آثار ویرانگر «غضب»
پرسش :
«غضب» چه آثار ویرانگری از خود به جای می گذارد؟
پاسخ :
پاسخ اجمالی:
«غضب» پیامدهای بسیاری دارد؛ در این حال، عقل از کار مى افتد، و انسان دیوانه وار حرکاتی را انجام مى دهد که مایه ترس یا تعجب دیگران مى گردد؛ امام علی(ع) می فرماید: «غضب عقل آدمى را فاسد مى کند». غضب ایمان را تباه می کند، زیرا فرد عصبانى ممکن است هر ظلم و گناهی انجام دهد. هنگامى که آتش خشم شعله ور مى شود، کنترل عقل برداشته مى شود، و عیوب مخفى انسان آشکار شده و آبرویش می رود. از سویی غضب راه شیطان را به سوى انسان باز می کند، زیرا ایمان و عقل که دو مانع قوى در برابر شیطان است، به هنگام غضب، ضعیف می شود.
پاسخ تفصیلی:
کمتر صفتى از صفات رذیله، به اندازه غضب ویرانى به بار مى آورد، اگر فهرستى از آثار سوء غضب نوشته شود، معلوم مى گردد که اثرات سوء آن از بسیارى از اخلاق رذیله بیشتر است، از جمله مى توان امور زیر را برشمرد:
1ـ قبل از هر چیز باید به این نکته توجه داشت که خشم و غضب دشمن آدمى است و به هنگام هیجان غضب، عقل به کلى از کار مى افتد، و انسان دیوانه وار حرکاتى را انجام مى دهد که نه تنها مایه تعجب همه اطرافیانش مى گردد، بلکه خود او نیز بعد از فرو نشستن آتش غضب، از کارهایى که در آن حال انجام داده است در تعجب و وحشت فرو مى رود، در آن حال گاهى دیوانه وار به هر کس حتى نزدیکترین دوستان خود حمله مى کند، دست او تا مرفق در خون بى گناهان فرو مى رود، مى زند، درهم مى شکند، مى کوبد و ویران مى کند، درست همانند یک دیوانه خطرناک.
لذا امیرمؤمنان على(علیه السلام) در حدیثى مى فرماید: «اَلْغَضَبُ یُفْسِدُ الاْلْبابَ وَ یُبْعِدُ مِنَ الصَّوابِ»(1)؛ (غضب عقل آدمى را فاسد مى کند، و انسان را از کار صحیح دور مى سازد). و نیز به همین دلیل در روایات اسلامى آمده است که اگر بخواهید میزان عقل انسان ها را به دست آورید، به مقدار کنترل آنها بر نفس و اعصابشان به هنگام غضب نگاه کنید. در حدیثى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) آمده است: «لایُعْرَفُ الرَّأىُ الا عِنْدَ الْغَضَبِ»(2)؛ (فقط در موقع غضب مى توان عقل و رأى افراد را سنجید).
2ـ غضب موجب تباهى ایمان است، زیرا افراد عصبانى نه تنها مرتکب گناهان کبیره مى شوند که با ایمان صحیح سازگار نیست، بلکه گاهى به ساحت مقدس پروردگار نیز [نعوذ باللّه] جسارت مى کنند، و یا بر حکمت و قسمت و تدبیر او خرده مى گیرند که این مرحله اى است بسیار خطرناک. پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) می فرماید: «غضب ایمان را فاسد مى کند، همان گونه که صبر [دارویى است بسیار تلخ] عسل را فاسد مى کند).
3ـ غضب منطق انسان را خراب مى کند، و به گزافه گویى و باطل گویى وا مى دارد، و اگر شخص غضبناک در مقام قضاوت باشد به یقین داورى صحیح نخواهد کرد. از این رو، امیرمؤمنان على(علیه السلام) در حدیثى می فرماید: «شِدَّةُ الْغَضَبِ تُغَیِّرُ الْمَنْطِقَ وَ تَقْطَعُ مادَّةَ الْحُجَّةِ، وَ تُفَرِّقُ الْفَهْمَ»(3)؛ (شدت غضب منطق انسان را دگرگون مى سازد، و ریشه دلیل را قطع مى کند، و فهم و شعور را پراکنده مى سازد). در آداب القضاء در کتاب قضاوت از کتب فقهیه نیز تصریح شده است که قاضى به هنگام غضب بر کرسى قضاوت ننشیند. پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در حدیثى مى فرمایند: «مَنِ ابْتُلِىَ بِالْقَضاءِ فَلا یَقْضِى وَ هُوَ غَضْبانٌ»؛ (کسى که گرفتار امر قضاوت مى شود، در حال غضب قضاوت نکند).
