.
9. ايازي، المفسرون، ص 546.
10. آقابزرگ طهراني، الذريعه، ج16، ص 64.
11. همان، ج22، ص 279.
12. ايازي، المفسرون، ص 639.
13. جوادي، دائرة المعارف تشيع، ج4، ص 571.
14. ايازي، المفسرون، ص 531.
مؤدب، سيدرضا؛ (1392)، روشهاي تفسير قرآن، تهران: سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاهها(سمت)، چاپ اول
