نويسنده: سيدرضا مؤدب
از جمله گرايش تفسيري، تفسير « اجتماعي » است كه حاصل رويكرد مفسران دوران جديد است. آنها اهتمام خود را براي حل مسائل اجتماعي، پرداختن به تفسير آيات مي دانند. اين دسته از مفسران به سبك و روش نويني به تفسير رو كرده، معتقدند كه در سايه تحولات جديد و بروز مشكلات اجتماعي، بهترين راه حل، مراجعه به تفسير قرآن است و بايد تفسير آيات را نه با ديدگاه كلامي، فلسفي و ادبي، بلكه با نگرش اجتماعي تحليل و مورد مطالعه و تفسير جدي قرار داد.
توجه به مسائل اجتماعي در تفسير از ديرباز مورد توجه مفسران بوده است، اما در دوران معاصر اين گرايش تفسيري رنگي نو به خود گرفته و با پرداختن به مسائل اجتماعي، درخشيده است. از اين رو گرايش اجتماعي در تفسير را مي توان حاصل رويكرد مفسران دوران جديد دانست.
پيشتاز اين گرايش تفسيري، شيخ محمد عبده ( المنار ) است. وي - از مفسران قرن چهاردهم هجري - اين بنيان عظيم را بنا نهاد و با روي آوردن به عقل، به بررسي و نقد مسائل اجتماعي از منظر قرآن پرداخت.
پس از عبده، رشيد رضا ( المنار )، شيخ محمد قاسمي ( محاسن التأويل )، شيخ احمد مصطفي مراغي ( تفسير مراغي)، سيد قطب ( في ظلال القرآن )، شيخ محمد جواد مغنيه ( الكاشف )، شيخ محمد صادقي ( الفرقان في تفسير القرآن )، سيد محمد حسين فضل الله ( من وحي القرآن )، سيد محمد شيرازي ( تقريب القرآن الي الاذهان )، ابن عاشور ( التحرير و التنوير )، سيد محمدتقي مدرسي ( من هدي القرآن )، علامه طباطبايي ( الميزان في تفسير القرآن )، و آيت الله مكارم شيرازي ( تفسير نمونه ) به اين گرايش اجتماعي در تفاسير خود پرداختند. (1)
تعريف تفسير اجتماعي
تفسير اجتماعي، گرايشي در تفسير است كه مفسر متخصص با تبيين علوم اجتماعي و با هدف حل مشكلات اجتماعي به تفسير آيات مي پردازد. در اين گرايش از منظر پديده ها و حوادث اجتماعي به آيات نگريسته مي شود و آياتي كه به مسائل اجتماعي پرداخته اند، تحليل مي شوند.مفسر داراي اين گرايش، معتقد است كه هيچ كتاب آسماني به گستردگي قرآن، مسائل اجتماعي را بيان نكرده و مسائل مربوط به زندگي اجتماعي انسان را از منظر الهي ارائه نداده است. نيز هيچ كتاب آسماني مانند قرآن، رابطه بين انسانها در زندگي فردي و اجتماعي و رابطه بين انسان و خدا را بحث و تحليل نكرده است.