4ـ از پیامدهاى دیگر خشم و غضب، آشکار شدن عیوب پنهانى انسان است زیرا در حال عادى، هر کس خود را کنترل مى کند، تا عیوب و نقطه ضعف هاى خویش را پنهان دارد، و آبرویش را در برابر این عیوب که تقریباً همه کم و بیش دارند حفظ نمایند، اما هنگامى که آتش خشم و غضب شعله ور مى شود، پرده ها کنار مى رود، و کنترل عقل برداشته مى شود، و عیوب مخفى انسان آشکار مى گردد، و آبروها بر باد مى رود. غررالحکم از امیرمؤمنان على(علیه السلام) چنین نقل می کند: «بِئْسَ الْقرِیْنُ اَلْغَضَب یُبْدِىُ الْمَعایِبَ، وَ یُدْنِى الشَّرَّ وَ یُباعِدُ الْخَیْرَ»(4)؛ (غضب همنشین بدى است، عیوب نهانى را آشکار مى سازد، شر و بدى را نزدیک و خیر و نیکى را دور مى سازد).
5ـ خشم و غضب راه شیطان را به سوى انسان باز، و او را به انسان نزدیک مى سازد، زیرا ایمان و عقل که دو مانع قوى در برابر حملات شیطانند به هنگام غضب، ضعیف و ناتوان مى شوند، و موانع از سر راه شیطان برداشته مى شود به همین دلیل به آسانى در انسان نفوذ مى کند. در حدیث معروفى نقل شده هنگامى که نوح(علیه السلام) امت خود را (که بعد از ارشاد و تبلیغ طولانى و مستمر هدایت نشده بودند) نفرین کرد (و نابود شدند) شیطان نزد نوح(علیه السلام) آمد و گفت: «تو حقى بر گردن من دارى مى خواهم آن را تلافى کنم. نوح(علیه السلام) در تعجب فرو رفت، گفت بسیار بر من گران است که حقى بر تو داشته باشم، چه حقى؟ گفت همان نفرینى که درباره قومت کردى و آنها را غرق نمودى و احدى باقى نماند که من او را گمراه سازم، و من تا مدتى راحتم، تا زمانى که نسل دیگرى بپا خیزد و من به گمراه کردن آنها مشغول شوم. نوح(علیه السلام) [با این که مى دانست نهایت کوشش را براى قوم خود کرده بود در عین حال ناراحت شد] و به شیطان گفت: حالا چه جبرانى مى خواهى کنى؟ [نوح مى خواست سخنان او را نپذیرد، ولى خطاب از طرف پروردگار آمد که گفتارش را بپذیر در اینجا راست مى گوید]. شیطان گفت: در سه زمان به یاد من باش، که من نزدیکترین فاصله را به مردم در این سه موقع دارم:
1ـ هنگامى که خشم تو را فرا مى گیرد به یاد من باش.
2ـ هنگامى که در میان دو نفر قضاوت مى کنى مراقب من باش.
3ـ و هنگامى که با زن بیگانه اى تنها هستى، و هیچ کس در آنجا نیست باز به یاد من باش».(5)
در روایت دیگرى «ذوالقرنین» یکى از فرشتگان را ملاقات کرد و به او گفت: «دانشى به من بیاموز که بر ایمان و یقینم بیفزاید. او گفت: خشم و غضب را ترک کن زیرا هنگامى که انسان غضب مى کند، شیطان بیش از هر زمان بر او مسلط است، بنابراین غضب را با وقار و خویشتن دارى بازگردان، و آتش آن را با آرامش خاموش کن و از عجله بپرهیز که هنگامى که در کارها عجله کنى از نصیب خود محروم خواهى شد و در برابر اشخاص دور و نزدیک مهربان باش و سخت گیر و عنود نباش».(6)
بى شک غضب علاوه بر این آثار شوم مادى و اجتماعى و اخلاقى آثار سوء معنوى فراوانى نیز دارد به طورى که از روایات مختلف استفاده مى شود کسى که خشم خود را فرو برد، ثواب شهدا را(7) دارد و قلب او از نور ایمان پر مى شود.(8)
پی نوشت:
(1). غرر الحکم و درر الکلم، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سید مهدى، دار الکتاب الإسلامی، قم، 1410 ق، چاپ دوم، ص 73، قصار 1401.
(2). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 75، ص 113، باب 19 مواعظ الحسن بن علی.
