ویژگی‌های مجالس عزاداری سیدالشهدا (علیه السلام)
پرسش :
مجالس عزاداری امام حسین (علیه السلام) باید دارای چه ویژگی‌هایی باشند؟
پاسخ :
با عنایت به اهداف عزاداری امام حسین علیه السلام و آسیب هایی که ممکن است به آن وارد شود و باید از آنها پرهیز داشت، مجالس عزاداری امام علیه السلام، در صورتی می توانند عزاداران را در جهت آن اهداف، هدایت کنند که دارای سه ویژگی باشند:
۱. خدامحوری
مجاهدت های سید الشهدا علیه السلام و همه شهدای راه حق و فضیلت در طول تاریخ، برای آشنا کردن با خداوند متعال و استقرار یگانه پرستی در سایه حکومت دینی در جهان بود. بنابر این، بدون معرفت صحیح دینی نمی توان تحلیل درستی از نهضت عاشورا ارائه کرد و از این رو، خدامحوری و پیوند زدن دل ها با خدا و ارزش های معنوی، باید اساس برنامه های مجالس عزاداری و سخنرانی ها و مرثیه سرایی ها باشد، و این، درس بزرگی است که امام حسین علیه السلام برای ارائه آن به عموم مسلمانان، بخصوص پیروان خود، در عصر تاسوعا، از دشمن، یک شب مهلت خواست.
بر پایه گزارش منابع معتبر تاریخی، عصر روز نهم محرّم، ابن سعد، دستور حمله به یاران امام حسین علیه السلام را صادر کرد. امام علیه السلام، هنگامی که آماده شدن سپاه دشمن برای درگیری را ملاحظه کرد، به برادرش عبّاس علیه السلام فرمود:
إرجِع إلَیهِم، فَإِنِ استَطَعتَ أن تُؤَخِّرَهُم إلی غُدوَةٍ وَ تَدفَعَهُم عِندَ العَشِیةِ ؛ لَعَلَّنا نُصَلّی لِرَبِّنَا اللَّیلَةَ، وَ نَدعوهُ وَ نَستَغفِرُهُ، فَهُوَ یعلَمُ أنّی قَد کنتُ اُحِبُّ الصَّلاةَ لَهُ، وَ تِلاوَةَ کتابِهِ، وَ کثرَةَ الدُّعاءِ وَ الاِستِغفارِ! [۱] به سوی آنان باز گرد و اگر توانستی، [حمله] آنها را تا صبح به تأخیر بینداز و امشب، بازشان گردان، بلکه امشب را برای پروردگارمان، نماز بخوانیم و به درگاهش دعا کنیم و از وی، آمرزش بخواهیم، که او خود می داند من نماز گزاردن برای او، تلاوت کتابش و دعا و آمرزش خواهی فراوان را دوست دارم.
و بدین سان، شب عاشورا، آخرین شب اُنس امام حسین علیه السلام و یارانش با انیس ذاکران بود:
فَباتَ الحُسَینُ علیه السلام تِلک اللَّیلَةَ جلَیلَةَ عاشوراءَج راکعا ساجِدا باکیا مُستَغفِرا مُتَضَرِّعا، وَ باتَ أصحابُهُ وَ لَهُم دَوِی کدَوِی النَّحلِ. [۲] شب، فرا رسید و حسین علیه السلام، شب عاشورا را به رکوع و سجود و گریه و آمرزش خواهی و تضرّع و زاری پرداخت و یارانش، زمزمه ای مانند آوای زنبور (بدون وقفه) داشتند.
از عالم ربّانی آیت اللّه میرزا جواد تهرانی رحمه الله نقل شده است که ایشان، خطاب به روحانیون اهل منبر می فرمود: «کاری کنید که خدا در مجلس امام حسین علیه السلام، فراموش نشود!».
و این، نکته ای است بس مهم و قابل توجّه و تأمّل. در واقع، فراموش شدن خدا در مجلس امام حسین علیه السلام، آفت خطرناکی است که مانع آشنایی عزاداران با حکمت عزاداری و روح نهضت حسینی می گردد.