اهم تفاسير اجتماعي
تفسيرهاي اجتماعي غالباً به مسائل تربيتي نيز پرداخته اند؛ هرچند برخي از اين تفسيرها از گرايشهاي ديگري نيز بهره برده اند. در اينجا به تعدادي از مهم ترين تفاسير اجتماعي كه گرايش غالب يا يكي از جنبه هاي مهم آن، اجتماعي است، اشاره مي شود. اين تفاسير كه اعم از شيعه و اهل سنت است، به ترتيب عصر حيات مفسران، عبارت اند از:1. تفسير عاملي
تأليف ابراهيم عاملي ( م 1347ش) از مفسران شيعي مذهب است كه تفسير او به زبان فارسي، شامل تمامي آيات و به تصحيح استاد علي اكبر غفاري است. تفسير عاملي بيشتر به مباحث اجتماعي- تربيتي و سپس به مباحث كلامي و عرفاني پرداخته و از لغت و شأن نزول و روايات، براي بيان نكته هاي اجتماعي و تربيتي، استفاده كرده است.عاملي عبارات را به شكل روان و درخور فهم براي همگان بيان كرده و بر اين نكته تأكيد مي كند كه تفسير قرآن، از مطالب اساسي در حل مشكلات تربيتي و اجتماعي برخوردار است و در كنار روايات تفسيري، فهم مفسران نيز از آيات، ارزشمند است. (2)
2. بدايع التفسير
تأليف شمس الدين ابن قيّم ( م 1350ق) به زبان عربي و شامل بخش زيادي از سوره هاي قرآن است. ابن قيم حنبلي مذهب بوده و به تفسير 109 سوره قرآن پرداخته و از شيوه تفسير آيه به آيه بيشتر بهره برده و مسائل اجتماعي را بررسي كرده است. همچنين از آيات قرآن براي تبيين نكته هاي مربوط به زندگي اجتماعي، كمك گرفته است.او به تفسير موضوعي آيات اهتمام داشته و در ذيل برخي آيات، به آيات مربوط به همان موضوع نيز اشاره كرده است. ابن قيّم از اسرائيليات دوري جسته و آن را بررسي و نقد كرده است. او فهم لغات قرآن را نيز مهم دانسته و آن را در خدمت برداشتهاي تفسيري خود گرفته است. (3)
3. آلاء الرحمن في تفسير القرآن
تأليف آيت الله محمدجواد بلاغي نجفي (م 1352ق) به زبان عربي و شامل سوره هاي فاتحه، بقره، آل عمران، تا آيه 57 سوره نساست. مرحوم علامه بلاغي از عالمان بزرگ شيعه است كه تفسير گرانقدرش را براي بيان مسائل اجتماعي و كلامي تدوين كرده است. او در مقدمه تفسيرش به برخي مباحث علوم قرآني از جمله اعجاز قرآن، صيانت قرآن از تحريف و قرائات پرداخته است.بلاغي به شأن نزول، بيان نكته هاي ادبي و در مواردي بيان احكام فقهي پرداخته است و تلاش مي كند آيات را به كمك يكديگر تفسير كند. او آيات قرآن را با تحليلهاي اجتماعي، پرداختن به جايگاه انسان در قرآن و رابطه او با خدا و با انسانهاي ديگر تبيين كرده است. ظاهراً با پايان يافتن زندگي دنيايي، فرصت اتمام تفسيرش براي او فراهم نشد. (4)
4. التحرير و التنوير
تأليف محمدطاهر بن عاشور، از عالمان قرن چهاردهم اهل سنت در مغرب زمين است كه شامل تمامي آيات قرآن و به زبان عربي است. او به مباحث اجتماعي، ادبي، بلاغي و لغوي، اهتمام ورزيده و در تفسير هر سوره، به فضايل آن سوره، اهداف كلي آن، ترتيب نزول، معاني لغوي و بلاغي عبارات قرآن پرداخته است. ابن عاشور در تفسير خود به نكته هاي علمي- تجربي عنايت داشته و مسائل و معضلات اجتماعي را در تفسير آيات بررسي كرده است.او از روايات نبوي صلي الله عليه و آله، گفتار صحابه و تابعيان در تفسير مدد جسته و به آيات فقهي نيز به ايجاز اشاره كرده است. ابن عاشور تلاش كرده تا در مباحث اجتماعي، لغوي و بلاغي قرآن، تدبر و تأمل كند. (5)
5. الكاشف
تأليف آيت الله محمد جواد مغنيه ( م 1400ق) به زبان عربي و شامل تمامي آيات قرآن است. او از فقيهان گرانقدر شيعه در جهان معاصر است كه به شيوه اجتماعي، تربيتي و كلامي به تفسير آيات پرداخته و ضمن اهتمام فراوان به بيان نكته هاي اجتماعي در تفسير آيات به شبهات جديد نيز پاسخ داده است. مغنيه بر اقناع نسل جوان در تفسير آيات، مبادرت و به نيازهاي روز مسلمانان توجه كرده است.مغنيه، به مسائل كلامي و اعتقادي شيعه در تفسير آيات پرداخته و نكته هاي ادبي و تاريخي آنها را بيان داشته است. او در تفسير قرآن، از ديگر آيات و روايات معصومين عليهم السلام مدد جسته و تفسير خود را اقناعي مي داند؛ و معتقد است كه مخاطب با خواندن آن، نسبت به مسائل كلامي و اجتماعي قانع مي شود. او از اسرائيليات پرهيز داشته و به تناسب بين آيات و سوره ها اعتقاد ندارد. در آيات فقهي، به اختصار، به تفسير آنها پرداخته و از بسط و توضيح خودداري كرده است. (6)
6. الحديث
تأليف محمد عزه دروزه نابلسي( م 1400ق) به زبان عربي و شامل تمامي آيات قرآن است. دروزه، از عالمان اشعري مرام اهل سنت است كه تفسير خود را در تبيين مسائل اجتماعي و پرداختن به مباحث فقهي تدوين كرده است. او معتقد است كه بايد آيات را براساس ترتيب نزول، تفسير كرد تا نكته هاي اجتماعي آن روشن تر شود، زيرا نزول آيات قرآن سير تدريجي دارند و دانستن آنها لازم است، از اين رو، از سوره علق تا ناس را محور تفسير خود كرده است.او ضمن بررسي لغات هر سوره، به موضوعات مهم همراه با فضيلت آنها و نيز به رابطه سوره ها و آيات، به ويژه زمان نزول آنها، توجه كرده است. او به مسائل اجتماعي، فقهي و بلاغي پرداخته و از روايات و شأن نزول مدد جسته و از پرداختن به اسرائيليات و مسائل علمي- تجربي در تفسير برحذر بوده است.
