پرسش :
آیا سفر حضرت معصومه به قم به دستور امام رضا(ع) بود؟
پاسخ :
امام هشتم ما شيعيان يعني امام رضا _ عليه السّلام _ با حضرت فاطمه معصومه (س) خواهر و برادر هستند از يك پدر و مادر. از طرف پدر هر دو بزرگوار به امام موسي كاظم _ عليه السّلام _ ـ امام هفتم شيعيان ـ و از طرف مادر به نجمه خاتون منسوب ميباشند.[1]
امام رضا _ عليه السّلام _ در سال 200 هـ . ق از مدينه به مرو توسط مأمون به طور اجباري فراخوانده شدند و بعد از يك سال خواهر گراميش حضرت فاطمه معصومه (س) نيز عازم سفر به سوي برادر را كردند.
حال سؤال اينجا مطرح ميگردد كه آيا فاطمه معصومه (س) در راستاي نهضت و اهداف امام رضا _ عليه السّلام _ دست به اين سفر زدند؟ و يا به صورت انفرادي و بدون ارتباط با نهضت امام _ عليه السّلام _ بود؟ و به طور كلي ميزان تعامل اين سفر با آن نهضت چه قدر بود؟ قبل از ورود به بحث از دو اصطلاح كمي بحث ميشود و آن دو كلمه «تعامل» و «نهضت يا اهداف امام رضا _ عليه السّلام _ » ميباشد.
كلمة تعامل يك لغت عربي است و از باب تفاعل ميباشد و از خصوصيات اين باب مشاركت دو نفر در كاري و عملي را بيان ميكند. چنانكه در لغتنامه فارسي آمده است: «تعامل: ـ ع ـ (مص)؛ با يكديگر داد و ستد كردن،[2] به اين مقدار بسنده كرده و منظور ما از تعامل نيز همين معنا و مفهوم است.
اما در رابطه با نهضت يا اهداف امام رضا _ عليه السّلام _ كه هدف امام _ عليه السّلام _ از قبول وليعهدي از طرف مأمون چه بوده است؟ به طور كلي و قبل از ورود به اين موضوع به طور مختصر اشاره ميشود كه وليعهدي تحميل شد براي امام _ عليه السّلام _ و به طور اجباري و عليرغم ميل باطني امام _ عليه السّلام _ بوده است.
اما اهداف امام _ عليه السّلام _ از قبول اين كار كه به طور اجباري بوده به اين شرح است: نجات جان خويش و شيعيان، حضور در صحنه سياست، سهم داشتن علويان از حكومت، افشاء ساختن چهره واقعي مأمون و بيان اهداف و نيات او از تحميل وليعهدي.[3]
به نظر، عمده هدف امام _ عليه السّلام _ نجات جان خويش و شيعيان بود «چرا كه امت اسلامي به وجود آنان و آگاهي بخشيدنشان نياز بسيار داشت. اينان بايستي باقي ميماندند تا براي مردم چراغ راه و رهبر و مقتدا در حل مشكلات و هجوم شبههها باشند.
آري، مردم به وجود امام و دست پروردگان وي نياز بسيار داشتند، چه، در آن زمان موج فكري و فرهنگي بيگانهاي بر همه جا چيره شده و در قالب بحثهاي فلسفي و ترديد نسبت به مبادي خداشناسي، ارمغان كفر و الحاد ميآورده، از اين رو بر امام لازم بود كه بر جاي بماند و مسئوليت خويش را در نجات امت به انجام برساند و ديديم كه امام نيز ـ با وجود كوتاه بودن دوران زندگيش پس از وليعهدي ـ چگونه عملاً وارد اين كارزار شد.»[4]
پس از ذكر مقدمهاي وارد بحث شده و به سؤال ارايه شده جوابي گفته ميشود كه اميد است مورد مرضي خداوند متعال واقع شود: در پاسخ بايد به سه نكته اشاره گردد:
نكتة اول:
اكثر نويسندگان و علماء علت سفر فاطمه معصومه (س) را، ديدار برادرش نقل ميكنند و اينكه ميزان تعامل اين سفر با نهضت امام _ عليه السّلام _ چقدر بوده و آيا اين سفر ابتكار فردي بوده يا در جهت اهداف امام _ عليه السّلام _ بوده است؟ سكوت كردند و چيزي نگفتند و هيچ تحليلي از اين رويداد ارايه ندادند.
