شأن نزول آیه مباهله
پرسش :
آیه «مباهله» کدام یک از آیات قرآن است و در چه موردی نازل شد؟
پاسخ :
آیه 61 سوره آل عمران که معروف به «آیه مباهله» است به ضمیمه آیاتى که قبل و بعد از آن نازل شده نشان مى دهد که پیامبر (صلى الله علیه و آله) مأمور شد در برابر پافشارى مسیحیان در عقاید باطل خود از جمله ادعاى الوهیت حضرت مسیح (علیه السلام) و عدم کارایى منطق و استدلال در برابر لجاجت آنها، از طریق مباهله وارد شود و صدق گفتار خود را از این طریق خاص روحانى به ثبوت برساند؛ یعنى با آنها مباهله کند تا راستگو از دروغگو شناخته شود!
مباهله در اصل از ماده بَهْل (بر وزن اَهْل) به معنى رها کردن است. به همین جهت هنگامى که حیوان را، به حال خود واگذارند و پستان آن را ـ براى جلوگیرى از نوشیدن نوزادش ـ در کیسه قرار ندهند به آن حیوان باهِل مى گویند و ابتهال در دعا به معنى تضرع و واگذارى کار به خدا است و گاه این واژه را به معنى هلاکت و لعن و دورى از خدا معنى کرده اند آن نیز به خاطر رها کردن و واگذار نمودن بنده به حال خویش و خروج از سایه لطف خدا است، این از نظر ریشه لغوی، و اما از نظر «مفهوم متداول» که در آیه به آن اشاره شده؛ مباهله به معنى نفرین کردن دو نفر به همدیگر است. به این ترتیب که وقتى استدلالات منطقى سودى نداشت، افرادى که با هم درباره یک مسأله مهم دینى گفتگو دارند در یکجا جمع مى شوند و به درگاه خدا تضرع مى کنند و از او مى خواهند که دروغگو را رسوا سازد و مجازات کند؛ همان کارى که پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله) در برابر مسیحیان نجران کرد که در آیه به آن اشاره شده است.
با توجه به آنچه گفته شد نگاهى به تفسیر آیه مى اندازیم، خداوند در این آیه مى فرماید: (هر گاه [مسیحیان] بعد از علم و دانشى که به تو رسیده [درباره نفى الوهیت مسیح (علیه السلام) و تثلیت و انحرافاتى از این قبیل] با تو به بحث و ستیز برخیزند به آنها بگو: ما فرزندان خود را دعوت کنیم شما نیز فرزندان خود را)؛ «فَمَن حاجَّکَ فیهِ مَن بَعدِ ما جائَکَ مِنَ العِلمِ فَقُل تَعالَوا نَدْعُ اَبنائَنا وَ اَبنائَکُم». (ما زنان خویش را دعوت نماییم و شما نیز زنان خود را)؛ «وَ نِسائَنا وَ نِسائَکُمْ». ما از نفوس خود [و کسى که همچون جان ما است] دعوت مى نماییم و شما نیز نفوس خود)؛ «وَ اَنفُسَنا وَ اَنفُسَکُمْ» (آنگاه مباهله [نفرین] کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم)؛ «ثُمَّ نَبْتَهِل فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللهِ عَلَىَ الکاذِبینَ».
بدون تردید از نظر تاریخى این مسئله واقع شد. یعنى پیامبر (صلى الله علیه و آله) گروهى را انتخاب کرد و همراه خود براى مباهله آورد.
در روایات اسلامى که مفسران و محدثان نقل کرده اند آمده است «هنگامى که آیه فوق نازل شد، پیامبر (صلى الله علیه و آله) به مسیحیان نجران پیشنهاد مباهله داد، بزرگان مسیحى از پیامبر (صلى الله علیه و آله) یک روز مهلت خواستند، تا در این باره به شور بنشینند. اسقف (اعظم) به آنها گفت: نگاه کنید اگر فردا محمد (صلى الله علیه و آله) با فرزند و خانواده اش براى مباهله آمد از مباهله با او بپرهیزید و اگر اصحاب و یارانش را همراه آورد با او مباهله کنید که او پایه و اساسى ندارد. فردا که شد پیامبر (صلى الله علیه و آله) آمد در حالى که دست على (علیه السلام) را گرفته بود و حسن و حسین (علیهما السلام) پیش روى او حرکت مى کردند و فاطمه پشت سر او.
مسیحیان و در پیشاپیش آنان، اسقف اعظم آنان بیرون آمدند. هنگامى که پیامبر (صلى الله علیه و آله) را با همراهان مشاهده کرد پرسید: اینها چه کسانى هستند؟ گفتند: این یکى، پسر عمو و داماد او است و این، دختر زاده هاى او هستند و این بانو، دختر او است که از همه نزد او گرامى تر است. اسقف نگاهى کرد و گفت: من مردى را مى بینم که مصمم و با جرأت در مباهله آمده و مى ترسم او راستگو باشد و اگر راستگو باشد بلاى عظیمى بر ما وارد خواهد شد. سپس گفت: اى ابوالقاسم [محمد(صلى الله علیه و آله)] ما با تو مباهله نخواهیم کرد؛ بیا با هم صلح کنیم!
و در بعضى از روایات آمده که اسقف اعظم گفت: من صورت هایى را مى نگرم که اگر از خدا بخواهند کوه را از جا برکند چنین خواهد شد! پس مباهله نکنید که هلاک خواهید شد!(1)
همین مضمون با تفاوت هایى که به اصل قضیه ضرر نمى زند در بسیارى از تفاسیر دیگر(2) نیز آمده است.
