تربیت از منظر امام سجاد علیه السلام
پرسش :
فرازهایی تربیتی از ادعیه امام سجاد علیه السلام که در صحیفه سجادیه آمده را بیان کنید.
پاسخ :
پاسخ از حجت الاسلام سیدعلیرضا تراشیون (کارشناس و مشاور تربیت کودک و نوجوان):
در صحیفه، امام علیه السّلام دعای خود را این گونه شروع فرمودند: «اللَّهُمَّ وَ مُنَّ عَلَیَّ بِبَقَاءِ وُلْدِی»[۱]؛ یعنی خدایا با باقی گذاشتن فرزندان من که سبب بقای نسل من است، بر من منت بگذار « وَ بِإِصْلَاحِهِمْ لِی» و در واقع به من کمک کن، تا هم در دنیا و هم در آخرت، بتوانم آن ها را اصلاح کنم و بتوانم از آن ها بهره بگیرم.
ایشان در فراز دوم می فرمایند: «إِلَهِی امْدُدْ لِی فِی أَعْمَارِهِمْ، وَ زِدْ لِی فِی آجَالِهِم»؛ یعنی خدایا عمرشان را طولانی گردان و مدت زندگی آن ها را زیاد کن. «وَ رَبِّ لِی صَغِیرَهُم»؛ و من را کمک کن تا بتوانم آن ها را از کوچکی تربیت کنم. « وَ قَوِّ لِی ضَعِیفَهُم»؛ به من توفیق ده تا بتوانم بچه های ضعیف را به زمان قوت و نیرومندی برسانم و همچنین تو نیز به آن ها قوت برسان.
« وَ أَصِحَّ لِی أَبْدَانَهُم» و به من کمک کن تا بدن های آن ها نیرومند سازم. امام علیه السّلام [در این فراز] به این نکته توجّه می کند که این ها کودک هستند و باید بزرگ شوند؛ این ها ضعیف هستند و باید قوی شوند؛ باید بدن این ها سالم باشد. در واقع امام علیه السّلام به نیازهای دنیوی آن ها توجه می کند و این نیازها را از خدای متعال می خواهد، تا خداوند متعال به امام علیه السّلام توفیق بدهد که بتواند این موارد را برای فرزندانشان برآورده کند.
ایشان در ادامه می فرمایند: « وَ أَصِحَّ لِی أَبْدَانَهُمْ وَ أَدْیَانَهُم» در این فراز، اوّل امام علیه السّلام می فرمایند: “خدایا؛ به من توفیق ده تا بتوانم در این راه قدم بردارم تا بدن آن ها را صحیح پرورش بدهم و دینشان را [حفظ کنم].“
و هم چنین می فرمایند: «و اخلاقهم»، یعنی اوّل در سلامت دین و بعد در سلامت اخلاق آن ها بکوشم. « وَ عَافِهِمْ فِی أَنْفُسِهِم»؛ یعنی، خدایا! جان این ها را تو عافیت ببخش و به جوارح و اعضای این ها سلامتی عطا کن. « وَ فِی کُلِّ مَا عُنِیتُ بِهِ مِنْ أَمْرِهِم»؛ و در هر کاری که می خواهم برای تربیت فرزندانم انجام دهم، خدایا تو من را کمک کن.
امام علیه السّلام بعد از این فراز می فرمایند: _این جمله هم خیلی مهم است_ « وَ اجْعَلْهُمْ أَبْرَاراً أَتْقِیَاءَ بُصَرَاء»؛ یعنی خدایا فرزندان من را نیکوکار قرار بده. در این فراز، امام علیه السّلام در قالب دعا این اشاره را می کند و این هشدار را می دهد که همه پدرها و مادرها باید به چه چیزهایی توجه کنند؛ اول این که می گویند: خدایا این ها باید نیکوکار باشند، بعد می فرمایند که این ها از اتقیا باشند؛ یعنی این نیکوکاری به حسن رفتار آن ها توجه دارد؛ همچنین سلامت نفس داشته باشند، تقوا داشته باشند، در جان آن ها پرهیزگاری باشد. بصرا باشند؛ یعنی دارای بصیرت باشند.