اكثر اين نويسندگان از كتاب «تاريخ قم» نقل ميكنند كه:
«چنين گويند بعضي از مشايخ قم كه چون امام علي بن موسي الرضا _ عليه السّلام _ را از مدينه بيرون كردند تا به مرو رود از براي عقد بيعت به ولايت عهد براي او في سنة مأتين خواهر او فاطمه بنت موسي بن جعفر _ عليه السّلام _ در سنه احدي و مأتين به طلب او بيرون آمد و چون به ساوه رسيد بيمار شد.»[5]
كساني كه بدين گونه علت سفر فاطمه معصومه (س) را ذكر كردند عبارتند از:
الياس محمد بيگي در اثر خود بنام فروغي از كوثر،[6] علي اكبر مهدي پور در «كريمه اهلبيت _ عليهم السّلام _ »،[7] سيد جعفر مير عظيمي در «بارگاه فاطمه معصومه (س)، تجليگاه فاطمه زهرا (س)،[8] سيد حسين ابن الرضا در «قم از نظر اجتماعي و اقتصادي،[9] محمد محمدي اشتهاردي در حضرت معصومه (س) فاطمه دوم،[10] شيخ عباس قمي در منتهيالآمال[11] و مهدي منصوري در حياة الست.[12]
نكتة دوم:
اگر سند نامهاي كه امام رضا _ عليه السّلام _ به خواهرش نوشته است پيدا شود فصل جديدي و اطلاعات خوبي به ما ميدهد كه به سؤال ارايه شده پاسخ دهيم. و شايد اين مطلب به حقيقت بپيوندد و منبع، تاريخي باشد. براي دعوت امام _ عليه السّلام _ از خواهرش و پاسخ ايشان به دعوت برادرش، اين يعني ارتباط و تعامل سفر حضرت معصومه(س) با نهضت امام _ عليه السّلام _ .
بنابراين به اهميت اين مطالب عيناً اين جريان، از علي اكبر مهديپور در كتاب «كريمه اهلبيت _ عليهم السّلام _ » در صفحه 493 نقل ميشود: از قديم الايام ميشنيدم كه در مراثي حضرت معصومه (س) از نامة امام رضا _ عليه السّلام _ سخن به ميان ميآيد ولي مدركي براي آن نداشتم، اخيراً يكي از خطباي ارجمند به نام «ابو ايمن» بر فراز منبر به آن اشاره كرد.
پس از منبر ازم درك آن جويا شدم فرمودند كه مطلب در كتاب «من لا يحضره الخطيب است. پس از مراجعه به كتاب فوق ديدم كه او نيز بدون ذكر سند نقل كرده است.
مطابق نقل كتاب ياد شده حضرت امام رضا _ عليه السّلام _ نامهاي خطاب به حضرت معصومه (س) مرقوم فرموده و آن را توسط يكي از غلامانش به مدينه منوره ارسال فرموده است.
امام هشتم به غلام دستور داد كه در هيچ منزلي توقف نكند، تا در اندك زمان ممكن آن رقيمه را به مدينه منوره برساند.
آنگاه آدرس خانه حضرت موسي بن جعفر _ عليه السّلام _ را براي او بيان فرمود تا از كسي آدرس نپرسد. غلام خود را به مدينه رسانيد و نامه را به خدمت فاطمه معصومه (س) تسليم نمود.
حضرت معصومه (س) به مجدد رسيدن نامة امام هشتم خود را آماده سفر نمود.
اين نامه اگر در منابع حديثي پيدا شود بسيار ارزشمند خواهر بود و فصل تازهاي از مهر و محبت متقابل آن خواهر و برادر را براي ما روشن خواهد نمود و دليل ديگري بر عظمت و شخصيت فوقالعاده كريمه اهلبيت خواهد بود.
نكتة سوم:
در سفر امام رضا _ عليه السّلام _ از مدينه به مرو، مسير راهها طوري انتخاب شده بود كه كمتر به مراكز شيعهنشين برخورد كنند و اغلب از جاهايي كه داراي سكنه نبودند، امام _ عليه السّلام _ را عبور ميدادند تا مبادا گفتارهاي امام _ عليه السّلام _ باعث ايجاد طغيان و شورش در شيعيان باشد.