بخشهايي از تفسير او به شكل موضوعي است و تأكيد مي نمايد كه موضوعات قرآن در هنگام نزول، قبل و پس از هجرت، متفاوت است. (7)
7. مخزن العرفان، كنز العرفان
تأليف بانوي اسلام، سيده نصرت بنت محمدعلي امين (م 1403ق) از مفسران شيعه و به زبان فارسي است. سيده نصرت اين بانوي اصفهاني به تفسير آيات به شكل محققانه و با گرايش اجتماعي و تربيتي، پرداخته است. او در فقه، تفسير و كلام، صاحب انديشه بوده و داراي آثاري، مانند الجنة و الرضوان و الدر و الياقوت است. تفسير مخزن العرفان، تفسيري موجز و شامل تمامي آيات قرآن است كه به مسائل اجتماعي و تربيتي و در مواردي به اصطلاحات و مسائل عرفاني پرداخته است.تفسير مذكور از روايات معصومين عليهم السلام كمك گرفته و به تحليل و بررسي آنها مبادرت كرده است. او از تفسير صدرالمتألهين به لحاظ مسائل عرفاني و فلسفي و از تفسير مجمع البيان به لحاظ روايت و نقل گفتار مفسران، بهره برده است. (8)
8. منشور جاويد
تأليف علامه جعفر سبحاني از عالمان معاصر شيعه، به زبان فارسي و شكلي نوين ارائه شده است. علامه سبحاني بهترين شيوه را در تفسير آيات، تفسير موضوعي به شكل كامل و مبسوط آن، دانسته است.او تفسيرش را با اهتمام به مسائل اجتماعي و كلامي تدوين كرده كه شامل مطالبي در يكتاپرستي، مباني توحيد، قرآن اقيانوس معارف، نفاق و سرگذشت منافقان، شناخت انسان در قرآن، عصمت پيامبران و مقامات آنان و امامان در قرآن، پيامبر صلي الله عليه و آله در قرآن در شكل نبوت عامه و خاصه، شفاعت، توبه، احباط و تكفير، جهان برزخ و معاد جسماني و پيامبران در قرآن است. او مقدمه اي در اهميت تفسير و روش خود نوشته است. تفسير منشور جاويد به زبان عربي نيز، با عنوان مفاهيم القرآن، چاپ شده است. (9)
9. الوجيز في تفسير الكتاب العزيز
تأليف علي محمد دخيل، از عالمان معاصر شيعه، به زبان عربي و شامل تمامي آيات قرآن است. او در تفسيرش به مباحث اجتماعي و علمي- تجربي پرداخته و نكته هاي اخلاقي و تربيتي، را براي نسل جوان بيان داشته است. علي محمد دخيل به ارتباط آيات و سوره ها اشاره كرده و معاني كلمات و مفردات قرآن را بيان داشته و از روايات معصومين عليهم السلام و گفتار صحابه مدد جسته است.او آيات علمي- تجربي را در پايان تفسيرش بيان كرده و سعي داشته خواننده را متوجه عظمت علمي قرآن نمايد كه چگونه در هزار و اندي سال پيش، قرآن به مسائل تجربي و اخلاقي به شكل زيبا و خوشايند پرداخته است. او در مقدمه تفسيرش به بيان مباحث مقدماتي درباره فضيلت قرآن، تاريخ قرآن و سلامت قرآن از تحريف اشاره كرده است. (10)
10. من هدي القرآن
تأليف سيدمحمدتقي مدرسي از عالمان معاصر شيعه است. اين تفسير به زبان عربي و شامل تمامي آيات قرآن است. آيت الله مدرسي با گرايش به مسائل اجتماعي و تربيتي با رويكردي جديد و با هدف حل معضلات اجتماعي، تربيتي و اخلاقي به تبيين و تفسير آيات همت گماشته است.از او مجمع البيان، الميزان و نورالثقلين و نيز از روايات و گفتار صحابه در تفسيرش نقل قول كرده است. از اسرائيليات پرهيز داشته و مسائل اعتقادي و كلامي را بر مبناي كلام شيعه، بررسي كرده است. در مقدمه تفسير به بخشي از مباحث مقدماتي در تفسير قران با رويكردي اجتماعي پرداخته است. (11)
11. التفسير القرآني للقرآن