این نکته مهمی است که امام علیه السّلام بعد از تقوا به آن اشاره می کند. در خانواده ای ممکن است بچه هایی باشند که تقوا داشته باشند؛ اما بصیرت نداشته باشند. امام علیه السّلام می گویند: آن ها باید بصیرت داشته باشند، و بعد می فرمایند: « سَامِعِینَ مُطِیعِینَ لَک»؛ یعنی خدایا دوست دارم بچه هایی داشته باشم که حرف گوش کن باشند و حرف تو را گوش کنند؛ «مُطِیعِینَ لَک» و هم چنین از تو اطاعت کنند. امام علیه السّلام در این جا تحکم به خرج نمی دهند که تنها بچه ها باید حرف من را گوش کنند؛ بلکه می گویند: اگر من پدر آن ها هستم، دوست دارم که آن ها از تو اطاعت کنند.
«وَ لِأَوْلِیَائِکَ مُحِبِّینَ مُنَاصِحِین» و همچنین دوستدار و خیرخواه اولیا تو باشند؛ یعنی در واقع بد خواه رهبران جامعه نباشند، بد خواه اولیا نباشند، بر خلاف مسیر اولیا الله و پیامبران الهی جامعه قدمی را بر ندارند و یک وقت زیر عَلم دشمنان رهبری سینه نزنند.
« و لجمیع اعدائک معاندین»؛ این جمله خیلی جالب است. در واقع امام علیه السّلام به این نکته اشاره می کند که روح تنفر از دشمنان اولیا خدا و دشمنان خدا، باید در جان بچه ها دمیده شود و حضرت از خداوند متعال می خواهد که [به او توانایی دهد تا] این بحث برائت از دشمنان را در وجود فرزندانش قرار دهد که همان تولّی و تبرّی است. « ولجمیع اعدائک معاندین و مبغضین» و بعد [از این عبارت ایشان] می فرمایند: “آمین“ و این فراز اول تمام می شود.
همچنین امام علیه السّلام در فرازششم می فرمایند: «وَ أَعِذْنِی وَ ذُرِّیَّتِی مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیم». در این جا امام علیه السّلاممبحث دشمن شناسی را مطرح می کند. بحث دشمن شناسی و شناساندن دشمنان و شناسایی آن مواضعی که دشمنان برای به دام انداختن جوانان و فرزندان ما ایجاد می کنند، [مهم است] که [ در این جا] امام یکی یکی این موارد را بیان می کند.
ایشان در غالب شیطان، دشمن شناسی را نشان می دهد و در غالب پناه بردن به خدا از شر شیطان، دشمن شناسی را در امر تربیت وارد می کنند. این نکته بسیار مهمی است که اگر ما در امر تربیت فرزندان خود به مقوله دشمن شناسی توجه کنیم، بسیار موفق خواهیم بود. گاهی وقت ها ممکن است که فرزند به حرف های پدر و مادر و یا دستورات الهی و یا توصیه هایی که دیگران می کنند، [توجّه نداشته باشد و برای او] خیلی انگیزه ای ایجاد نشود تا آن ها کاری را ترک کنند و یا از مهلکه ای بیرون بیایند.
امّا وقتی ما خطر دشمن و وجود دشمن و دسیسه های دشمن و دام های آن ها را -که امام علیه السّلام در این فراز دقیقا تمام گام های شیطان را بررسی می کند- [به آن ها نشان دهیم، آن ها نیز انگیزه پیدا می کنند که کاری را ترک کنند]؛ این نکته ی بسیار مهمّی است که می خواستم به میمنت این روز گرامی، از زبان امام سجاد علیه السّلام به پدر و مادرها عرض کنم که از مسئله دشمن شناسی غفلت نکنید و دائما سعی کنید که از کودکی، بچه ها را با این مسائل آشنا کنید. مثلا از لحاظ سیاسی [به آن ها بفهمانید] که این کشور دشمن ماست و این دشمنان چه کاری را می خواهند علیه ما انجام دهند و چه دسیسه ای دارند. [اینکه] این دشمنان در اینترنت چه کاری انجام می دهند، در ماهواره ها چه کاری می کنند، در بیان اخبارشان و در خود اخبارشان [چه هدفی را دنبال می کنند]، اگر چند نمونه از این ها را برای فرزندانمان بیان کنیم، خودشان می فهمند که چه خطری در مقابل آنها است و آینده را می بینند. گذشته را به آن ها نشان دهید که این دشمنان به سر بشریت چه آورده اند و چقدر آدم را کشتند!