ولي در سفر فاطمه معصومه (س) ، كاروان ايشان از جاهايي عبور كرد كه امام رضا _ عليه السّلام _ از آنجاها منع شده بودند. اين نكته بسيار مهمي را ميرساند: يعني تبليغ و بيان اينكه سفر امام _ عليه السّلام _ اجباري بوده كه توسط خواهرش بيان ميشد و اشاعه فرهنگ اصيل است و بيان احاديث و روايات كه از باب نمونه سه حديث گهربار در كتاب «كريمه اهلبيت» نوشته مهديپور آمده است.[13]
از طرفي ديگر برخورد نظامي با كاروان فاطمه معصومه (س) اين نظر را تقويت ميكند كه براي جلوگيري از اشاعة فرهنگي و برملا ساختن اهداف مأمون از وليعهدي امام رضا _ عليه السّلام _ بوده است كه منجر به كشته شدن همراهان آن بانوي اسلام گرديد.[14]
از مجموع آنچه گذشت ميتوان نتيجه گرفت كه سفر حضرت معصومه (س) در امتداد حركت امام _ عليه السّلام _ بوده است. يعني اهداف امام _ عليه السّلام _ از اين حركت بيان فرهنگ اسلام و دفع شبهات و رشد فكري شيعيان بوده است و حضرت معصومه (س) نيز با بيان احاديث به رشد فكري و فرهنگي مسلمانان به خصوص شيعيان ميپرداختند. اين اصل مورد قبول است كه اين سفر با سفر امام _ عليه السّلام _ در ارتباط بوده است اما شايددر ميزان كم و يا زياد بودن آن مناقشه شود.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1.امام رضا وایران ،سید حسین حر.
2.بارگاه فاطمه معصومه، ميرعظيمي.
پی نوشتها:
[1] . مهديپور، علي اكبر، كريمة اهلبيت _ عليهم السّلام _ ، چاپ نهضت، قم، حاذق، 74، ص 94.
[2] . انصافپور، غلامرضا، فرهنگ لغات فارسي، چاپ اول، 73، تهران، چاپ گلشن، انتشارات زوار، ص 223.
[3] . پيشوايي، مهدي، سيره پيشوايان، چاپ هفتم، زمستان 77، قم، انتشارات مؤسسه امام صادق _ عليه السّلام _ ، قم، ص 490.
[4] . همان، ص 491،490.
[5] . قمي،حسن بن محمد بن حسن،تاريخ قم، ترجمه حسن بن علي بن حسن بن عبدالملك قمي، به تصحيح و تحشيد سيد جلال الدين طهراني، تهران، توس، 1361، ص 213.
[6] . محمد بيگي، الياس، فروغي از كوثر (زندگي نامه حضرت فاطمه معصومه (س) ، چاپ اول،قم، نگين، ناشر امور فرهنگي آستانه مقدسه قم، 74،قم، ص 32.
[7] . مهديپور، علي اكبر، كريمه اهلبيت _ عليهم السّلام _ ، همان، ص 172.
[8] . ميرعظيمي،سيد جعفر، بارگاه فاطمه معصومه (س) تجليگاه فاطمه زهرا ـ عليها السلام ـ ، چاپ نهضت، چاپ دوم، زمستان 76،قم،بخش اول، ص 25.
[9] . ابن الرضا، سيد حسين،قم از نظر اجتماعي و اقتصادي، قم، مؤلف،ص 88.
[10] . محمدي اشتهاردي، محمد، حضرت معصومه (س) فاطمه دوم، چاپ اول، تابستان 75، انتشارات علامه، قم، فصل دوم، ص 120.
[11] . قمي، شيخ عباس، منتهي الآمال، چاپ احمدي، چاپ نهم 77، ناشر مطبوعاتي حسيني، تهران، ج 2،باب 9، فصل 6،ص 843.
[12] . منصوري، مهدي، حيات الست، انتشارات صحفي،قم، 39 هـ . ش، ص 9.
[13] . كريمه اهلبيت _ عليهم السّلام _ ، همان، ص 67.
[14] . پاك، محمد رضا، در قرن نخست هجري، فصلنامه تخصصي تاريخ اسلام، سال چهارم، تابستان 82،شماره 12، مؤسسه باقر العلوم، ص 36،35.
