پرسش :
هنگامي كه پيامبر اکرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ در حال نماز به طرف بيت المقدس بودند و در حال نماز به دستور خداوند روي خود را به سوي كعبه برگرداند آيا مأمومين هم روي خود را به سوي كعبه برگردانيدند؟
پاسخ :
پيامبر گرامي اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ سيزده سال تمام در مكّه به سوي بيت المقدس نماز مي‌گزارد. پس از مهاجرت به مدينه، دستور الهي اين بود كه به وضع سابق از نظر قبله ادامه دهد و قبله‌اي كه یهودیان به سوی آن نماز مي‌گزارند، مسلمانان نيز به آن طرف نماز بگذارند. اين كار عملاً يك نوع همكاري و نزديك كردن دو آئين قديم و جديد به هم بود، ولي رشد و ترقّي مسلمانان باعث شد كه خوف و ترس، محافل يهود را فراگيرد، و آنان فكر كنند اسلام در اندك مدّتي سراسر شبه جزيره را خواهد گرفت و قدرت و آیین يهود را از بين خواهد برد. از اين رو ، كارشكني از جانب يهود، آغاز گرديد. آنان از راههاي گوناگون مسلمانان و پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ را آزار مي‌دادند. از آن جمله، مسأله نماز گزاردن به بيت المقدس را پيش كشيدند. و گفتند:
«محمّد» مدعي است كه داراي آيين مستقلي است؛ و آیین و شريعت او ناسخ آیین های گذشته مي‌باشد، در صورتي كه او هنوز قبلة مستقلي ندارد و به قبلة یهودیان نماز مي‌گزارد. [1]
اين خبر براي پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ گران آمد، نيمه شب‌ها از خانه بيرون مي‌آمد و به آسمان نگاه مي‌كرد و در انتظار نزول وحي بود؛ كه دستوري در اين باره نازل گردد. چنانكه آية ياد شده در زير اين مطلب را گواهي مي‌دهد:
«نگاه‌هاي (معنادار) تو را به آسمان مي‌بينيم، تو را به سوي قبله‌اي كه رضايت تو را جلب كند مي‌گردانيم»[2]. از آيات قرآن استفاده مي‌شود، كه تبديل قبله علاوه بر اعتراض يهود، جهت ديگري نيز داشته است؛ و آن اينكه مسئله، جنبة امتحاني داشت. مقصود اين بود كه مؤمن واقعي و حقيقي، از مدعيان ايمان كه در ادعاي خود كاذب بودند، تميز داده شود و پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ اين افراد را خوب بشناسد. زيرا پيروي از فرمان دوّم كه در حالت نماز، متوجّه مسجد الحرام گردند، نشانة ايمان و اخلاص به آيين جديد بود و سرپيچي و توقّف علامت دودلي و نفاق به شمار مي‌رفت. چنانچه خود قرآن صريحاً اين مطلب را مي‌فرمايد: «تغيير قبله از آن طرفي كه بر آن نماز مي‌گزاريد، براي اين بود تا موافق را از مخالف تمييز دهيم و اين كار براي غير آنهايي كه خداوند آنان را هدايت كرده است كار پرمشقّتي بود.»[3] البته از منابع تاریخ اسلام و مطالعة اوضاع شبه جزيرة عربستان، علل ديگري نيز به دست مي‌آيد:
اولاً: كعبه، مورد تعظيم جامعة عرب بود. قبله قرار دادن چنين نقطه‌اي، موجبات رضايت عموم اعراب را فراهم مي‌ساخت و آنها را براي پذيرش آیین اسلام و دين توحيد راغب مي‌نمود.
ثانياً: فاصله‌گيري از يهود آن روز، كه هيچ اميدي به ايمان آوردن آنها نبود، لازم به نظر مي‌رسيد. تبديل قبله يكي از مظاهر فاصله گيري و دوري از يهود بود. چنانكه نسخ روزة عاشورا نيز به همين منظور بود. يهود پيش از اسلام، روز عاشورا را روزه مي‌گرفتند. پيامبر- صلی الله علیه و آله - و مسلمانان مأمور بودند كه آن روز را نيز روزه بگيرند. سپس فرمان روزة عاشورا منسوخ شد و روزه‌گيري در ماه رمضان واجب گرديد.