در سوره یاسین، خدای متعال می فرماید: «وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْکُمْ جِبِلاًّ کَثیراً أَ فَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُون»[۲] و همانا خلق بسیارى از شما نوع بشر را (این دیو) به گمراهى کشید، آیا عقل و فکرت کار نمىبستید (تا از مکر و فریبش بپرهیزید)؟ به گذشته نگاه کنید و فرق انسان هایی را که شیطان آن ها را گمراه کرد و آن ها را به خاک هلاکت نشاند، [با انسان های رستگار ببینید.] این دشمنان می خواهند نسل شما و زمینه رشد شما را نابود کنند.
مراقب این دشمن و این شیطان باشید و همچنین طاغوت هایی که دست نشانده شیطان هستند. این ها حضورشان در جامعه به صورت کارگردان ها و فیلم نامه نویس ها، [است.] گاهی نیز بعضی از کتاب ها، دوستان، این ها طاغوت هستند. بعضی وقت ها طاغوت ها عاطفی هستند؛ مانند خاله، عمه، دایی که این ها نقش یک طاغوت را دارند که زمینه حضور شیطان را در زندگی فرزند ما آماده می کنند؛ ما به این ها می گوییم طاغوت و اصولا هر کسی که زمینه حضور شیطان را در زندگی ما و فرزندان ما باز بگذارد و یا سنگر ساز حضور شیطان در زندگی ما باشد، طاغوت به حساب می آید؛ از آن ابر قدرت سیاسی بگیرید، تا برسد به دوست عاطفی که نزدیک ترین رابطه ی عاطفی را با فرزند ما دارد.
پی نوشتها:
[۱]. الصحیفه السجادیه، ص ۱۲۰
[۲]. سوره یس، آیه ی ۶۲
پرسش های مرتبط:
در صحیفه، امام علیه السّلام دعای خود را این گونه شروع فرمودند: «اللَّهُمَّ وَ مُنَّ عَلَیَّ بِبَقَاءِ وُلْدِی»[۱]؛ یعنی خدایا با باقی گذاشتن فرزندان من که سبب بقای نسل من است، بر من منت بگذار « وَ بِإِصْلَاحِهِمْ لِی» و در واقع به من کمک کن، تا هم در دنیا و هم در آخرت، بتوانم آن ها را اصلاح کنم و بتوانم از آن ها بهره بگیرم.
ایشان در فراز دوم می فرمایند: «إِلَهِی امْدُدْ لِی فِی أَعْمَارِهِمْ، وَ زِدْ لِی فِی آجَالِهِم»؛ یعنی خدایا عمرشان را طولانی گردان و مدت زندگی آن ها را زیاد کن. «وَ رَبِّ لِی صَغِیرَهُم»؛ و من را کمک کن تا بتوانم آن ها را از کوچکی تربیت کنم. « وَ قَوِّ لِی ضَعِیفَهُم»؛ به من توفیق ده تا بتوانم بچه های ضعیف را به زمان قوت و نیرومندی برسانم و همچنین تو نیز به آن ها قوت برسان.
« وَ أَصِحَّ لِی أَبْدَانَهُم» و به من کمک کن تا بدن های آن ها نیرومند سازم. امام علیه السّلام [در این فراز] به این نکته توجّه می کند که این ها کودک هستند و باید بزرگ شوند؛ این ها ضعیف هستند و باید قوی شوند؛ باید بدن این ها سالم باشد. در واقع امام علیه السّلام به نیازهای دنیوی آن ها توجه می کند و این نیازها را از خدای متعال می خواهد، تا خداوند متعال به امام علیه السّلام توفیق بدهد که بتواند این موارد را برای فرزندانشان برآورده کند.