تأليف عبدالكريم خطيب، از عالمان شافعي معاصر، به زبان عربي و شامل تمامي آيات قرآن است. تفسير عبدالكريم خطيب، از تحليلهاي اجتماعي برخوردار است. او از شأن نزول آيات بحث كرده و به مباحث اجتماعي و كلامي در تفسير آيات نظر داشته و سعي كرده است آيات را به كمك يكديگر تفسير كند. از تفسير علمي آيات هراس نداشته و به نظريه هاي علمي درباره تفسير آيات قرآن، توجه نموده است. او همچنين از روايات، گفتار صحابه و تابعيان در گرايش تفسيري خود بهره برده است. (12)12. المنير
التفسير المنير في العقيدة و الشريعة و المنهج، تأليف وهبة الزحيلي از عالمان حنفي مذهب معاصر، به زبان عربي و شامل تمامي آيات قرآن است. زحيلي تفسيرش را به سبكي جديد و اسلوبي نوين و براساس پرداختن به مسائل و معضلات اجتماعي و كلامي بنا نهاده است. به نظريه هاي علمي اشاره و تلاش كرده است با كمك روايات عظمت قرآن را در بيان مسير زندگي اجتماعي، نشان دهد.زحيلي در هر سوره به بيان فضايل و مطالب آن اشاره كرده و در هر بخش به شئون اجتماعي قرآن و اعتقادات مسلمانان پرداخته است. او تلاش كرده تا در مقدمه تفسيرش، قرآن را كتابي گران سنگ معرفي و مراحل نزول و جمع آوري آن را بيان كند. (13)
13. مواهب الرحمان في تفسير القرآن
تأليف آيت الله سيد عبدالاعلي موسوي سبزواري ( متوفاي 1414ق) از فقها و مفسران معاصر شيعه است. آثار تفسيري به جا مانده از اين مفسر، در دو حوزه تأليف و تعليق بر آثار گذشتگان است كه عبارت اند از: مواهب الرحمان في تفسير القران و تعليقه بر تفسير صافي. تفسير مواهب الرحمان به زبان عربي، در بيش از سي جلد، شامل همه آيات قرآن است، اما تاكنون، اين تفسير به طور كامل چاپ نشده است. اين تفسير دربردارنده مباحث ادبي، لغوي، بلاغي، فقهي و كلامي است كه با قلمي روان و شيوا نگاشته شده است. مفسر در هر سوره، پس از بيان مكي و مدني بودن سوره و تعداد آيات، به بيان مفردات و تفسير آيات مي پردازد. در پايان نيز به مناسبت، بحثهاي اخلاقي، كلامي، روايي، فلسفي و البته با توجه ويژه اي مباحث اجتماعي مطرح مي شود (14) كه نشان از دغدغه مفسر در پرداختن به مسائل اجتماعي دارد. (15)نمونه هايي از تفسير اجتماعي
در اين بخش، نمونه هايي از تفسير اجتماعي در دو تفسير الميزان في تفسير القرآن و مواهب الرحمان بيان مي شود. در تفسير الميزان، حضرت علامه طباطبايي به مباحث اجتماعي پرداخته و با عبارت « بحث اجتماعي » مثالهايي از تفسير اجتماعي را آورده است كه در ذيل به چند نمونه اشاره مي شود:1. ارتباط شفاعت با قوانين اجتماعي
علامه طباطبايي ذيل آيه 48 سوره بقره: « وَ اتَّقُوا يَوْماً لاَ تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً وَ لاَ يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ وَ لاَ يُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَ لاَ هُمْ يُنْصَرُونَ » با طرح اين مسئله، ارتباط شفاعت با قوانين اجتماعي را بررسي كرده است. ايشان ضمن تأييد ضرورت تبيين قوانين و رعايت آن در جامعه، تجويز قانون شكني در مسيحيت را سبب فروپاشي قدرت كشيشان مي داند. وي مسئله شفاعت را از امور مسلم ديني قلمداد كرده است كه نص قرآن و روايات متواتر بر آن دلالت مي كند. علامه در تبيين معنا، شرايط و جايگاه شفاعت در معارف اسلامي، آن را مطرح مي كند كه شفاعت موردنظر قرآن بدين معناست كه مؤمنان به شرطي در آتش، جاويدان نخواهند ماند كه با ايمان مرْضي و دين حق محشور شوند. ضمن آنكه قوانين اجتماعي اسلام تأمين كننده جنبه مادي و معنوي زندگي بشر است. (16)2. آثار اجتماعي تشريع قبله