منبع: اندیشه قم
امام هشتم ما شيعيان يعني امام رضا _ عليه السّلام _ با حضرت فاطمه معصومه (س) خواهر و برادر هستند از يك پدر و مادر. از طرف پدر هر دو بزرگوار به امام موسي كاظم _ عليه السّلام _ ـ امام هفتم شيعيان ـ و از طرف مادر به نجمه خاتون منسوب ميباشند.[1]
امام رضا _ عليه السّلام _ در سال 200 هـ . ق از مدينه به مرو توسط مأمون به طور اجباري فراخوانده شدند و بعد از يك سال خواهر گراميش حضرت فاطمه معصومه (س) نيز عازم سفر به سوي برادر را كردند.
حال سؤال اينجا مطرح ميگردد كه آيا فاطمه معصومه (س) در راستاي نهضت و اهداف امام رضا _ عليه السّلام _ دست به اين سفر زدند؟ و يا به صورت انفرادي و بدون ارتباط با نهضت امام _ عليه السّلام _ بود؟ و به طور كلي ميزان تعامل اين سفر با آن نهضت چه قدر بود؟ قبل از ورود به بحث از دو اصطلاح كمي بحث ميشود و آن دو كلمه «تعامل» و «نهضت يا اهداف امام رضا _ عليه السّلام _ » ميباشد.
كلمة تعامل يك لغت عربي است و از باب تفاعل ميباشد و از خصوصيات اين باب مشاركت دو نفر در كاري و عملي را بيان ميكند. چنانكه در لغتنامه فارسي آمده است: «تعامل: ـ ع ـ (مص)؛ با يكديگر داد و ستد كردن،[2] به اين مقدار بسنده كرده و منظور ما از تعامل نيز همين معنا و مفهوم است.
اما در رابطه با نهضت يا اهداف امام رضا _ عليه السّلام _ كه هدف امام _ عليه السّلام _ از قبول وليعهدي از طرف مأمون چه بوده است؟ به طور كلي و قبل از ورود به اين موضوع به طور مختصر اشاره ميشود كه وليعهدي تحميل شد براي امام _ عليه السّلام _ و به طور اجباري و عليرغم ميل باطني امام _ عليه السّلام _ بوده است.
اما اهداف امام _ عليه السّلام _ از قبول اين كار كه به طور اجباري بوده به اين شرح است: نجات جان خويش و شيعيان، حضور در صحنه سياست، سهم داشتن علويان از حكومت، افشاء ساختن چهره واقعي مأمون و بيان اهداف و نيات او از تحميل وليعهدي.[3]
به نظر، عمده هدف امام _ عليه السّلام _ نجات جان خويش و شيعيان بود «چرا كه امت اسلامي به وجود آنان و آگاهي بخشيدنشان نياز بسيار داشت. اينان بايستي باقي ميماندند تا براي مردم چراغ راه و رهبر و مقتدا در حل مشكلات و هجوم شبههها باشند.
آري، مردم به وجود امام و دست پروردگان وي نياز بسيار داشتند، چه، در آن زمان موج فكري و فرهنگي بيگانهاي بر همه جا چيره شده و در قالب بحثهاي فلسفي و ترديد نسبت به مبادي خداشناسي، ارمغان كفر و الحاد ميآورده، از اين رو بر امام لازم بود كه بر جاي بماند و مسئوليت خويش را در نجات امت به انجام برساند و ديديم كه امام نيز ـ با وجود كوتاه بودن دوران زندگيش پس از وليعهدي ـ چگونه عملاً وارد اين كارزار شد.»[4]
پس از ذكر مقدمهاي وارد بحث شده و به سؤال ارايه شده جوابي گفته ميشود كه اميد است مورد مرضي خداوند متعال واقع شود: در پاسخ بايد به سه نكته اشاره گردد:
نكتة اول:
اكثر نويسندگان و علماء علت سفر فاطمه معصومه (س) را، ديدار برادرش نقل ميكنند و اينكه ميزان تعامل اين سفر با نهضت امام _ عليه السّلام _ چقدر بوده و آيا اين سفر ابتكار فردي بوده يا در جهت اهداف امام _ عليه السّلام _ بوده است؟ سكوت كردند و چيزي نگفتند و هيچ تحليلي از اين رويداد ارايه ندادند.
