پرسش :

خلاصه پرسش: برادري هفت ساله دارم كه امسال به مدرسه رفته است. او آخرين فرزند خانواده است و 4 خواهر و برادر بزرگتر از خودش دارد....

پاسخ :
شرح پرسش:
برادري هفت ساله دارم كه امسال به مدرسه رفته است. او آخرين فرزند خانواده است و 4 خواهر و برادر بزرگتر از خودش دارد. او در خانه، بسيار شرور و زورگو است. امّا در مدرسه ساكت و آرام و اغلب از همكلاسي‌هايش كتك مي‌خورد. لطفا بفرماييد كه چرا علي‌رغم اينكه در خانه بسيار شرور و زورگو است، اين چنين در مدرسه سركوب مي‌شود؟

پاسخ:
توجه به مسائل تربيتي و آموزشي كودكان يكي از موضوعات اساسي و راهبردي محسوب مي‌شود و زمينه‌‌ساز تربيت صحيح كودكان است. كودكان تفاوت‌هاي زيادي با يكديگر دارند كه دليل آنها تنها به خاطر تفاوت در محيط نيست.
اگر چه تربيت، عامل مهمي در رفتار كودكان است، امّا عوامل ديگري نيز در رفتار كودك مؤثر هستند، در مورد رفتارهاي اجتماعي كودك نيز، بايد توجه داشت كه هيچگاه يك عامل به تنهايي دخيل نيست، بلكه عوامل متعددي در اين زمينه مؤثر هستند که شناخت دقیق عوامل و برطرف نمودن دغدغه ها نیازمند مراجعه حضوری به روان شناس بالینی دارد در عین حال در ادامه به برخی نکات کلی اشاره می شود.