۲. ارائه تاریخ و تحلیل صحیح از حادثه عاشورا
بدون تحلیلی واقع بینانه از نهضت عاشورا، امکان ندارد که عزاداران با اهداف والای عزاداری آشنا شوند و در مسیر آن، گام برداند. از این رو، گویندگان و مرثیه سرایان، در مجالس عزاداری سید الشهدا علیه السلام باید بر پایه تحلیل درست واقعه عاشورا، سخنرانی و مرثیه سرایی نمایند و بدین منظور، استفاده از منابع معتبر در تبیین این حادثه، و اجتناب از آسیب های مجالس عزاداری، ضروری است و بهترین راه برای رسیدن به این هدف، خواندن متن مقتل از منابع معتبر است.
فرموده رهبر انقلاب اسلامی آیة اللّه خامنه ای در این باره، در خور توجّه است که:
اگر برای ذکر مصیبت، کتاب نَفَسُ المهموم محدّث قمی را باز کنید و از رو بخوانید، برای مستمع، گریه آور است و همان عواطف جوشان را به وجود می آورد. چه لزومی دارد که ما به خیال خودمان، برای مجلس آرایی، کاری کنیم که اصل مجلس عزا از فلسفه واقعی اش دور بماند؟ [۳]
و بدین سان، مرثیه سرایی برای سید الشهدا (علیه السلام)، اگر توأم با اخلاص و صداقت باشد، کاری بس ارزشمند است و اگر وسیله مجلس آرایی و دنیاطلبی باشد، بسیار زیانبار و خطرناک است. [۴]
۳. تبلور عاطفه و ارادت به اهل بیت علیهم السلام
تحلیل صحیح نهضت حسینی توسط سخنوران و ذاکران، نمی تواند جای گزین تلاش های هنرمندانه و به کار گیری اَشکال مختلف هنر در جهت جوشش عواطف و احساسات مردم نسبت به حادثه خونین کربلا گردد. در سازندگی معنوی، عواطف و احساسات، نقش ویژه ای دارند که هیچ چیز دیگر نمی تواند جای آنها را پُر کند. لذا اهل بیت علیهم السلام، تأکید ویژه ای بر گریستن و گریاندن بر مصائب سید الشهدا علیه السلام داشته اند و خود نیز با تشویق مرثیه سرایان و استماع مرثیه آنان، [۵] زمینه گسترش این فرهنگ را در میان پیروان خود، فراهم می کردند، چنان که از یکی از شعرای معاصر امام باقر علیه السلام به نام کمَیت، نقل شده که وقتی نزد امام علیه السلام مرثیه سرایی کرد، آن بزرگوار گریست و سپس به او فرمود:
ما مِن رَجُلٍ ذَکرَنا أو ذُکرنا عِندَهُ، فَخَرَجَ مِن عَینَیهِ ماءٌ وَ لَو قَدرَ مِثلِ جَناحِ البَعوضَةِ إلّا بَنَی اللّهُ لَهُ بَیتاً فِی الجَنَّةِ، وَ جَعَلَ ذلِک حِجابا بَینَهُ وَ بَینَ النّارِ. [۶] هیچ کس نیست که از ما یاد کند یا در نزدش یاد شویم و از چشمانش، هر چند به اندازه بال پشه ای، اشک در آید، جز این که خداوند، برایش خانه ای در بهشتْ بنا می کند و آن را مانعی میان او و آتش [دوزخ]، قرار می دهد.
مرثیه سرای هنرمند، آن کسی است که با تکیه بر منابع معتبر و بر پایه تحلیل و تبیین صحیح حادثه عاشورا، بیشترین نقش را در تبلور یافتن عواطف و احساسات مردم نسبت به سالار شهیدان، ایفا نماید و بدین سان، خدامحوری و ارادت به خاندان رسالت را در جامعه، گسترش دهد.
پی‌نوشت‌ها:
[۱] ر.ک: دانشنامه امام حسین (علیه السلام)، ج ۶ ص ۱۰ ح ۱۵۷۳.
