پرسش :
برای حضور قلب در نماز، چه بايد كرد؟
پاسخ :
1. دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوي با معنويت، انجام مستحباتي چون اذان، اقامه و...؛
در كتاب هاي حديث آمده است: شخصي از پيامبر درخواست كرد كه راه حضور قلب بيشتر در نماز را به او نشان دهد. حضرت به او فرمان داد با شادابي وضو بگيرد. بنابراين، وضوي شاداب و با آداب، خود در حضور قلب انسان در نماز مؤثر است.
2. گزينش مكان مناسب براي نماز، دوري از مكان هاي شلوغ و پرهيز از هر آنچه موجب انحراف توجه از خداوند شود؛
3. نماز اول وقت؛
4. شركت در نماز جماعت (به ويژه در جماعاتي كه بعد معنوي بيشتري دارد)؛
5. دقت در مفاهيم و معاني نماز؛
6. در حال ايستاده به مهر نگريستن، در ركوع به پايين پا و در تشهّد به دامن خود نظر كردن؛
7. خالي كردن دل از دوستي دنيا و امور دنيوي و لبريز ساختن دل از عشق به خدا؛
توضيح: ذهن انسان همواره متوجه چيزي است كه به آن عشق مي ورزد؛ همانند عاشقي كه لحظه اي از فكر معشوق خود بيرون نمي رود. اينكه ما در نمازهايمان همواره به فكر ديگر مسائل هستيم، به سبب تعلق شديد نفس به دنيا و حب آن است، ولي آن كه عاشق حق شد، در هر حال و در هر كاري به ياد خدا خواهد بود، به گونه اي كه گويي هميشه در نماز است.
8. توجه به اينكه مبدأ و منتهاي انسان خداوند است و آنچه در اين ميان روي مي دهد، با هدف امتحان آدمي و ابزاري براي رشد و كمال اوست.
9. توجه به عظمت و هيبت پروردگار و فقر و نياز خود؛
طبيعي است كه اگر انسان بداند در مقابل چه وجود بزرگ و عظيمي ايستاده و خود، عين فقر و وابستگي است، با تمام وجود خود را در عبادت صرف مي كند.
10. مطالعه درباره نماز اهل بيت عليهم السلام ، عرفا، علما و اوليا؛
11. كسب معرفت از معاني، ذكرها و اعمال نماز؛
يكي از شاگردان آيت الله بهجت مي گويد: «روزي به آقا عرض كردم: چه كنم در نماز حضور بيشتري داشته باشم؟ غالباً در نماز، توجه و حضور قلب ندارم؟» آقا سر را پايين انداخت، آنگاه سر را بلند كرد و فرمود: «روغن چراغ كم است!» من دانستم چه مي گويد؛ يعني معرفت كم است. ايمان قلبي و باطني ضعيف است، وگرنه ممكن نيست با شناخت كافي، قلب حاضر نباشد.(1)
12. رعايت آداب ظاهري و باطني نماز؛
13. توجه به فراغت وقت نماز؛
يكي از عوامل حضور قلب در نماز، «فراغت وقت» است. امام خميني رحمه الله فراغت وقت را چنين معنا مي كند:
«فراغت آن است كه انسان در شبانه روز براي عبادت خود، وقتي را معيّن كند تا در آن زمان، اشتغال ديگري به غير از عبادت نداشته باشد».(2)
14. توجه به فراغت قلب؛
فراغت قلب، مهم تر از فراغت وقت است و در واقع مقدمه اي براي رسيدن به آن است.
فراغت قلب، يعني انسان نمازگزار هنگام عبادت، ذهن و قلب خود را از مشغله هاي دنيايي، فارغ و توجه قلب را از امور پراكنده و پريشاني خاطر منصرف كند تا با تمام دل با پروردگار به مناجات بپردازد. براي همين، سزاوار است انسان پيش از نماز، مدتي بر سجاده خود بنشيند و انديشه خود را براي مناجات با خداوند خلوت كند، تا قلبش براي ملاقات با حضرت حق مهيا شود.
«هنگام نماز» و «هنگام ارتباط با خدا»، قله لحظات زندگي ماست. البته بايد دانست كه اين لحظه ها از ديگر ساعت هاي زندگي ما جدا نيست. پريشاني در برنامه روزانه و نگراني از آينده، در كاهش نشاط روحي و در پي آن، كاستن معنويت نماز مؤثر است. يكي از شاگردان علامه طباطبايي رحمه الله از نداشتن خشوع و حضور قلب در نماز ناراحت بود. نزد علامه رحمه الله رفت و راهنمايي خواست. علامه نخست پاسخ نداد، ولي پس از اصرار شاگرد فرمود: «شما نمي تواني!» شاگرد گفت: «آقا شما بفرماييد، دست كم اگر كسي پرسيد، به او بگويم».