در اين موقع برخي تصوّر كردند كه نمازهاي پيش آنها باطل بوده است. وحي الهي نازل گرديد:«هرگز خداوند اعمال شما را ضايع و تباه نخواهد كرد، خدا به مردم رئوف و رحيم است.»[4]
با در نظر گرفتن اين جهات، در حالي كه پيامبر- صلی الله علیه و آله - در مسجد بني سالم، دو ركعت از نماز ظهر خوانده بود که امين وحي فرود آمد، دست به دو شانة آن حضرت گذاشت و او را به طرف كعبه گردانيد.[5] و اين آيه را بر او نازل كرد. قد نري تقلُّب وجهك في السّماء فلنولّينّك قبلة ترضاها ... زنان و مرداني كه در مسجد بودند، از او پيروي كرده و از آن روز كعبه، قبله مستقل مسلمانان اعلام گرديد.
علاّمه طباطبائی در تفسير خود مي نویسد: در آية شريفه فولّ وجهك شطْر المسجد الحرام و حيث ما كنتم فولّوا وجوهكم شطره اول حكم را مختص به رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ كرده، فرموده:«فولّ وجهك» ـ پس روي خود را به جانب بعضي از مسجد الحرام كن ـ و سپس حكم را عموميت داد، به آن جناب و به عموم خطاب مي‌كند «و حيث ما كنتم ...» ـ هرجا بوديد روي خود را به آن سو كنيد ـ و اين مؤيد اين احتمال است كه آيه نامبرده وقتي نازل شد، كه رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ با مسلمانان مشغول نماز بوده و معلوم است كه در چنين حالي، او بايد به پيش نماز بگويد: روي خود را برگردان، و بعد به عموم بگويند: شما هم روي خود را برگردانيد و براي هميشه و براي همة مسلمانان واجب است كه اين كار را بكنند.[6]
علامه سید جعفر مرتضي عاملي مي نویسد: پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ دو ركعت نماز خوانده بود كه آية «قد نري...» نازل شد. آن گاه جبرئيل دست آن حضرت را گرفته رو به كعبه‌اش كرد، مردمي هم كه پشت سرش به نماز ايستاده بودند رو به كعبه شدند، به طوري كه زنان جاي فعلي مردان قرار گرفتند و مردان جاي فعلي زنان و اين نماز ظهر اولش به سوي بيت المقدس و آخرش به سوي كعبه واقع شد. و از اين رو بايد گفت: كه حضرت رسول ـ صلّي الله عليه و آله ـ علاوه بر تغيير جهت در نماز خود، مكان خود براي امامت جماعت را نيز تغيير داد و اين تغيير مكان و حركت نمودن در نماز چون به امر خداوند بوده است اشكال نداشت.[7]
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1- مقاله تغییر قبله دائره المعارف بزرگ اسلامی
2- ترجمه الصحیح من سیره النبی الاعظم, سید جعفرمرتضی
پی نوشتها:
[1] . طبري، محمد بن جریر، تاريخ الامم و الملوک، چاپ اول، بيروت، دارالكتب الاسلاميه، ج 2، ص 415 ؛ابن اثير جزری، علی بن محمد، الكامل فی التاریخ، بيروت، دار صادر، ج 2، ص 115.
[2] . قَدْ نَري تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيُنَّكَ قِبْلَةً تَرضاها، سوره بقره،آیه 144.
[3] . وَ ما جَعَلْنا الْقِبلَةَ الَّتي كُنْتَ عَلَيها اِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ یتبع الرَّسولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ علي عَقِبَيْهِ و اِنْ‌كانَتْ لَكَبيرَةً اِلاّ عَلَي الّذينَ هَدَي اللهُ. سوره بقره، آیه 143 .
[4] . و ما كانَ اللهُ لِيُضيعَ ايمانَكُمْ اِنَّ اللهَ بِالنّاسِ لَرَؤفُ الرَّحيم. سوره بقره، آیه 143.
[5] . طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البيان فی تفسیر القرآن، بيروت، داراحیاء التراث العربي، 1379ش، ج1، ص 223.
[6] . طباطبائی، سید محمد حسین،تفسير الميزان، قم، مؤسسه مطبوعاتي اسماعيليان، 1392 ق، ج1، ص 315 تا 338 ؛ موسوي همداني، سيد محمّد باقر، ترجمة تفسير الميزان، قم، انتشارات اسلامی، 1376ش، ج1، ص 476 - 508.
[7] . عاملی، سید جعفر مرتضی،الصحيح من سيرة النبي الاعظم ـ صلّي الله عليه و آله ـ ، قم، 1403ق، ج3، صص 85 ـ 81.