[۲] ر. ک: دانشنامه امام حسین (علیه السلام)، ج ۶ ص ۳۶ ح ۱۵۹۳.
[۳] سخنان معظّم له در جمع روحانیون استان کهکیلویه و بویر احمد در آستانه ماه محرّم ۱۴۱۵ ق (۱۳۷۳/۳/۱۷ ش).
[۴] در این باره، یکى از مراجع تقلید معاصر، رؤیاى صادقه آموزنده اى را از استاد خود، فقیه بزرگوار، آیت اللّه سیّد عبد الهادى شیرازى؛ نقل کرده که خلاصه آن، چنین است:
هنگامى که خبر درگذشت آیت اللّه سیّد جعفر شیرازى (برادر همسر آیت اللّه سیّد عبد الهادى شیرازى، که ظاهرا در اواخر عمر، براى معالجه به تهران آمد و به عالم بقا پیوست و قبر وى، در حرم حضرت عبد العظیم حسنى۷، نزدیک مزار ابو الفتوح رازى است) به آیت اللّه آقا سیّد عبد الهادى شیرازى رسید، من کنار استاد بودم. ایشان، سرِ خود را نزدیک گوش من آورد و فرمود: قضیّه اى در باره آقا سیّد جعفر دارم که تا زنده بود، نگفتم. اکنون که فوت شده، مى گویم:
شبى خواب دیدم که در بیرونىِ منزل (همان جا که محل تدریس بنده است)، دو کرسى گذاشته اند. بعد، حضرت سیّد الشهدا (علیه السلام) و عبّاس (علیه السلام) وارد شدند و روى این دو کرسى نشستند. عبّاس (علیه السلام)، دفترى را باز کرد و من، متن آن را مى دیدم. امام حسین (علیه السلام)، به یکى از نام هایى که در آن دفتر بود، اشاره کرد و فرمود: «این اسم را قلم بزن!». عبّاس (علیه السلام)، آن نام را قلم زد. بعد، امام (علیه السلام) فرمود: «جاى آن، نام آقا سیّد جعفر را بنویس!». عبّاس (علیه السلام)، نام ایشان را نوشت و دفتر را بست و رفتند.
مرحوم آیت اللّه شیرازى، سپس فرمود: من از عظمت آن رؤیا، تا صبح نخوابیدم. فرداى آن روز، وقتى آقا سیّد جعفر آمد، به ایشان گفتم: من دیشب، خوابى دیدم که از عظمت آن، تا صبح نخوابیدم. ایشان گفت: زود داستان خوابت را بگو. من هم آن خواب را براى آقا سیّد جعفر، نقل کردم. ایشان، با شنیدن آن، منقلب شد و گفت: قضیّه، این است که من دیشب (شب اوّل محرّم)، در حرم بودم. بعد به این فکر افتادم که من، یک عمر براى امام حسین علیه السلام گریه کرده ام ؛ امّا کسى را نگریانده ام و این اجر، نصیب من نشده است. این موضوع، فکر مرا مشغول کرد. رفتم و جستجو کردم و کتاب جلاء العیون مجلسى را پیدا کردم. به خانه آمدم و زن و بچّه ام را دور هم جمع کردم و گفتم: از امشب، من مى خوانم و شما گریه کنید.
ایشان، پس از نقل این رؤیا، اضافه کرد که: رؤیاى آیت اللّه شیرزاى، در همان شب، یعنى شبِ اوّل محرّم و برپایى نخستین جلسه سیّد جعفر بوده و من، هر وقت براى زیارت به حرم حضرت عبد العظیم (علیه السلام) مى آیم، قبر ایشان را هم زیارت مى کنم.
[۵] ر.ک: ص ۳۸۵ (فصل یکم / تشویق به سوگوارى براى امام حسین علیه السلام) و ص ۴۳۱ (فصل دوم: مصیبت خوانى براى امام حسین علیه السلام ) و ج ۱۰ ص ۳۳ (فصل چهارم: گریستن و گریاندن بر سیدالشهداء۷ و یارانش).
[۶] ر.ک: ج ۱۰ ص ۹۹ ح ۲۸۳۰.