(3). کنز الفوائد، کراجکى، محمد بن على، محقق / مصحح: نعمة، عبد الله، دار الذخائر، قم، 1410 ق، چاپ اول، ج 1، ص 319، فصل من کلامه فی ذکر الحلم و حسن الخلق؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 68، ص 428، باب 93 الحلم و العفو و کظم الغیظ.
(4). غرر الحکم و درر الکلم، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سید مهدى، دار الکتاب الإسلامی، قم، 1410 ق، چاپ دوم، ص 310، قصار 34.
(5). الخصال، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، جامعه مدرسین، قم، 1362 ش، چاپ اول، ج 1، ص 132، قول إبلیس لعنه الله لنوح اذکرنی فی ثلاثة مواطن؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 11، ص 318، باب 3 بعثته ع على قومه و قصة الطوفان.
(6). المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، فیض کاشانى، ملا محسن، تصحیح و تعلیق: على اکبر غفارى، مؤسسه انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، قم، 1417 ق، چاپ چهارم، ج 5، ص 293، قال أبو حامد: الآثار؛ إحیاء علوم الدین، الغزالی، أبو حامد محمد بن محمد ، دار االمعرفة، بیروت، بی تا، ج 9، ص 91، الآثار.
(7). من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1413 ق، چاپ دوم، ج 4، ص 15، باب ذکر جمل من مناهی النبی؛ الأمالی، ابن بابویه، محمد بن على،کتابچى، تهران، 1376 ش، چاپ ششم، ص 430، المجلس السادس و الستون؛ وسائل الشیعة، عاملى، شیخ حر، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1409 ق، چاپ اول، ج 12، ص 178، 114 باب استحباب کظم الغیظ.
(8). مجموعة ورّام، ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسى، مکتبه فقیه، قم، 1410 ق، چاپ اول ج 1، ص 124، باب الغضب.
منبع: اخلاق در قرآن، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، مدرسه الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم، 1377 ش، چاپ اول، ج 3، ص 388.
پرسش‌های مرتبط:
راه های جلوگیری از خشم و غضب کدامند؟
آیا مقصود از «غضب الهى» همان رضایت نداشتن اوست؟
برای تقویت صفت شجاعت و کاهش غضب های غیر خدایی برای انجام فریضه امر به معروف، چه راه هایی وجود دارد؟
پاسخ اجمالی:
«غضب» پیامدهای بسیاری دارد؛ در این حال، عقل از کار مى افتد، و انسان دیوانه وار حرکاتی را انجام مى دهد که مایه ترس یا تعجب دیگران مى گردد؛ امام علی(ع) می فرماید: «غضب عقل آدمى را فاسد مى کند». غضب ایمان را تباه می کند، زیرا فرد عصبانى ممکن است هر ظلم و گناهی انجام دهد. هنگامى که آتش خشم شعله ور مى شود، کنترل عقل برداشته مى شود، و عیوب مخفى انسان آشکار شده و آبرویش می رود. از سویی غضب راه شیطان را به سوى انسان باز می کند، زیرا ایمان و عقل که دو مانع قوى در برابر شیطان است، به هنگام غضب، ضعیف می شود.
پاسخ تفصیلی:
کمتر صفتى از صفات رذیله، به اندازه غضب ویرانى به بار مى آورد، اگر فهرستى از آثار سوء غضب نوشته شود، معلوم مى گردد که اثرات سوء آن از بسیارى از اخلاق رذیله بیشتر است، از جمله مى توان امور زیر را برشمرد:
1ـ قبل از هر چیز باید به این نکته توجه داشت که خشم و غضب دشمن آدمى است و به هنگام هیجان غضب، عقل به کلى از کار مى افتد، و انسان دیوانه وار حرکاتى را انجام مى دهد که نه تنها مایه تعجب همه اطرافیانش مى گردد، بلکه خود او نیز بعد از فرو نشستن آتش غضب، از کارهایى که در آن حال انجام داده است در تعجب و وحشت فرو مى رود، در آن حال گاهى دیوانه وار به هر کس حتى نزدیکترین دوستان خود حمله مى کند، دست او تا مرفق در خون بى گناهان فرو مى رود، مى زند، درهم مى شکند، مى کوبد و ویران مى کند، درست همانند یک دیوانه خطرناک.