يكي از موضوعات رايج در رابطه با مشكلات كودكان به خصوص در سالهاي نخست مدرسه مسأله ناهمساني رفتار كودكان در محيط خانه و مدرسه است.
براي تبيين موضوع مطرح شده لازم است دو بُعد مسأله را جداي از يكديگر و به صورت متمايز بيان كنيم.
1. زورگويي كودك در محيط خانه؛
اينكه برادر كوچك شما در محيط خانه زورگو و با جسارت است، به چند عامل بر مي‌گردد:
الف. توجه و حمايت والدين: يكي از عواملي كه ممكن است باعث ايجاد اينگونه رفتار در وي شده است، حمايت بيش از اندازه والدين است. برخي از پدر و مادرها به فرزند كوچكشان بيش از اندازه آزادي عمل مي‌دهند و معمولاً در دعواها و جر و بحث‌هايي كه بين فرزندان پيش مي‌آيد، جانب او را مي‌گيرند. اين گونه حمايت‌ها و جانبداري‌ها باعث مي‌شود كه كودك هميشه خودش را حق به جانب بداند و به دلخواه خود رفتار نمايد.
ب. تفاوت‌هاي سنّي بين خواهرها و برادرها؛ از ديگر عواملي كه باعث شده برادر شما درمحيط خانه و در مقابل بزرگترها جسور و بي‌ملاحظه باشد، تفاوت سني وي با ديگران است. خواهرها و برادرهاي بزرگتر به خاطر آن كه به مرحله‌اي از رشد رسيده‌اند كه مي‌توانند خوب را از بد تشخيص دهند و به پيامد رفتارهاي خويش بينديشند، لذا بر رفتارهاي خويش كنترل دارند و نمي‌خواهند در برابر ديگران مقاومت نمايند. تنها فردي كه آزادي عمل دارد و ملاحظه هيچ چيز و هيچ كس را نمي‌كند، برادر كوچك شما است كه با توجه به اقتضاي سنّ خويش اينگونه عمل مي‌كند.
ج.آشنايي بامحيط خانه: سومين عاملي كه احتمالاً باعث جرأت و جسارت در رفتارهاي برادر شما در محيط خانه شده است،‌احساس امنيت و آشنايي با محيط است. وي در محيط خانه كاملاً احساس امنيت مي‌كند، لذا هر چه دلش مي‌خواهد انجام مي‌دهد.
د. فرصت دادن به كودك در محيط خانه؛ در محيط خانه به وي فرصت داده شده است تا مطابق ميل خود عمل كند و اين باعث جرأت و جسارت در وي شده است و رفتارهاي آزاردهنده‌اي از خود بروز مي‌دهد.
ه: رفتاربزرگترها:اگربزرگترهادرک درستي از شرايط سني کودک نداشته باشندومهارت لازم دربرخورد بااوراکسب نکرده باشند،ممکن است رفتارهاي بدي با اوداشته باشندودرواقع اين پرخاشگري هاي کودک بازتاب رفتارهاي نادرست بزرگترها باشد.
2. علل ساكت شدن كودك در محيط مدرسه؛
پس از آن كه علل اصلي زورگويي كودك در محيط خانه را شناختيم، اينك به اين موضوع مي‌پردازيم كه چنين كودكي چرا در مدرسه اينقدر ساكت و آرام است:
الف. ناآشنايي بامحيط مدرسه؛ مدرسه، موقعيت تازه‌اي براي كودك است. لذا برخي كودكان احساس مي‌كنند مدرسه محيطي بيگانه و توأم با فشار است كه آنها را از والدين‌شان جدا مي‌كند. محيط فيزيكي مدرسه ،معلمان و همكلاسي‌ها براي كودك افراد تازه‌اي هستند كه كودك نمي‌تواند به آساني خودش را همان گونه كه هست نشان دهد. كودك در ماه‌هاي اول مدرسه كاملاً احساس بيگانگي مي‌كند و قدري از شوخي و شلوغ بازي دست برمي‌دارد.
ب. علاوه بر احساس غربت، كودك به لحاظ آن كه از پدر و مادر و خانواده جدا شده است، در ماه‌هاي اول مدرسه آرام و ساكت مي‌شود و كمتر با ديگران به تعامل و رابطه مي‌پردازد.
ج. كودك در محيط مدرسه و جمع دوستان متوجه مي‌شود كه اگر كسي را كتك بزند، او هم ساكت نمي‌ماند بلكه تلافي مي‌كند و از طرفي نظم و قوانين مدرسه و ترس از برخوردهاي معلمان و مربيان باعث مي‌شود كه در حدّ توان رفتارهاي سازگارانه‌تر از خود نشان دهد.
مانمي دانيم دغدغه شما ازبابت پرخاشگري درخانه است يا انزوا ومظلوميت درمدرسه. دررابطه با پرخاشگري در خانه بايددرابتدا علت آن را شناسايي کنيدوسپس راهکار مناسب درمان واصلاح رفتاررا انتخاب نماييد.اما ازبابت مدرسه نكته‌اي كه بايد توجه داشت اين است كه اينگونه كودكان ممكن است كاملاً باهوش و پرانرژي باشندو قدرت كنترل خود، و تشخيص اين كه در چه شرايطي لازم است آرامش بيشتري داشته باشند و كمتر با ديگران دعوا كنند ‌را داشته باشند، پس هيچ جاي نگراني نيست كه برادر شما در سال اول مدرسه اينگونه شده است. شما بايد سعي كنيد همين رفتار وي را به سوي مثبت جهت دهيد، تا بتواند هم با محيط مدرسه بيشتر آشنا شود و هم نظم و‌آرامش را به عنوان يك رفتار مطلوب در محيط خانه نيز متبلور سازد.
آنچه براي كودك نامطلوب است، انزوا و گوشه‌گيري و ارتباط ناسالم با ديگران در دراز مدت مي‌باشد،[1] امّا در آغاز روزها و ماه‌هاي مدرسه هيچ مشكلي ندارد.
شما بايد با معلمان و مربيان مدرسه همكاري كنيد تا اين حالت به يك عادت و رفتار منفي دايمي در كودك تبديل نشود، سكوت به صورت مثبت و در چارچوب شرايط و موقعيت مدرسه، نه تنها نامطلوب نيست، بلكه امري پسنديده و بهنجار محسوب مي‌شود.
از سوي ديگر نحوة برخورد و رفتار معلمان در جهت‌دهي و اصلاح رفتار دانش‌آموزان بسيار مؤثر است. اگر معلمان ،محيط امن و سرشار از محبت و احترام را براي كودك فراهم كنند، كودك به باز سازماندهي رفتارهاي خويش پرداخته و در اين صورت مدرسه يكي از عوامل و زمينه‌هاي مثبت براي كودك محسوب مي‌شود و مي‌تواند كاستي‌ها و نقص‌هاي تربيتي خانه را نيز جبران كند.
با توجه به اين اصل، توصيه مي‌شود كه با معلمان و مربيان مدرسه همكاري نموده و رفتارهاي كودك را در جهت مثبت هدايت نماييد. در عين حال از اصلاح رفتارهاي كودك در خانه نيز غافل نباشيد.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. علي باقي نصر آبادي، مديريت تربيت و پيشرفت تحصيلي، انتشارات لوح محفوظ، چاپ اول، 1377.
2. سيد احمد زرهاني، نگاهي به نقش‌هاي تربيتي خانه و مدرسه، انجمن اوليا و مربيان، چاپ چهارم، 1380.
3. عباس اسماعيلي يزدي، فرهنگ تربيت، انتشارات دليل ما، چاپ اول، 1381.

پی نوشتها:
[1] . كاپلان سادوك، اختلالات رواني و رفتاري دوران كودكي و نوجواني، ترجمه سيد مهدي صابري و همكاران، نشر قلمستان هنر، 1377، فصل‌هاي 1 و 2.
منبع: اندیشه قم