ایشان در ادامه می فرمایند: « وَ أَصِحَّ لِی أَبْدَانَهُمْ وَ أَدْیَانَهُم» در این فراز، اوّل امام علیه السّلام می فرمایند: “خدایا؛ به من توفیق ده تا بتوانم در این راه قدم بردارم تا بدن آن ها را صحیح پرورش بدهم و دینشان را [حفظ کنم].“
و هم چنین می فرمایند: «و اخلاقهم»، یعنی اوّل در سلامت دین و بعد در سلامت اخلاق آن ها بکوشم. « وَ عَافِهِمْ فِی أَنْفُسِهِم»؛ یعنی، خدایا! جان این ها را تو عافیت ببخش و به جوارح و اعضای این ها سلامتی عطا کن. « وَ فِی کُلِّ مَا عُنِیتُ بِهِ مِنْ أَمْرِهِم»؛ و در هر کاری که می خواهم برای تربیت فرزندانم انجام دهم، خدایا تو من را کمک کن.
امام علیه السّلام بعد از این فراز می فرمایند: _این جمله هم خیلی مهم است_ « وَ اجْعَلْهُمْ أَبْرَاراً أَتْقِیَاءَ بُصَرَاء»؛ یعنی خدایا فرزندان من را نیکوکار قرار بده. در این فراز، امام علیه السّلام در قالب دعا این اشاره را می کند و این هشدار را می دهد که همه پدرها و مادرها باید به چه چیزهایی توجه کنند؛ اول این که می گویند: خدایا این ها باید نیکوکار باشند، بعد می فرمایند که این ها از اتقیا باشند؛ یعنی این نیکوکاری به حسن رفتار آن ها توجه دارد؛ همچنین سلامت نفس داشته باشند، تقوا داشته باشند، در جان آن ها پرهیزگاری باشد. بصرا باشند؛ یعنی دارای بصیرت باشند.
این نکته مهمی است که امام علیه السّلام بعد از تقوا به آن اشاره می کند. در خانواده ای ممکن است بچه هایی باشند که تقوا داشته باشند؛ اما بصیرت نداشته باشند. امام علیه السّلام می گویند: آن ها باید بصیرت داشته باشند، و بعد می فرمایند: « سَامِعِینَ مُطِیعِینَ لَک»؛ یعنی خدایا دوست دارم بچه هایی داشته باشم که حرف گوش کن باشند و حرف تو را گوش کنند؛ «مُطِیعِینَ لَک» و هم چنین از تو اطاعت کنند. امام علیه السّلام در این جا تحکم به خرج نمی دهند که تنها بچه ها باید حرف من را گوش کنند؛ بلکه می گویند: اگر من پدر آن ها هستم، دوست دارم که آن ها از تو اطاعت کنند.
«وَ لِأَوْلِیَائِکَ مُحِبِّینَ مُنَاصِحِین» و همچنین دوستدار و خیرخواه اولیا تو باشند؛ یعنی در واقع بد خواه رهبران جامعه نباشند، بد خواه اولیا نباشند، بر خلاف مسیر اولیا الله و پیامبران الهی جامعه قدمی را بر ندارند و یک وقت زیر عَلم دشمنان رهبری سینه نزنند.
« و لجمیع اعدائک معاندین»؛ این جمله خیلی جالب است. در واقع امام علیه السّلام به این نکته اشاره می کند که روح تنفر از دشمنان اولیا خدا و دشمنان خدا، باید در جان بچه ها دمیده شود و حضرت از خداوند متعال می خواهد که [به او توانایی دهد تا] این بحث برائت از دشمنان را در وجود فرزندانش قرار دهد که همان تولّی و تبرّی است. « ولجمیع اعدائک معاندین و مبغضین» و بعد [از این عبارت ایشان] می فرمایند: “آمین“ و این فراز اول تمام می شود.
همچنین امام علیه السّلام در فرازششم می فرمایند: «وَ أَعِذْنِی وَ ذُرِّیَّتِی مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیم». در این جا امام علیه السّلاممبحث دشمن شناسی را مطرح می کند. بحث دشمن شناسی و شناساندن دشمنان و شناسایی آن مواضعی که دشمنان برای به دام انداختن جوانان و فرزندان ما ایجاد می کنند، [مهم است] که [ در این جا] امام یکی یکی این موارد را بیان می کند.