اكثر اين نويسندگان از كتاب «تاريخ قم» نقل ميكنند كه:
«چنين گويند بعضي از مشايخ قم كه چون امام علي بن موسي الرضا _ عليه السّلام _ را از مدينه بيرون كردند تا به مرو رود از براي عقد بيعت به ولايت عهد براي او في سنة مأتين خواهر او فاطمه بنت موسي بن جعفر _ عليه السّلام _ در سنه احدي و مأتين به طلب او بيرون آمد و چون به ساوه رسيد بيمار شد.»[5]
كساني كه بدين گونه علت سفر فاطمه معصومه (س) را ذكر كردند عبارتند از:
الياس محمد بيگي در اثر خود بنام فروغي از كوثر،[6] علي اكبر مهدي پور در «كريمه اهلبيت _ عليهم السّلام _ »،[7] سيد جعفر مير عظيمي در «بارگاه فاطمه معصومه (س)، تجليگاه فاطمه زهرا (س)،[8] سيد حسين ابن الرضا در «قم از نظر اجتماعي و اقتصادي،[9] محمد محمدي اشتهاردي در حضرت معصومه (س) فاطمه دوم،[10] شيخ عباس قمي در منتهيالآمال[11] و مهدي منصوري در حياة الست.[12]
نكتة دوم:
اگر سند نامهاي كه امام رضا _ عليه السّلام _ به خواهرش نوشته است پيدا شود فصل جديدي و اطلاعات خوبي به ما ميدهد كه به سؤال ارايه شده پاسخ دهيم. و شايد اين مطلب به حقيقت بپيوندد و منبع، تاريخي باشد. براي دعوت امام _ عليه السّلام _ از خواهرش و پاسخ ايشان به دعوت برادرش، اين يعني ارتباط و تعامل سفر حضرت معصومه(س) با نهضت امام _ عليه السّلام _ .
بنابراين به اهميت اين مطالب عيناً اين جريان، از علي اكبر مهديپور در كتاب «كريمه اهلبيت _ عليهم السّلام _ » در صفحه 493 نقل ميشود: از قديم الايام ميشنيدم كه در مراثي حضرت معصومه (س) از نامة امام رضا _ عليه السّلام _ سخن به ميان ميآيد ولي مدركي براي آن نداشتم، اخيراً يكي از خطباي ارجمند به نام «ابو ايمن» بر فراز منبر به آن اشاره كرد.
پس از منبر ازم درك آن جويا شدم فرمودند كه مطلب در كتاب «من لا يحضره الخطيب است. پس از مراجعه به كتاب فوق ديدم كه او نيز بدون ذكر سند نقل كرده است.
مطابق نقل كتاب ياد شده حضرت امام رضا _ عليه السّلام _ نامهاي خطاب به حضرت معصومه (س) مرقوم فرموده و آن را توسط يكي از غلامانش به مدينه منوره ارسال فرموده است.
امام هشتم به غلام دستور داد كه در هيچ منزلي توقف نكند، تا در اندك زمان ممكن آن رقيمه را به مدينه منوره برساند.
آنگاه آدرس خانه حضرت موسي بن جعفر _ عليه السّلام _ را براي او بيان فرمود تا از كسي آدرس نپرسد. غلام خود را به مدينه رسانيد و نامه را به خدمت فاطمه معصومه (س) تسليم نمود.
حضرت معصومه (س) به مجدد رسيدن نامة امام هشتم خود را آماده سفر نمود.
اين نامه اگر در منابع حديثي پيدا شود بسيار ارزشمند خواهر بود و فصل تازهاي از مهر و محبت متقابل آن خواهر و برادر را براي ما روشن خواهد نمود و دليل ديگري بر عظمت و شخصيت فوقالعاده كريمه اهلبيت خواهد بود.
نكتة سوم:
در سفر امام رضا _ عليه السّلام _ از مدينه به مرو، مسير راهها طوري انتخاب شده بود كه كمتر به مراكز شيعهنشين برخورد كنند و اغلب از جاهايي كه داراي سكنه نبودند، امام _ عليه السّلام _ را عبور ميدادند تا مبادا گفتارهاي امام _ عليه السّلام _ باعث ايجاد طغيان و شورش در شيعيان باشد.