پيامبر صلي الله عليه و آله پس از آنكه سيزده سال در مكه و مدتي در مدينه، رو به بيت المقدس نماز مي خواند، از سوي خدا فرمان يافت كه به سوي كعبه نماز گزارد. اين فرمان در آيات 142-151 سوره بقره صادر شد. علامه طباطبايي ذيل اين آيات، با اشاره به هماهنگي تشريع قبله با ويژگيهاي فطري انسان، بيان مي دارد كه تشريع قبله آثار اجتماعي دلپذير و روشني دارد. تشريع قبله سبب مي شود كه مردم با همه اختلافهاي زماني و مكاني، متوجه يك نقطه باشند كه سبب تجسم وحدت فكري، ارتباط جوامع و التيام قلوب است. اين لطيف ترين روحي است كه مي توان در همه شئون مادي و معنوي انسان دميد تا بتوان اجتماعي پيشرفته و اتحادي متشكل و قوي داشت. اين موهبت خدادادي ويژه امت اسلامي است كه با آن، وحدت و شوكت امت حفظ مي شود. (17)3. لزوم دفاع در اجتماع
پيامبر دين خود را با دعوت و تحمل آزار مشركان آغاز كرد، اما پس از آنكه مسلمانان از توان كافي برخوردار شدند، خداوند در آيات 190 تا 195 سوره بقره، فرمان پيكار با متجاوزان را صادر كرد. علامه طباطبايي ذيل اين آيات، با بررسي مجموع آياتي كه به نحوي به قتال و مبارزه مربوط است، اين گونه برداشت مي كند كه اسلام هرگز پيش از دعوت و اتمام حجت، جنگي را آغاز نكرده است.علامه طباطبايي، علت پيدايش جنگها را واكاوي كرده، مي گويد: « لزوم تعادل در بهره كشي و خدمت رساني سبب شده است كه انسانها جنگ هاي خود را مستند به استخدام و برده كشي نكنند؛ هرچند حكم اولي سرشت انسان، بهره بردن از خدمات ديگران را اقتضا مي كند. اجتماع انساني به كسي اجازه نمي دهد كه براي استفاده از خدمات ديگران، دست به جنگ بزند. از اين رو انسان جنگهايش را مستند به حق دفاع از حقوق و منافعش مي كند و براي خود، ابتدا حقي را فرض مي كند و آن حق را تضييع شده مي بيند، آن گاه در دفاع از آن برمي خيزد. قرآن كريم مهم ترين حقوق انساني را توحيد و قوانين مبتني بر توحيد معرفي كرده است و در صورت به خطر افتادن آن، اجازه پيكار و دفاع مي دهد. »(18)
در تفسير مواهب الرحمان، علامه سبزواري به برخي از مباحث اجتماعي پرداخته است كه چند نمونه از آن به قرار زير است:
الف) منشأ پيدايش اختلاف بين مردم
آيت الله سبزواري ذيل آيات 49 و 50 سوره بقره، منشأ اختلاف را مترتب بر سه مورد زير مي داند:1. سبب اجتماعي
2. سبب اقتصادي
3. سبب اعتقادي
افزون بر اسباب ياد شده، اختلاف بين مردم ممكن است منشأهاي ديگري داشته باشد. آيت الله سبزواري در اين باره مي نويسد: « البته برخي اسباب شخصي يا نوعي ديگر نيز وجود دارد كه تنها خدا از آن آگاه است. همه اين اسباب برآمده از گوناگوني افراد اجتماع است كه خداوند در آيه « مَا لَکُمْ لاَ تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقَاراً وَ قَدْ خَلَقَکُمْ أَطْوَاراً »(نوح/13 و 14)؛ بدان اشاره كرده است. »(19)
ب) تقليد و جايگاه آن در پيشرفت اجتماع
آيت الله سبزواري ذيل آيه 170 سوره بقره، جايگاه تقليد را در امور اجتماعي بررسي كرده است. ايشان تقليد را يكي از سنتهاي اجتماعي دانسته و به نقل از جامعه شناسان تقليد را سبب پيشرفت فرد و اجتماع مي داند و معتقد است كه تقليد در قرآن نيز به كلي، نهي نشده است، بلكه تقليد صحيح در منطق قرآن، داراي دو شرط است.الف) تقليد از حق و در راه حق باشد، از اين رو تقليد، تنها از كسي جايز است كه داراي كمال، هدايت و شايستگي باشد. خداوند مي فرمايد: « أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لاَ يَهِدِّي إِلاَّ أَنْ يُهْدَى فَمَا لَکُمْ کَيْفَ تَحْکُمُونَ »( يونس/35).
