مفهوم «میثاق الهى»

پاسخ اجمالی:
این آیه به تمام پیمانهاى «تکوینى» و «تشریعى» یعنی هم پیمانهاى فطری الهی و هم پیمانهائی که پیامبر(ص)در مراحل مختلف از مسلمانان گرفته، اشاره دارد.

پاسخ تفصیلی:
در آیه فوق مى خوانیم: (و به یاد آورید نعمت خدا را بر شما و پیمانى را که با تأکید از شما گرفت آن زمان که گفتید: شنیدیم و اطاعت کردیم! و از [مخالفت فرمان] خدا بپرهیزید که خدا از آنچه درون سینه هاست آگاه است!)؛ «وَ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْکُمْ وَ میثاقَهُ الَّذی واثَقَکُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ».

در این که منظور از پیمان الهى در آیه فوق کدام پیمان است؟ دو احتمال وجود دارد؛ نخست: پیمانى که مسلمانان در آغاز اسلام در «حدیبیه»، یا «حجة الوداع»، یا «عقبه» و یا همه مسلمانان به مجرد قبول اسلام به طور ضمنى با خدا بسته اند. دیگر: پیمانى که به حکم فطرت و آفرینش هر کسى با خداى خود بسته و همان است که گاهى از آن به نام «عالم ذر» تعبیر مى شود.

توضیح این که: خداوند به هنگام آفرینش انسان استعدادهاى قابل ملاحظه اى به او داد و مواهب بى شمارى در اختیار او گذاشت، از جمله استعداد مطالعه اسرار آفرینش و شناخت پروردگار به وسیله آنها و همچنین عقل و هوش و ادراکى که به وسیله آن پیامبرانش را بشناسد و دستورهاى آنها را به کار بندد. خداوند با دادن این استعدادها «عملاً» از آنها پیمان گرفته که این استعدادها را عاطل و باطل نگذارند و از آن در مسیر صحیح بهره گیرند. افراد انسان نیز «به زبان حال و استعداد» فریاد بر آورده اند که: «سَمِعْنا وَ أَطَعْنا»؛ (شنیدیم و به کار بستیم). این پیمان وسیع ترین، محکم ترین و عمومى ترین پیمانى است که خداوند از بندگان خود گرفته است و همان است که على(علیه السلام) در خطبه اول «نهج البلاغه» به آن اشاره کرده مى فرماید: 
«لِیَسْتادُوهُمْ مِیْثاقَ فِطْرَتِه»؛ (پیامبران براى این برانگیخته شدند که مردم را دعوت به وفا کردن به پیمان فطرت کنند).
بدیهى است که این پیمان وسیع همه مسائل دینى را نیز در بر مى گیرد.(1) و هیچ مانعى ندارد که آیه اشاره به تمام پیمان هاى تکوینى و تشریعى (پیمان هائى که خدا به حکم فطرت گرفته و یا پیامبر(صلى الله علیه وآله) در مراحل مختلف از مسلمانان گرفت) باشد. و از اینجا روشن مى شود حدیثى که مى گوید:
منظور از میثاق همان پیمانى بود که پیامبر(صلى الله علیه وآله) در حجة الوداع در موضوع ولایت على(علیه السلام) گرفت(2) با آنچه در بالا ذکر کردیم سازگار است؛ زیرا تفسیرهائى که در ذیل آیات در این گونه موارد مى آید اشاره به یکى از مصداق هاى روشن است، نه به معنى انحصار.

پی نوشت:
(1). شرح بیشتر درباره این موضوع و این که چرا آن را «عالم ذر» مى‏ گویند، در تفسیر نمونه، جلد 6، ذیل آیه 172 سوره «اعراف» بیان شده است.
(2). تفسیر «برهان»، جلد 1، صفحه 454؛ «مجمع البیان»، جلد 3، صفحه 290، ذیل آیه مورد بحث، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات بیروت، طبع اول، 1415 ه ق؛ «بحار الانوار»، جلد 66، صفحه 351؛ «نور الثقلین»، جلد 1، صفحه 600، مؤسسه اسماعیلیان قم، طبع چهارم، 1412 ه ق؛ تفسیر «صافى»، جلد 2، صفحه 20، مکتبة الصدر تهران، طبع دوم، 1416 ه ق.

منبع: تفسیر نمونه، آیت الله العظمی مکارم شیرازی، دارالکتب الإسلامیۀ، چاپ سی و ششم، ج 4، ص 379.