ایشان در غالب شیطان، دشمن شناسی را نشان می دهد و در غالب پناه بردن به خدا از شر شیطان، دشمن شناسی را در امر تربیت وارد می کنند. این نکته بسیار مهمی است که اگر ما در امر تربیت فرزندان خود به مقوله دشمن شناسی توجه کنیم، بسیار موفق خواهیم بود. گاهی وقت ها ممکن است که فرزند به حرف های پدر و مادر و یا دستورات الهی و یا توصیه هایی که دیگران می کنند، [توجّه نداشته باشد و برای او] خیلی انگیزه ای ایجاد نشود تا آن ها کاری را ترک کنند و یا از مهلکه ای بیرون بیایند.
امّا وقتی ما خطر دشمن و وجود دشمن و دسیسه های دشمن و دام های آن ها را -که امام علیه السّلام در این فراز دقیقا تمام گام های شیطان را بررسی می کند- [به آن ها نشان دهیم، آن ها نیز انگیزه پیدا می کنند که کاری را ترک کنند]؛ این نکته ی بسیار مهمّی است که می خواستم به میمنت این روز گرامی، از زبان امام سجاد علیه السّلام به پدر و مادرها عرض کنم که از مسئله دشمن شناسی غفلت نکنید و دائما سعی کنید که از کودکی، بچه ها را با این مسائل آشنا کنید. مثلا از لحاظ سیاسی [به آن ها بفهمانید] که این کشور دشمن ماست و این دشمنان چه کاری را می خواهند علیه ما انجام دهند و چه دسیسه ای دارند. [اینکه] این دشمنان در اینترنت چه کاری انجام می دهند، در ماهواره ها چه کاری می کنند، در بیان اخبارشان و در خود اخبارشان [چه هدفی را دنبال می کنند]، اگر چند نمونه از این ها را برای فرزندانمان بیان کنیم، خودشان می فهمند که چه خطری در مقابل آنها است و آینده را می بینند. گذشته را به آن ها نشان دهید که این دشمنان به سر بشریت چه آورده اند و چقدر آدم را کشتند!
در سوره یاسین، خدای متعال می فرماید: «وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْکُمْ جِبِلاًّ کَثیراً أَ فَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُون»[۲] و همانا خلق بسیارى از شما نوع بشر را (این دیو) به گمراهى کشید، آیا عقل و فکرت کار نمىبستید (تا از مکر و فریبش بپرهیزید)؟ به گذشته نگاه کنید و فرق انسان هایی را که شیطان آن ها را گمراه کرد و آن ها را به خاک هلاکت نشاند، [با انسان های رستگار ببینید.] این دشمنان می خواهند نسل شما و زمینه رشد شما را نابود کنند.
مراقب این دشمن و این شیطان باشید و همچنین طاغوت هایی که دست نشانده شیطان هستند. این ها حضورشان در جامعه به صورت کارگردان ها و فیلم نامه نویس ها، [است.] گاهی نیز بعضی از کتاب ها، دوستان، این ها طاغوت هستند. بعضی وقت ها طاغوت ها عاطفی هستند؛ مانند خاله، عمه، دایی که این ها نقش یک طاغوت را دارند که زمینه حضور شیطان را در زندگی فرزند ما آماده می کنند؛ ما به این ها می گوییم طاغوت و اصولا هر کسی که زمینه حضور شیطان را در زندگی ما و فرزندان ما باز بگذارد و یا سنگر ساز حضور شیطان در زندگی ما باشد، طاغوت به حساب می آید؛ از آن ابر قدرت سیاسی بگیرید، تا برسد به دوست عاطفی که نزدیک ترین رابطه ی عاطفی را با فرزند ما دارد.
پی نوشتها:
[۱]. الصحیفه السجادیه، ص ۱۲۰
[۲]. سوره یس، آیه ی ۶۲
پرسش های مرتبط:
.jpg "نحوه برخورد و رفتار امام رضا علیه السلام با مردم چگونه بوده است؟")