ولي در سفر فاطمه معصومه (س) ، كاروان ايشان از جاهايي عبور كرد كه امام رضا _ عليه السّلام _ از آنجاها منع شده بودند. اين نكته بسيار مهمي را ميرساند: يعني تبليغ و بيان اينكه سفر امام _ عليه السّلام _ اجباري بوده كه توسط خواهرش بيان ميشد و اشاعه فرهنگ اصيل است و بيان احاديث و روايات كه از باب نمونه سه حديث گهربار در كتاب «كريمه اهلبيت» نوشته مهديپور آمده است.[13]
از طرفي ديگر برخورد نظامي با كاروان فاطمه معصومه (س) اين نظر را تقويت ميكند كه براي جلوگيري از اشاعة فرهنگي و برملا ساختن اهداف مأمون از وليعهدي امام رضا _ عليه السّلام _ بوده است كه منجر به كشته شدن همراهان آن بانوي اسلام گرديد.[14]
از مجموع آنچه گذشت ميتوان نتيجه گرفت كه سفر حضرت معصومه (س) در امتداد حركت امام _ عليه السّلام _ بوده است. يعني اهداف امام _ عليه السّلام _ از اين حركت بيان فرهنگ اسلام و دفع شبهات و رشد فكري شيعيان بوده است و حضرت معصومه (س) نيز با بيان احاديث به رشد فكري و فرهنگي مسلمانان به خصوص شيعيان ميپرداختند. اين اصل مورد قبول است كه اين سفر با سفر امام _ عليه السّلام _ در ارتباط بوده است اما شايددر ميزان كم و يا زياد بودن آن مناقشه شود.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1.امام رضا وایران ،سید حسین حر.
2.بارگاه فاطمه معصومه، ميرعظيمي.
پی نوشتها:
[1] . مهديپور، علي اكبر، كريمة اهلبيت _ عليهم السّلام _ ، چاپ نهضت، قم، حاذق، 74، ص 94.
[2] . انصافپور، غلامرضا، فرهنگ لغات فارسي، چاپ اول، 73، تهران، چاپ گلشن، انتشارات زوار، ص 223.
[3] . پيشوايي، مهدي، سيره پيشوايان، چاپ هفتم، زمستان 77، قم، انتشارات مؤسسه امام صادق _ عليه السّلام _ ، قم، ص 490.
[4] . همان، ص 491،490.
[5] . قمي،حسن بن محمد بن حسن،تاريخ قم، ترجمه حسن بن علي بن حسن بن عبدالملك قمي، به تصحيح و تحشيد سيد جلال الدين طهراني، تهران، توس، 1361، ص 213.
[6] . محمد بيگي، الياس، فروغي از كوثر (زندگي نامه حضرت فاطمه معصومه (س) ، چاپ اول،قم، نگين، ناشر امور فرهنگي آستانه مقدسه قم، 74،قم، ص 32.
[7] . مهديپور، علي اكبر، كريمه اهلبيت _ عليهم السّلام _ ، همان، ص 172.
[8] . ميرعظيمي،سيد جعفر، بارگاه فاطمه معصومه (س) تجليگاه فاطمه زهرا ـ عليها السلام ـ ، چاپ نهضت، چاپ دوم، زمستان 76،قم،بخش اول، ص 25.
[9] . ابن الرضا، سيد حسين،قم از نظر اجتماعي و اقتصادي، قم، مؤلف،ص 88.
[10] . محمدي اشتهاردي، محمد، حضرت معصومه (س) فاطمه دوم، چاپ اول، تابستان 75، انتشارات علامه، قم، فصل دوم، ص 120.
[11] . قمي، شيخ عباس، منتهي الآمال، چاپ احمدي، چاپ نهم 77، ناشر مطبوعاتي حسيني، تهران، ج 2،باب 9، فصل 6،ص 843.
[12] . منصوري، مهدي، حيات الست، انتشارات صحفي،قم، 39 هـ . ش، ص 9.
[13] . كريمه اهلبيت _ عليهم السّلام _ ، همان، ص 67.
[14] . پاك، محمد رضا، در قرن نخست هجري، فصلنامه تخصصي تاريخ اسلام، سال چهارم، تابستان 82،شماره 12، مؤسسه باقر العلوم، ص 36،35.
منبع: اندیشه قم