علامه رحمه الله پاسخ داد: «فكر در نماز دنبال افكار شبانه روز است. كسي كه صبح تا ظهر به ياد خدا نبوده، نمي تواند هنگام نماز ياد خدا را استمرار دهد».
همچنين آيت الله بهجت، در پاسخ شاگردانش درباره حضور قلب فرمود:
يكي از عوامل حضور قلب اين است كه در تمام 24 ساعت، بايد حواس خود را كنترل كنيم؛ زيرا حضور قلب مقدماتي دارد. بايد در طول روز، چشم و گوش و ديگر اعضا و جوارح خويش را كنترل نماييم تا زمينه حضور قلب در هنگام نماز فراهم گردد.
آيت الله بهجت در سفارش ديگري مي فرمايد:
احساس لذت در نماز و حضور قلب، مقدماتي در خارج از نماز و مقدماتي در خود نماز دارد. آنچه بايد خارج از نماز مورد ملاحظه باشد و به آن عمل شود، اين است كه انسان گناه نكند و قلب را سياه و دل را تيره نسازد؛ چون معصيت و نافرماني خداوند، دل را تيره مي كند و نورانيت دل را از بين مي برد.(3)
15. ياد مرگ؛
امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «هنگامي كه نماز واجب را مي خواني، در وقتش بخوان، مانند كسي كه نماز وداع مي خواند و مي ترسد كه بعد از اين، توفيق نماز خواندن نيابد».(4)
16. دعا و درخواست از خداوند براي كسب توفيق حضور قلب در نماز؛
17. توجه به نوافل؛
امام صادق عليه السلام به نقل از پيامبر مي فرمايد: «خداوند فرمود: بنده به واسطه نوافل آن قدر به خدا نزديك مي شود كه خدا او را دوست مي دارد».(5)
نوافل سبب مي شود كاستي هاي باطني نماز جبران شود. همچنين قسمت هايي از نماز را كه بدون حضور قلب خوانده ايم، خداوند بپذيرد.(6)
18. نشاط؛
منظور از نشاط اين نيست كه انسان خوش حال و خندان باشد، بلكه يعني كسالت و بي حالي را از خود دور سازد. گاهي بر اثر روزمرگي و كار و فعاليت زياد، خستگي و كسالت انسان را فرا مي گيرد. امام محمد باقر عليه السلام در قسمتي از روايتي مي فرمايد: «وَ لَا تَقُمْ اِلَي الصَّلاهِ مُتكاسِلاً وَ لَا مُتناعِساً؛ در حال كسل بودن و سستي نزديك به خواب (و خميازه كشان) به نماز مشغول نشويد».(7)
اين نشاط بايد هم در چند دقيقه پيش از نماز و هم هنگام خواندن نماز حفظ شود.
19. ترك مكروهات نماز؛
نماز خواندن مقابل دري كه باز است يا روبه روي عكس و مجسمه چيزي كه روح دارد و همه چيزهايي كه ممكن است حواس نمازگزار را پرت كند، مكروه است. نكاتي مانند انگشت شكستن و بازي با سر و صورت نيز بهتر است ترك شود.
20. نظم داشتن براي نماز اول وقت؛
نظم دغدغه فكري را از ميان مي برد. پس نماز و امور عبادي نيز اگر با نظم انجام گيرد، در حضور قلب مؤثر هستند.
21. عزم؛
بايد تصميم گرفت. با يك تصميم قاطع، هنگام نماز افكار، خيالات و حواس پرتي را در حد توان كنار بگذاريد. رعايت كردن دقيق موردهاي گفته شده، در موفقيت اين عزم بسيار مؤثر است. هر چه آنها دقيق تر انجام گيرد، در خودِ نماز هم موفق تر خواهيد بود.
پی نوشتها:
1. رضا باقي‌زاده، برگي از دفتر آفتاب، ص 132.
2. امام خميني، اربعين حديث، ص 467.
3. برگي از دفتر آفتاب، ص 132.
4. بحارالانوار، ج 84، ص 233.
5. اصول كافي، ج 2، ص 352.
6. علل الشرايع، ج 2، ص 23.
7. شيخ کليني، الکافي، ج 3، ص 299.