منبع: دانشنامه امام حسین (علیه السلام)، ج ۹، صص ۳۸۳-۳79
با عنایت به اهداف عزاداری امام حسین علیه السلام و آسیب هایی که ممکن است به آن وارد شود و باید از آنها پرهیز داشت، مجالس عزاداری امام علیه السلام، در صورتی می توانند عزاداران را در جهت آن اهداف، هدایت کنند که دارای سه ویژگی باشند:
۱. خدامحوری
مجاهدت های سید الشهدا علیه السلام و همه شهدای راه حق و فضیلت در طول تاریخ، برای آشنا کردن با خداوند متعال و استقرار یگانه پرستی در سایه حکومت دینی در جهان بود. بنابر این، بدون معرفت صحیح دینی نمی توان تحلیل درستی از نهضت عاشورا ارائه کرد و از این رو، خدامحوری و پیوند زدن دل ها با خدا و ارزش های معنوی، باید اساس برنامه های مجالس عزاداری و سخنرانی ها و مرثیه سرایی ها باشد، و این، درس بزرگی است که امام حسین علیه السلام برای ارائه آن به عموم مسلمانان، بخصوص پیروان خود، در عصر تاسوعا، از دشمن، یک شب مهلت خواست.
بر پایه گزارش منابع معتبر تاریخی، عصر روز نهم محرّم، ابن سعد، دستور حمله به یاران امام حسین علیه السلام را صادر کرد. امام علیه السلام، هنگامی که آماده شدن سپاه دشمن برای درگیری را ملاحظه کرد، به برادرش عبّاس علیه السلام فرمود:
إرجِع إلَیهِم، فَإِنِ استَطَعتَ أن تُؤَخِّرَهُم إلی غُدوَةٍ وَ تَدفَعَهُم عِندَ العَشِیةِ ؛ لَعَلَّنا نُصَلّی لِرَبِّنَا اللَّیلَةَ، وَ نَدعوهُ وَ نَستَغفِرُهُ، فَهُوَ یعلَمُ أنّی قَد کنتُ اُحِبُّ الصَّلاةَ لَهُ، وَ تِلاوَةَ کتابِهِ، وَ کثرَةَ الدُّعاءِ وَ الاِستِغفارِ! [۱] به سوی آنان باز گرد و اگر توانستی، [حمله] آنها را تا صبح به تأخیر بینداز و امشب، بازشان گردان، بلکه امشب را برای پروردگارمان، نماز بخوانیم و به درگاهش دعا کنیم و از وی، آمرزش بخواهیم، که او خود می داند من نماز گزاردن برای او، تلاوت کتابش و دعا و آمرزش خواهی فراوان را دوست دارم.
و بدین سان، شب عاشورا، آخرین شب اُنس امام حسین علیه السلام و یارانش با انیس ذاکران بود:
فَباتَ الحُسَینُ علیه السلام تِلک اللَّیلَةَ جلَیلَةَ عاشوراءَج راکعا ساجِدا باکیا مُستَغفِرا مُتَضَرِّعا، وَ باتَ أصحابُهُ وَ لَهُم دَوِی کدَوِی النَّحلِ. [۲] شب، فرا رسید و حسین علیه السلام، شب عاشورا را به رکوع و سجود و گریه و آمرزش خواهی و تضرّع و زاری پرداخت و یارانش، زمزمه ای مانند آوای زنبور (بدون وقفه) داشتند.
از عالم ربّانی آیت اللّه میرزا جواد تهرانی رحمه الله نقل شده است که ایشان، خطاب به روحانیون اهل منبر می فرمود: «کاری کنید که خدا در مجلس امام حسین علیه السلام، فراموش نشود!».
و این، نکته ای است بس مهم و قابل توجّه و تأمّل. در واقع، فراموش شدن خدا در مجلس امام حسین علیه السلام، آفت خطرناکی است که مانع آشنایی عزاداران با حکمت عزاداری و روح نهضت حسینی می گردد.