ب) غايت تقليد، كمال جويي باشد: « وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ »(توبه/100)« يَا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِيلَ الرَّشَادِ »( غافر/38).
خلاصه آنكه نكوهش تقليد و تقبيح كسي كه از پدرانش پيروي مي كند، به سبب خودِ تقليد نيست، بلكه به سبب نداشتن شروطي است كه قرآن مشخص كرده است. نتيجه چنين تقليدي، پيروي از شيطان و نفس اماره و هواي نفس است. (20)
ج) مشروعيت حاكم
آيت الله سبزواري ذيل آيات 246-252 سوره بقره بحث اجتماعي منشأ مشروعيت حاكم را مطرح كرده است. ايشان ذيل آيات ياد شده، برخي از مهم ترين ديدگاههاي مطرح در زمينه پايه هاي مشروعيت رهبري را يادآور مي شود. اين ديدگاهها عبارت اند از:1. ديدگاه حق الهي
2. نظريه حق طبيعي يا انتخاب طبيعي
3. نظريه پيمان گروهي
4. ديدگاه زورمداري.
آيت الله سبزواري پس از بيان اين چهار ديدگاه، مي گويد: « حق آن است كه هيچ يك از ديدگاه هاي ياد شده علت تامه براي رهبري نمي باشند. »(21)
پي‌نوشت‌ها:
1. تفسير و مفسران، ج2، ص 483.
2. خرمشاهي، دانشنامه، ص 723.
3. ايازي، المفسرون، ص 184.
4. معرفت، التفسير و المفسرون، ج2، ص 437.
5. ايازي، المفسرون، ص 240.
6. خرمشاهي، دانشنامه؛ معرفت، التفسير و المفسرون، ج2، ص 477.
7. ايازي، المفسرون، ص 452.
8. همان، ص 629.
9. خرمشاهي، دانشنامه، ص 764.
10. ايازي، المفسرون، ص 747.
11. همان، ص 768.
12. همان، ص 323.
13. همان، ص 684.
14. رك: مواهب الرحمان في تفسير القرآن، ج1، ص 164-166، 230؛ ج2، ص 137، 264؛ ج3، ص 107 و 380؛ ج4، ص 167.
15. ايازي، المفسرون حياتهم و منهجهم، ص 691 و 692؛ عقيقي بخشايشي، طبقات مفسران شيعه، ص 1071 و 1072.
16. طباطبايي، الميزان في تفسير القرآن، ج1، ص 184-186، بحث اجتماعي في الشفاعه.
17. طباطبايي، الميزان في تفسير القرآن، ج1، ص 337 و 338؛ بحث اجتماعي في معني القبلة و فوائدها، با اندكي تغيير.
18. طباطبايي، الميزان في تفسير القرآن، ج2، ص 69-71، بحث اجتماعي في لزوم الدفاع في المجتمع.
19. سبزواري، مواهب الرحمان في تفسير القرآن، ج1، ص 229 و 230.
20. سبزواري، مواهب الرحمان في تفسير القرآن، ج2، ص 264 و 265.
21. همان، ج4، ص 167-169، با اندكي تغيير.
مؤدب، سيدرضا؛ (1392)، روشهاي تفسير قرآن، تهران: سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاهها(سمت)، چاپ اول