منبع: پرسمان نماز، محسن محمدی، نشر: قم: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما (1389)
1. دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوي با معنويت، انجام مستحباتي چون اذان، اقامه و...؛
در كتاب هاي حديث آمده است: شخصي از پيامبر درخواست كرد كه راه حضور قلب بيشتر در نماز را به او نشان دهد. حضرت به او فرمان داد با شادابي وضو بگيرد. بنابراين، وضوي شاداب و با آداب، خود در حضور قلب انسان در نماز مؤثر است.
2. گزينش مكان مناسب براي نماز، دوري از مكان هاي شلوغ و پرهيز از هر آنچه موجب انحراف توجه از خداوند شود؛
3. نماز اول وقت؛
4. شركت در نماز جماعت (به ويژه در جماعاتي كه بعد معنوي بيشتري دارد)؛
5. دقت در مفاهيم و معاني نماز؛
6. در حال ايستاده به مهر نگريستن، در ركوع به پايين پا و در تشهّد به دامن خود نظر كردن؛
7. خالي كردن دل از دوستي دنيا و امور دنيوي و لبريز ساختن دل از عشق به خدا؛
توضيح: ذهن انسان همواره متوجه چيزي است كه به آن عشق مي ورزد؛ همانند عاشقي كه لحظه اي از فكر معشوق خود بيرون نمي رود. اينكه ما در نمازهايمان همواره به فكر ديگر مسائل هستيم، به سبب تعلق شديد نفس به دنيا و حب آن است، ولي آن كه عاشق حق شد، در هر حال و در هر كاري به ياد خدا خواهد بود، به گونه اي كه گويي هميشه در نماز است.
8. توجه به اينكه مبدأ و منتهاي انسان خداوند است و آنچه در اين ميان روي مي دهد، با هدف امتحان آدمي و ابزاري براي رشد و كمال اوست.
9. توجه به عظمت و هيبت پروردگار و فقر و نياز خود؛
طبيعي است كه اگر انسان بداند در مقابل چه وجود بزرگ و عظيمي ايستاده و خود، عين فقر و وابستگي است، با تمام وجود خود را در عبادت صرف مي كند.
10. مطالعه درباره نماز اهل بيت عليهم السلام ، عرفا، علما و اوليا؛
11. كسب معرفت از معاني، ذكرها و اعمال نماز؛
يكي از شاگردان آيت الله بهجت مي گويد: «روزي به آقا عرض كردم: چه كنم در نماز حضور بيشتري داشته باشم؟ غالباً در نماز، توجه و حضور قلب ندارم؟» آقا سر را پايين انداخت، آنگاه سر را بلند كرد و فرمود: «روغن چراغ كم است!» من دانستم چه مي گويد؛ يعني معرفت كم است. ايمان قلبي و باطني ضعيف است، وگرنه ممكن نيست با شناخت كافي، قلب حاضر نباشد.(1)
12. رعايت آداب ظاهري و باطني نماز؛
13. توجه به فراغت وقت نماز؛
يكي از عوامل حضور قلب در نماز، «فراغت وقت» است. امام خميني رحمه الله فراغت وقت را چنين معنا مي كند:
«فراغت آن است كه انسان در شبانه روز براي عبادت خود، وقتي را معيّن كند تا در آن زمان، اشتغال ديگري به غير از عبادت نداشته باشد».(2)
14. توجه به فراغت قلب؛
فراغت قلب، مهم تر از فراغت وقت است و در واقع مقدمه اي براي رسيدن به آن است.
فراغت قلب، يعني انسان نمازگزار هنگام عبادت، ذهن و قلب خود را از مشغله هاي دنيايي، فارغ و توجه قلب را از امور پراكنده و پريشاني خاطر منصرف كند تا با تمام دل با پروردگار به مناجات بپردازد. براي همين، سزاوار است انسان پيش از نماز، مدتي بر سجاده خود بنشيند و انديشه خود را براي مناجات با خداوند خلوت كند، تا قلبش براي ملاقات با حضرت حق مهيا شود.
«هنگام نماز» و «هنگام ارتباط با خدا»، قله لحظات زندگي ماست. البته بايد دانست كه اين لحظه ها از ديگر ساعت هاي زندگي ما جدا نيست. پريشاني در برنامه روزانه و نگراني از آينده، در كاهش نشاط روحي و در پي آن، كاستن معنويت نماز مؤثر است. يكي از شاگردان علامه طباطبايي رحمه الله از نداشتن خشوع و حضور قلب در نماز ناراحت بود. نزد علامه رحمه الله رفت و راهنمايي خواست. علامه نخست پاسخ نداد، ولي پس از اصرار شاگرد فرمود: «شما نمي تواني!» شاگرد گفت: «آقا شما بفرماييد، دست كم اگر كسي پرسيد، به او بگويم».
