بسم الله الرحمن الرحيم دوست گرامي در ابتدا يك حديث براي شما ذكر مي كنم كه اگر دقت كني به جواب مي رسي . امام صادق علیه السلام فرمود: العقل ما عبد به الرحمن و اكتسب به الجنان (اصول كافی، ج 1، ص 11، ح 3. ) : عقل چيزی است كه به وسيله آن خداوند عبادت می شود و بهشت كسب می شود. در نتيجه اگر بوسيله عقل خدا عبادت مي شود پس لازمه هر عبادتي شناخت است در نتيجه با عقل مي توان خدا را شناخت . (تفكر و انديشه كن) خداوند تبارک و تعالى در انسان قواى مختلفى را قرار داده که هر کدام به نوبه خود عملى را انجام مى دهند همانند قوه خیالیّه ، قوه وهمیّه ، قوه عاقله و قوه عاقله یکى از نعمتهایى است که خداوند آن را در وجود انسان قرار داده و وظیفه اش تشخیص بین حق و باطل مى باشد به همین خاطر در منطق انسان را حیوان ناطق مى دانند و این نطق همان جنبه تفکر و تعقل انسان است و مرحوم صدر المتألّهین شیرازى معتقد است که تمییز انسان از سایر حیوانات به ناطقیّت یعنى قوه تفکّر و تعقّل اوست . و نعمت بیان در شمار مهمترین نعمتهاى الهى است که به انسان ارزانى داشته . حکماء و فلاسفه ، نطق را مظهر تفکّر و تعقّل دانسته و به این لحاظ انسان از سایر حیوانات برترى دارد . بیان یعنى آشکار کردن و سخن گفتن انسان و از آن جهت بیان گفته مى شود که آنچه در ضمیر و باطن انسان است به وسیله سخن آشکار مى شود . اگر قوّه تعقّل و تفکّر نبود انسان نمى توانست تمام خواستها و نیازهاى خود را ابراز دارد و قادر نبود احساسات و تجربیات خود را جمع بندى کند و به صورت مطالب منظم و قابل درک براى دیگران اظهار نماید . پس ، اساس و مبناى نطق و بیان در انسان قوّه عاقله اوست و این ارتباط و وابستگى بقدرى شدید است که اندک اختلال در دستگاه قوّه عاقله ، یعنى مغز انسان ، در بیان او اثر مى گذارد . هر چه قوّه تفکّر منسجم تر باشد قدرت بیان بیشتر و کیفیّت آن منظّم تر خواهد بود . پس بیان از دو جهت اهمیت دارد : 1 ـ آنکه بیان کنند آنچه که در باطن انسان هست و انسان آنچه در درون دارد به وسیله بیان و زبان ابراز مى کند و حیوانات قطعا فاقد چنین قدرتى هستند . 2 ـ آنکه قوه بیان نتیجه قوّه تفکّر و تعقّل در انسان است ، و بى جهت نیست که خداوند متعال پس از تعلیم قرآن و آفرینش انسان ، تعلیم بیان را گوشزد مى کند و مى فرماید : الرَّحمنُ عَلَّمَ القُرآنَ خَلَقَ الانسانَ عَلَّمَهُ البَیانَ. خداى متعال رحمان است که قرآن مجید را به انسان تعلیم داد ، انسان را خلق کرد و به او بیان را تعلیم داد . آنچه را که انسان درک مى کند بر چند قسم است : زیرا آنچه در اطراف ما مى باشد یا با چشم و گوش و اعضاى دیگر آنها را حس مى کنیم که به آنها محسوسات گویند یا غیر محسوسند و امّا غیر محسوسات بر دو نوع اند : یکى آنکه : به حواسّ باطنه ادراک مى شود ، همانند خیالات و توهمات دیگرى آنکه : به قوّه عاقله و نفس باطنه تعقّل آنها مى شود ، مثل ادراک معارف حقّه . و از قبیل غیر محسوسات است ادراک اخلاق و صفات پسندیده و آداب حسنه که انسان از آنها لذّتى مى یابد و صاحب آنها را دوست مى دارد . و به این سبب محبّت بنده نسبت به خدا را از این قبیل مى دانند ، زیرا به قوّه عقل ، ادراک