۲. ارائه تاریخ و تحلیل صحیح از حادثه عاشورا
بدون تحلیلی واقع بینانه از نهضت عاشورا، امکان ندارد که عزاداران با اهداف والای عزاداری آشنا شوند و در مسیر آن، گام برداند. از این رو، گویندگان و مرثیه سرایان، در مجالس عزاداری سید الشهدا علیه السلام باید بر پایه تحلیل درست واقعه عاشورا، سخنرانی و مرثیه سرایی نمایند و بدین منظور، استفاده از منابع معتبر در تبیین این حادثه، و اجتناب از آسیب های مجالس عزاداری، ضروری است و بهترین راه برای رسیدن به این هدف، خواندن متن مقتل از منابع معتبر است.
فرموده رهبر انقلاب اسلامی آیة اللّه خامنه ای در این باره، در خور توجّه است که:
اگر برای ذکر مصیبت، کتاب نَفَسُ المهموم محدّث قمی را باز کنید و از رو بخوانید، برای مستمع، گریه آور است و همان عواطف جوشان را به وجود می آورد. چه لزومی دارد که ما به خیال خودمان، برای مجلس آرایی، کاری کنیم که اصل مجلس عزا از فلسفه واقعی اش دور بماند؟ [۳]
و بدین سان، مرثیه سرایی برای سید الشهدا (علیه السلام)، اگر توأم با اخلاص و صداقت باشد، کاری بس ارزشمند است و اگر وسیله مجلس آرایی و دنیاطلبی باشد، بسیار زیانبار و خطرناک است. [۴]
۳. تبلور عاطفه و ارادت به اهل بیت علیهم السلام
تحلیل صحیح نهضت حسینی توسط سخنوران و ذاکران، نمی تواند جای گزین تلاش های هنرمندانه و به کار گیری اَشکال مختلف هنر در جهت جوشش عواطف و احساسات مردم نسبت به حادثه خونین کربلا گردد. در سازندگی معنوی، عواطف و احساسات، نقش ویژه ای دارند که هیچ چیز دیگر نمی تواند جای آنها را پُر کند. لذا اهل بیت علیهم السلام، تأکید ویژه ای بر گریستن و گریاندن بر مصائب سید الشهدا علیه السلام داشته اند و خود نیز با تشویق مرثیه سرایان و استماع مرثیه آنان، [۵] زمینه گسترش این فرهنگ را در میان پیروان خود، فراهم می کردند، چنان که از یکی از شعرای معاصر امام باقر علیه السلام به نام کمَیت، نقل شده که وقتی نزد امام علیه السلام مرثیه سرایی کرد، آن بزرگوار گریست و سپس به او فرمود:
ما مِن رَجُلٍ ذَکرَنا أو ذُکرنا عِندَهُ، فَخَرَجَ مِن عَینَیهِ ماءٌ وَ لَو قَدرَ مِثلِ جَناحِ البَعوضَةِ إلّا بَنَی اللّهُ لَهُ بَیتاً فِی الجَنَّةِ، وَ جَعَلَ ذلِک حِجابا بَینَهُ وَ بَینَ النّارِ. [۶] هیچ کس نیست که از ما یاد کند یا در نزدش یاد شویم و از چشمانش، هر چند به اندازه بال پشه ای، اشک در آید، جز این که خداوند، برایش خانه ای در بهشتْ بنا می کند و آن را مانعی میان او و آتش [دوزخ]، قرار می دهد.
مرثیه سرای هنرمند، آن کسی است که با تکیه بر منابع معتبر و بر پایه تحلیل و تبیین صحیح حادثه عاشورا، بیشترین نقش را در تبلور یافتن عواطف و احساسات مردم نسبت به سالار شهیدان، ایفا نماید و بدین سان، خدامحوری و ارادت به خاندان رسالت را در جامعه، گسترش دهد.
پی‌نوشت‌ها:
[۱] ر.ک: دانشنامه امام حسین (علیه السلام)، ج ۶ ص ۱۰ ح ۱۵۷۳.
[۲] ر. ک: دانشنامه امام حسین (علیه السلام)، ج ۶ ص ۳۶ ح ۱۵۹۳.