منبع: اندیشه قم
پيامبر گرامي اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ سيزده سال تمام در مكّه به سوي بيت المقدس نماز مي‌گزارد. پس از مهاجرت به مدينه، دستور الهي اين بود كه به وضع سابق از نظر قبله ادامه دهد و قبله‌اي كه یهودیان به سوی آن نماز مي‌گزارند، مسلمانان نيز به آن طرف نماز بگذارند. اين كار عملاً يك نوع همكاري و نزديك كردن دو آئين قديم و جديد به هم بود، ولي رشد و ترقّي مسلمانان باعث شد كه خوف و ترس، محافل يهود را فراگيرد، و آنان فكر كنند اسلام در اندك مدّتي سراسر شبه جزيره را خواهد گرفت و قدرت و آیین يهود را از بين خواهد برد. از اين رو ، كارشكني از جانب يهود، آغاز گرديد. آنان از راههاي گوناگون مسلمانان و پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ را آزار مي‌دادند. از آن جمله، مسأله نماز گزاردن به بيت المقدس را پيش كشيدند. و گفتند:
«محمّد» مدعي است كه داراي آيين مستقلي است؛ و آیین و شريعت او ناسخ آیین های گذشته مي‌باشد، در صورتي كه او هنوز قبلة مستقلي ندارد و به قبلة یهودیان نماز مي‌گزارد. [1]
اين خبر براي پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ گران آمد، نيمه شب‌ها از خانه بيرون مي‌آمد و به آسمان نگاه مي‌كرد و در انتظار نزول وحي بود؛ كه دستوري در اين باره نازل گردد. چنانكه آية ياد شده در زير اين مطلب را گواهي مي‌دهد:
«نگاه‌هاي (معنادار) تو را به آسمان مي‌بينيم، تو را به سوي قبله‌اي كه رضايت تو را جلب كند مي‌گردانيم»[2]. از آيات قرآن استفاده مي‌شود، كه تبديل قبله علاوه بر اعتراض يهود، جهت ديگري نيز داشته است؛ و آن اينكه مسئله، جنبة امتحاني داشت. مقصود اين بود كه مؤمن واقعي و حقيقي، از مدعيان ايمان كه در ادعاي خود كاذب بودند، تميز داده شود و پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ اين افراد را خوب بشناسد. زيرا پيروي از فرمان دوّم كه در حالت نماز، متوجّه مسجد الحرام گردند، نشانة ايمان و اخلاص به آيين جديد بود و سرپيچي و توقّف علامت دودلي و نفاق به شمار مي‌رفت. چنانچه خود قرآن صريحاً اين مطلب را مي‌فرمايد: «تغيير قبله از آن طرفي كه بر آن نماز مي‌گزاريد، براي اين بود تا موافق را از مخالف تمييز دهيم و اين كار براي غير آنهايي كه خداوند آنان را هدايت كرده است كار پرمشقّتي بود.»[3] البته از منابع تاریخ اسلام و مطالعة اوضاع شبه جزيرة عربستان، علل ديگري نيز به دست مي‌آيد:
اولاً: كعبه، مورد تعظيم جامعة عرب بود. قبله قرار دادن چنين نقطه‌اي، موجبات رضايت عموم اعراب را فراهم مي‌ساخت و آنها را براي پذيرش آیین اسلام و دين توحيد راغب مي‌نمود.
ثانياً: فاصله‌گيري از يهود آن روز، كه هيچ اميدي به ايمان آوردن آنها نبود، لازم به نظر مي‌رسيد. تبديل قبله يكي از مظاهر فاصله گيري و دوري از يهود بود. چنانكه نسخ روزة عاشورا نيز به همين منظور بود. يهود پيش از اسلام، روز عاشورا را روزه مي‌گرفتند. پيامبر- صلی الله علیه و آله - و مسلمانان مأمور بودند كه آن روز را نيز روزه بگيرند. سپس فرمان روزة عاشورا منسوخ شد و روزه‌گيري در ماه رمضان واجب گرديد.