وجود و صفات کمال و جلال او را مى نماید . و آن ادراک ، موجب لذّت و فرح و سرور مى گردد . و شکّى نیست که لذّات خیالیّه و وهمیّه ، اشدّ و اعلى از لذّات حسّیّه هستند . و به این جهت است لذّتى که آدمى از صورت جمیلى که در خواب دید اقوى است از آنکه مثل آن را در بیدارى ببیند . و به این سبب ، لذّت ریاست و شهرت از سایر لذّات حسّیّه قوى تر است . و آدمى بسیارى از لذّات حسّیّه را به جهت وصول به ریاست ، ترک مى کند . و امّا لذّات عقلیّه به مراتب از لذّات حسّیّه و خیالیّه و وهمیّه بالاترند . و نظر به اینکه هر چه لذّت و راحت در آن بیشتر ، آن چیز محبوبتر است بدین جهت محبّت عقلیّه بسیار از سایر انواع محبّت شدیدتر و بالاتر مى شود . و همچنین است کراهت عقلیه . عقل چیست ؟ با مطالعه چند روایت از ائمه أطهار این سؤال جواب داده مى شود 1. امام باقر علیه السلام مى فرمایند : وقتى خداوند عقل را خلق فرمود با او به سخن نشست ، و به او فرمود : به طرف من اقبال کن و رو آور ، عقل روى آورد ، بعد به او فرمود : برگرد برگشت خداوند فرمود : به عزّت و جلال خودم که من آفریده اى محبوبتر از تو خلق نکرده ام ، هر که را دوست بدارم عقل او را کامل مى گردانم و فقط به تو امر و نهى مى کنم (کنایه از تکالیف شرعیّه مى باشد) و به مقدار عقلى که به موجودات داده ام از آنها مؤاخده مى کنم و به آنها پاداش مى دهم . 2. راوى روایت مى گوید به امام صادق علیه السّلام عرض کردم عقل چیست ؟ امام صادق فرمودند : عقل آن است که عاقل به وسیله آن عبادت خدا نماید و به واسطه آن بهشت را بدست آورد ، راوى گوید : عرض کردم آنچه در معاویه بود و به وسیله او تدبیر امور مى کرد پس آن چیست ؟ حضرت فرمودند : آن شیطنت ، خدعه ، مکر مى باشد که شبیه عقل است و عقل (صحیح) نیست . » عوامل فساد عقل» امیرالمؤمنین علیه السّلام چیزهایى را که موجب فساد عقل مى شود و این قوه تشخیص بین حقّ و باطل را در انسان ضعیف مى نمایند ، روشنگرى مى کنند و به انسانهایى که به آنها ، این نعمت داده شده ، گوشزد مى نمایند که مراقب باشید این نعمت را از دست ندهید . امام صادق علیه السّلام از رسول خدا صلى الله و علیه و آله روایت مى فرمایند ، که فرمودند : اى علىّ هیچ فقرى بدتر از جهل و نادانى نیست و هیچ مال التجاره اى بهتر از عقل نیست که بیشترین سود را دارد (و نتیجه سودمند آن را انسان مى بیند.) آرزوهاى طولانى سبب فساد عقل هستند . بدترین آفت عقل ، تکبّر و خود برتربینى مى باشد . عجب و خودبینى عقل را فاسد مى کند دوستى دنیا یکى از اسباب فساد عقل مى باشد وقتى انسان هواسرانى (مذموم) و شهوت رانى (مذموم) مى کند ، عقل او مى رود . در اصطلاح فلسفی علم بر دو گونه است : علم حضوری و علم حصولی . علم حضوری یعنی علمی که عین واقعیت معلوم پیش عالم ( نفس یا ادراک کننده دیگری ) حاضر است و عالم شخصیت معلوم را می یابد ، مانند علم نفس به ذات خود و حالات وجدانی و ذهنی خود . علم حصولی یعنی علمی که واقعیت معلوم پیش عالم حاضر نیست ، فقط مفهوم و تصویری از معلوم پیش عالم حاضر است ، مثل علم نفس به موجودات خارجی از قبیل زمین ، آسمان ، درخت ، انسانهای دیگر ، اعضای بدن خود شخص ادراک کننده .