لذا امیرمؤمنان على(علیه السلام) در حدیثى مى فرماید: «اَلْغَضَبُ یُفْسِدُ الاْلْبابَ وَ یُبْعِدُ مِنَ الصَّوابِ»(1)؛ (غضب عقل آدمى را فاسد مى کند، و انسان را از کار صحیح دور مى سازد). و نیز به همین دلیل در روایات اسلامى آمده است که اگر بخواهید میزان عقل انسان ها را به دست آورید، به مقدار کنترل آنها بر نفس و اعصابشان به هنگام غضب نگاه کنید. در حدیثى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) آمده است: «لایُعْرَفُ الرَّأىُ الا عِنْدَ الْغَضَبِ»(2)؛ (فقط در موقع غضب مى توان عقل و رأى افراد را سنجید).
2ـ غضب موجب تباهى ایمان است، زیرا افراد عصبانى نه تنها مرتکب گناهان کبیره مى شوند که با ایمان صحیح سازگار نیست، بلکه گاهى به ساحت مقدس پروردگار نیز [نعوذ باللّه] جسارت مى کنند، و یا بر حکمت و قسمت و تدبیر او خرده مى گیرند که این مرحله اى است بسیار خطرناک. پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) می فرماید: «غضب ایمان را فاسد مى کند، همان گونه که صبر [دارویى است بسیار تلخ] عسل را فاسد مى کند).
3ـ غضب منطق انسان را خراب مى کند، و به گزافه گویى و باطل گویى وا مى دارد، و اگر شخص غضبناک در مقام قضاوت باشد به یقین داورى صحیح نخواهد کرد. از این رو، امیرمؤمنان على(علیه السلام) در حدیثى می فرماید: «شِدَّةُ الْغَضَبِ تُغَیِّرُ الْمَنْطِقَ وَ تَقْطَعُ مادَّةَ الْحُجَّةِ، وَ تُفَرِّقُ الْفَهْمَ»(3)؛ (شدت غضب منطق انسان را دگرگون مى سازد، و ریشه دلیل را قطع مى کند، و فهم و شعور را پراکنده مى سازد). در آداب القضاء در کتاب قضاوت از کتب فقهیه نیز تصریح شده است که قاضى به هنگام غضب بر کرسى قضاوت ننشیند. پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در حدیثى مى فرمایند: «مَنِ ابْتُلِىَ بِالْقَضاءِ فَلا یَقْضِى وَ هُوَ غَضْبانٌ»؛ (کسى که گرفتار امر قضاوت مى شود، در حال غضب قضاوت نکند).
4ـ از پیامدهاى دیگر خشم و غضب، آشکار شدن عیوب پنهانى انسان است زیرا در حال عادى، هر کس خود را کنترل مى کند، تا عیوب و نقطه ضعف هاى خویش را پنهان دارد، و آبرویش را در برابر این عیوب که تقریباً همه کم و بیش دارند حفظ نمایند، اما هنگامى که آتش خشم و غضب شعله ور مى شود، پرده ها کنار مى رود، و کنترل عقل برداشته مى شود، و عیوب مخفى انسان آشکار مى گردد، و آبروها بر باد مى رود. غررالحکم از امیرمؤمنان على(علیه السلام) چنین نقل می کند: «بِئْسَ الْقرِیْنُ اَلْغَضَب یُبْدِىُ الْمَعایِبَ، وَ یُدْنِى الشَّرَّ وَ یُباعِدُ الْخَیْرَ»(4)؛ (غضب همنشین بدى است، عیوب نهانى را آشکار مى سازد، شر و بدى را نزدیک و خیر و نیکى را دور مى سازد).
5ـ خشم و غضب راه شیطان را به سوى انسان باز، و او را به انسان نزدیک مى سازد، زیرا ایمان و عقل که دو مانع قوى در برابر حملات شیطانند به هنگام غضب، ضعیف و ناتوان مى شوند، و موانع از سر راه شیطان برداشته مى شود به همین دلیل به آسانى در انسان نفوذ مى کند. در حدیث معروفى نقل شده هنگامى که نوح(علیه السلام) امت خود را (که بعد از ارشاد و تبلیغ طولانى و مستمر هدایت نشده بودند) نفرین کرد (و نابود شدند) شیطان نزد نوح(علیه السلام) آمد و گفت: «تو حقى بر گردن من دارى مى خواهم آن را تلافى کنم. نوح(علیه السلام) در تعجب فرو رفت، گفت بسیار بر من گران است که حقى بر تو داشته باشم، چه حقى؟ گفت همان نفرینى که درباره قومت کردى و آنها را غرق نمودى و احدى باقى نماند که من او را گمراه سازم، و من تا مدتى راحتم، تا زمانى که نسل دیگرى بپا خیزد و من به گمراه کردن آنها مشغول شوم. نوح(علیه السلام) [با این که مى دانست نهایت کوشش را براى قوم خود کرده بود در عین حال ناراحت شد] و به شیطان گفت: حالا چه جبرانى مى خواهى کنى؟ [نوح مى خواست سخنان او را نپذیرد، ولى خطاب از طرف پروردگار آمد که گفتارش را بپذیر در اینجا راست مى گوید]. شیطان گفت: در سه زمان به یاد من باش، که من نزدیکترین فاصله را به مردم در این سه موقع دارم:
1ـ هنگامى که خشم تو را فرا مى گیرد به یاد من باش.