در اين موقع برخي تصوّر كردند كه نمازهاي پيش آنها باطل بوده است. وحي الهي نازل گرديد:«هرگز خداوند اعمال شما را ضايع و تباه نخواهد كرد، خدا به مردم رئوف و رحيم است.»[4]
با در نظر گرفتن اين جهات، در حالي كه پيامبر- صلی الله علیه و آله - در مسجد بني سالم، دو ركعت از نماز ظهر خوانده بود که امين وحي فرود آمد، دست به دو شانة آن حضرت گذاشت و او را به طرف كعبه گردانيد.[5] و اين آيه را بر او نازل كرد. قد نري تقلُّب وجهك في السّماء فلنولّينّك قبلة ترضاها ... زنان و مرداني كه در مسجد بودند، از او پيروي كرده و از آن روز كعبه، قبله مستقل مسلمانان اعلام گرديد.
علاّمه طباطبائی در تفسير خود مي نویسد: در آية شريفه فولّ وجهك شطْر المسجد الحرام و حيث ما كنتم فولّوا وجوهكم شطره اول حكم را مختص به رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ كرده، فرموده:«فولّ وجهك» ـ پس روي خود را به جانب بعضي از مسجد الحرام كن ـ و سپس حكم را عموميت داد، به آن جناب و به عموم خطاب مي‌كند «و حيث ما كنتم ...» ـ هرجا بوديد روي خود را به آن سو كنيد ـ و اين مؤيد اين احتمال است كه آيه نامبرده وقتي نازل شد، كه رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ با مسلمانان مشغول نماز بوده و معلوم است كه در چنين حالي، او بايد به پيش نماز بگويد: روي خود را برگردان، و بعد به عموم بگويند: شما هم روي خود را برگردانيد و براي هميشه و براي همة مسلمانان واجب است كه اين كار را بكنند.[6]
علامه سید جعفر مرتضي عاملي مي نویسد: پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ دو ركعت نماز خوانده بود كه آية «قد نري...» نازل شد. آن گاه جبرئيل دست آن حضرت را گرفته رو به كعبه‌اش كرد، مردمي هم كه پشت سرش به نماز ايستاده بودند رو به كعبه شدند، به طوري كه زنان جاي فعلي مردان قرار گرفتند و مردان جاي فعلي زنان و اين نماز ظهر اولش به سوي بيت المقدس و آخرش به سوي كعبه واقع شد. و از اين رو بايد گفت: كه حضرت رسول ـ صلّي الله عليه و آله ـ علاوه بر تغيير جهت در نماز خود، مكان خود براي امامت جماعت را نيز تغيير داد و اين تغيير مكان و حركت نمودن در نماز چون به امر خداوند بوده است اشكال نداشت.[7]
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1- مقاله تغییر قبله دائره المعارف بزرگ اسلامی
2- ترجمه الصحیح من سیره النبی الاعظم, سید جعفرمرتضی
پی نوشتها:
[1] . طبري، محمد بن جریر، تاريخ الامم و الملوک، چاپ اول، بيروت، دارالكتب الاسلاميه، ج 2، ص 415 ؛ابن اثير جزری، علی بن محمد، الكامل فی التاریخ، بيروت، دار صادر، ج 2، ص 115.
[2] . قَدْ نَري تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيُنَّكَ قِبْلَةً تَرضاها، سوره بقره،آیه 144.
[3] . وَ ما جَعَلْنا الْقِبلَةَ الَّتي كُنْتَ عَلَيها اِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ یتبع الرَّسولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ علي عَقِبَيْهِ و اِنْ‌كانَتْ لَكَبيرَةً اِلاّ عَلَي الّذينَ هَدَي اللهُ. سوره بقره، آیه 143 .
[4] . و ما كانَ اللهُ لِيُضيعَ ايمانَكُمْ اِنَّ اللهَ بِالنّاسِ لَرَؤفُ الرَّحيم. سوره بقره، آیه 143.
[5] . طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البيان فی تفسیر القرآن، بيروت، داراحیاء التراث العربي، 1379ش، ج1، ص 223.
[6] . طباطبائی، سید محمد حسین،تفسير الميزان، قم، مؤسسه مطبوعاتي اسماعيليان، 1392 ق، ج1، ص 315 تا 338 ؛ موسوي همداني، سيد محمّد باقر، ترجمة تفسير الميزان، قم، انتشارات اسلامی، 1376ش، ج1، ص 476 - 508.
[7] . عاملی، سید جعفر مرتضی،الصحيح من سيرة النبي الاعظم ـ صلّي الله عليه و آله ـ ، قم، 1403ق، ج3، صص 85 ـ 81.
منبع: اندیشه قم
.jpg "چگونه ماهی تازه را پاک کنیم؟")