علامه رحمه الله پاسخ داد: «فكر در نماز دنبال افكار شبانه روز است. كسي كه صبح تا ظهر به ياد خدا نبوده، نمي تواند هنگام نماز ياد خدا را استمرار دهد».
همچنين آيت الله بهجت، در پاسخ شاگردانش درباره حضور قلب فرمود:
يكي از عوامل حضور قلب اين است كه در تمام 24 ساعت، بايد حواس خود را كنترل كنيم؛ زيرا حضور قلب مقدماتي دارد. بايد در طول روز، چشم و گوش و ديگر اعضا و جوارح خويش را كنترل نماييم تا زمينه حضور قلب در هنگام نماز فراهم گردد.
آيت الله بهجت در سفارش ديگري مي فرمايد:
احساس لذت در نماز و حضور قلب، مقدماتي در خارج از نماز و مقدماتي در خود نماز دارد. آنچه بايد خارج از نماز مورد ملاحظه باشد و به آن عمل شود، اين است كه انسان گناه نكند و قلب را سياه و دل را تيره نسازد؛ چون معصيت و نافرماني خداوند، دل را تيره مي كند و نورانيت دل را از بين مي برد.(3)
15. ياد مرگ؛
امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «هنگامي كه نماز واجب را مي خواني، در وقتش بخوان، مانند كسي كه نماز وداع مي خواند و مي ترسد كه بعد از اين، توفيق نماز خواندن نيابد».(4)
16. دعا و درخواست از خداوند براي كسب توفيق حضور قلب در نماز؛
17. توجه به نوافل؛
امام صادق عليه السلام به نقل از پيامبر مي فرمايد: «خداوند فرمود: بنده به واسطه نوافل آن قدر به خدا نزديك مي شود كه خدا او را دوست مي دارد».(5)
نوافل سبب مي شود كاستي هاي باطني نماز جبران شود. همچنين قسمت هايي از نماز را كه بدون حضور قلب خوانده ايم، خداوند بپذيرد.(6)
18. نشاط؛
منظور از نشاط اين نيست كه انسان خوش حال و خندان باشد، بلكه يعني كسالت و بي حالي را از خود دور سازد. گاهي بر اثر روزمرگي و كار و فعاليت زياد، خستگي و كسالت انسان را فرا مي گيرد. امام محمد باقر عليه السلام در قسمتي از روايتي مي فرمايد: «وَ لَا تَقُمْ اِلَي الصَّلاهِ مُتكاسِلاً وَ لَا مُتناعِساً؛ در حال كسل بودن و سستي نزديك به خواب (و خميازه كشان) به نماز مشغول نشويد».(7)
اين نشاط بايد هم در چند دقيقه پيش از نماز و هم هنگام خواندن نماز حفظ شود.
19. ترك مكروهات نماز؛
نماز خواندن مقابل دري كه باز است يا روبه روي عكس و مجسمه چيزي كه روح دارد و همه چيزهايي كه ممكن است حواس نمازگزار را پرت كند، مكروه است. نكاتي مانند انگشت شكستن و بازي با سر و صورت نيز بهتر است ترك شود.
20. نظم داشتن براي نماز اول وقت؛
نظم دغدغه فكري را از ميان مي برد. پس نماز و امور عبادي نيز اگر با نظم انجام گيرد، در حضور قلب مؤثر هستند.
21. عزم؛
بايد تصميم گرفت. با يك تصميم قاطع، هنگام نماز افكار، خيالات و حواس پرتي را در حد توان كنار بگذاريد. رعايت كردن دقيق موردهاي گفته شده، در موفقيت اين عزم بسيار مؤثر است. هر چه آنها دقيق تر انجام گيرد، در خودِ نماز هم موفق تر خواهيد بود.
پی نوشتها:
1. رضا باقي‌زاده، برگي از دفتر آفتاب، ص 132.
2. امام خميني، اربعين حديث، ص 467.
3. برگي از دفتر آفتاب، ص 132.
4. بحارالانوار، ج 84، ص 233.
5. اصول كافي، ج 2، ص 352.
6. علل الشرايع، ج 2، ص 23.
7. شيخ کليني، الکافي، ج 3، ص 299.
منبع: پرسمان نماز، محسن محمدی، نشر: قم: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما (1389)