[۳] سخنان معظّم له در جمع روحانیون استان کهکیلویه و بویر احمد در آستانه ماه محرّم ۱۴۱۵ ق (۱۳۷۳/۳/۱۷ ش).
[۴] در این باره، یکى از مراجع تقلید معاصر، رؤیاى صادقه آموزنده اى را از استاد خود، فقیه بزرگوار، آیت اللّه سیّد عبد الهادى شیرازى؛ نقل کرده که خلاصه آن، چنین است:
هنگامى که خبر درگذشت آیت اللّه سیّد جعفر شیرازى (برادر همسر آیت اللّه سیّد عبد الهادى شیرازى، که ظاهرا در اواخر عمر، براى معالجه به تهران آمد و به عالم بقا پیوست و قبر وى، در حرم حضرت عبد العظیم حسنى۷، نزدیک مزار ابو الفتوح رازى است) به آیت اللّه آقا سیّد عبد الهادى شیرازى رسید، من کنار استاد بودم. ایشان، سرِ خود را نزدیک گوش من آورد و فرمود: قضیّه اى در باره آقا سیّد جعفر دارم که تا زنده بود، نگفتم. اکنون که فوت شده، مى گویم:
شبى خواب دیدم که در بیرونىِ منزل (همان جا که محل تدریس بنده است)، دو کرسى گذاشته اند. بعد، حضرت سیّد الشهدا (علیه السلام) و عبّاس (علیه السلام) وارد شدند و روى این دو کرسى نشستند. عبّاس (علیه السلام)، دفترى را باز کرد و من، متن آن را مى دیدم. امام حسین (علیه السلام)، به یکى از نام هایى که در آن دفتر بود، اشاره کرد و فرمود: «این اسم را قلم بزن!». عبّاس (علیه السلام)، آن نام را قلم زد. بعد، امام (علیه السلام) فرمود: «جاى آن، نام آقا سیّد جعفر را بنویس!». عبّاس (علیه السلام)، نام ایشان را نوشت و دفتر را بست و رفتند.
مرحوم آیت اللّه شیرازى، سپس فرمود: من از عظمت آن رؤیا، تا صبح نخوابیدم. فرداى آن روز، وقتى آقا سیّد جعفر آمد، به ایشان گفتم: من دیشب، خوابى دیدم که از عظمت آن، تا صبح نخوابیدم. ایشان گفت: زود داستان خوابت را بگو. من هم آن خواب را براى آقا سیّد جعفر، نقل کردم. ایشان، با شنیدن آن، منقلب شد و گفت: قضیّه، این است که من دیشب (شب اوّل محرّم)، در حرم بودم. بعد به این فکر افتادم که من، یک عمر براى امام حسین علیه السلام گریه کرده ام ؛ امّا کسى را نگریانده ام و این اجر، نصیب من نشده است. این موضوع، فکر مرا مشغول کرد. رفتم و جستجو کردم و کتاب جلاء العیون مجلسى را پیدا کردم. به خانه آمدم و زن و بچّه ام را دور هم جمع کردم و گفتم: از امشب، من مى خوانم و شما گریه کنید.
ایشان، پس از نقل این رؤیا، اضافه کرد که: رؤیاى آیت اللّه شیرزاى، در همان شب، یعنى شبِ اوّل محرّم و برپایى نخستین جلسه سیّد جعفر بوده و من، هر وقت براى زیارت به حرم حضرت عبد العظیم (علیه السلام) مى آیم، قبر ایشان را هم زیارت مى کنم.
[۵] ر.ک: ص ۳۸۵ (فصل یکم / تشویق به سوگوارى براى امام حسین علیه السلام) و ص ۴۳۱ (فصل دوم: مصیبت خوانى براى امام حسین علیه السلام ) و ج ۱۰ ص ۳۳ (فصل چهارم: گریستن و گریاندن بر سیدالشهداء۷ و یارانش).
[۶] ر.ک: ج ۱۰ ص ۹۹ ح ۲۸۳۰.
منبع: دانشنامه امام حسین (علیه السلام)، ج ۹، صص ۳۸۳-۳79