2ـ هنگامى که در میان دو نفر قضاوت مى کنى مراقب من باش.
3ـ و هنگامى که با زن بیگانه اى تنها هستى، و هیچ کس در آنجا نیست باز به یاد من باش».(5)
در روایت دیگرى «ذوالقرنین» یکى از فرشتگان را ملاقات کرد و به او گفت: «دانشى به من بیاموز که بر ایمان و یقینم بیفزاید. او گفت: خشم و غضب را ترک کن زیرا هنگامى که انسان غضب مى کند، شیطان بیش از هر زمان بر او مسلط است، بنابراین غضب را با وقار و خویشتن دارى بازگردان، و آتش آن را با آرامش خاموش کن و از عجله بپرهیز که هنگامى که در کارها عجله کنى از نصیب خود محروم خواهى شد و در برابر اشخاص دور و نزدیک مهربان باش و سخت گیر و عنود نباش».(6)
بى شک غضب علاوه بر این آثار شوم مادى و اجتماعى و اخلاقى آثار سوء معنوى فراوانى نیز دارد به طورى که از روایات مختلف استفاده مى شود کسى که خشم خود را فرو برد، ثواب شهدا را(7) دارد و قلب او از نور ایمان پر مى شود.(8)
پی نوشت:
(1). غرر الحکم و درر الکلم، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سید مهدى، دار الکتاب الإسلامی، قم، 1410 ق، چاپ دوم، ص 73، قصار 1401.
(2). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 75، ص 113، باب 19 مواعظ الحسن بن علی.
(3). کنز الفوائد، کراجکى، محمد بن على، محقق / مصحح: نعمة، عبد الله، دار الذخائر، قم، 1410 ق، چاپ اول، ج 1، ص 319، فصل من کلامه فی ذکر الحلم و حسن الخلق؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 68، ص 428، باب 93 الحلم و العفو و کظم الغیظ.
(4). غرر الحکم و درر الکلم، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سید مهدى، دار الکتاب الإسلامی، قم، 1410 ق، چاپ دوم، ص 310، قصار 34.
(5). الخصال، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، جامعه مدرسین، قم، 1362 ش، چاپ اول، ج 1، ص 132، قول إبلیس لعنه الله لنوح اذکرنی فی ثلاثة مواطن؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 11، ص 318، باب 3 بعثته ع على قومه و قصة الطوفان.
(6). المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، فیض کاشانى، ملا محسن، تصحیح و تعلیق: على اکبر غفارى، مؤسسه انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، قم، 1417 ق، چاپ چهارم، ج 5، ص 293، قال أبو حامد: الآثار؛ إحیاء علوم الدین، الغزالی، أبو حامد محمد بن محمد ، دار االمعرفة، بیروت، بی تا، ج 9، ص 91، الآثار.
(7). من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1413 ق، چاپ دوم، ج 4، ص 15، باب ذکر جمل من مناهی النبی؛ الأمالی، ابن بابویه، محمد بن على،کتابچى، تهران، 1376 ش، چاپ ششم، ص 430، المجلس السادس و الستون؛ وسائل الشیعة، عاملى، شیخ حر، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1409 ق، چاپ اول، ج 12، ص 178، 114 باب استحباب کظم الغیظ.
(8). مجموعة ورّام، ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسى، مکتبه فقیه، قم، 1410 ق، چاپ اول ج 1، ص 124، باب الغضب.
منبع: اخلاق در قرآن، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، مدرسه الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم، 1377 ش، چاپ اول، ج 3، ص 388.
پرسش‌های مرتبط:
راه های جلوگیری از خشم و غضب کدامند؟
آیا مقصود از «غضب الهى» همان رضایت نداشتن اوست؟
برای تقویت صفت شجاعت و کاهش غضب های غیر خدایی برای انجام فریضه امر به معروف، چه راه هایی وجود دارد؟