پی‌نوشت‌ها:
(1). مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 2، ص 762، با کمى تلخیص.
(2). مفاتیح الغیب، فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر، دار احیاء التراث العربى، بیروت، چاپ سوم، 1420 ق، ج 8، ص 247، [سوره آل عمران، آیه 61]؛ الجامع لأحکام القرآن، قرطبى، محمد بن احمد، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ اول، 1364 ش، ج 4، ص 103، [سوره آل عمران، آیه 61]؛ تفسیر روح البیان، حقى بروسوى، اسماعیل، دارالفکر، بیروت، بى تا، ج 2، ص 45، [سوره آل عمران، آیات 60 الى 65]؛ روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، آلوسى، سید محمود، تحقیق: على عبدالبارى عطیه، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، 1415، ج 2، ص 180، [سوره آل عمران، آیات 48 الى 63]؛ البحر المحیط فى التفسیر، اندلسى، ابو حیان محمد بن یوسف، تحقیق: صدقی محمد جمیل، دارالفکر، بیروت، 1420، ج 3، ص 188و 189، [سوره آل عمران، آیات 52 الى 61].
منبع: پیام قرآن، آیت الله ناصر مکارم شیرازی، با همکاری جمعی از فضلا، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1386.
آیه 61 سوره آل عمران که معروف به «آیه مباهله» است به ضمیمه آیاتى که قبل و بعد از آن نازل شده نشان مى دهد که پیامبر (صلى الله علیه و آله) مأمور شد در برابر پافشارى مسیحیان در عقاید باطل خود از جمله ادعاى الوهیت حضرت مسیح (علیه السلام) و عدم کارایى منطق و استدلال در برابر لجاجت آنها، از طریق مباهله وارد شود و صدق گفتار خود را از این طریق خاص روحانى به ثبوت برساند؛ یعنى با آنها مباهله کند تا راستگو از دروغگو شناخته شود!
مباهله در اصل از ماده بَهْل (بر وزن اَهْل) به معنى رها کردن است. به همین جهت هنگامى که حیوان را، به حال خود واگذارند و پستان آن را ـ براى جلوگیرى از نوشیدن نوزادش ـ در کیسه قرار ندهند به آن حیوان باهِل مى گویند و ابتهال در دعا به معنى تضرع و واگذارى کار به خدا است و گاه این واژه را به معنى هلاکت و لعن و دورى از خدا معنى کرده اند آن نیز به خاطر رها کردن و واگذار نمودن بنده به حال خویش و خروج از سایه لطف خدا است، این از نظر ریشه لغوی، و اما از نظر «مفهوم متداول» که در آیه به آن اشاره شده؛ مباهله به معنى نفرین کردن دو نفر به همدیگر است. به این ترتیب که وقتى استدلالات منطقى سودى نداشت، افرادى که با هم درباره یک مسأله مهم دینى گفتگو دارند در یکجا جمع مى شوند و به درگاه خدا تضرع مى کنند و از او مى خواهند که دروغگو را رسوا سازد و مجازات کند؛ همان کارى که پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله) در برابر مسیحیان نجران کرد که در آیه به آن اشاره شده است.
با توجه به آنچه گفته شد نگاهى به تفسیر آیه مى اندازیم، خداوند در این آیه مى فرماید: (هر گاه [مسیحیان] بعد از علم و دانشى که به تو رسیده [درباره نفى الوهیت مسیح (علیه السلام) و تثلیت و انحرافاتى از این قبیل] با تو به بحث و ستیز برخیزند به آنها بگو: ما فرزندان خود را دعوت کنیم شما نیز فرزندان خود را)؛ «فَمَن حاجَّکَ فیهِ مَن بَعدِ ما جائَکَ مِنَ العِلمِ فَقُل تَعالَوا نَدْعُ اَبنائَنا وَ اَبنائَکُم». (ما زنان خویش را دعوت نماییم و شما نیز زنان خود را)؛ «وَ نِسائَنا وَ نِسائَکُمْ». ما از نفوس خود [و کسى که همچون جان ما است] دعوت مى نماییم و شما نیز نفوس خود)؛ «وَ اَنفُسَنا وَ اَنفُسَکُمْ» (آنگاه مباهله [نفرین] کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم)؛ «ثُمَّ نَبْتَهِل فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللهِ عَلَىَ الکاذِبینَ».
بدون تردید از نظر تاریخى این مسئله واقع شد. یعنى پیامبر (صلى الله علیه و آله) گروهى را انتخاب کرد و همراه خود براى مباهله آورد.
در روایات اسلامى که مفسران و محدثان نقل کرده اند آمده است «هنگامى که آیه فوق نازل شد، پیامبر (صلى الله علیه و آله) به مسیحیان نجران پیشنهاد مباهله داد، بزرگان مسیحى از پیامبر (صلى الله علیه و آله) یک روز مهلت خواستند، تا در این باره به شور بنشینند. اسقف (اعظم) به آنها گفت: نگاه کنید اگر فردا محمد (صلى الله علیه و آله) با فرزند و خانواده اش براى مباهله آمد از مباهله با او بپرهیزید و اگر اصحاب و یارانش را همراه آورد با او مباهله کنید که او پایه و اساسى ندارد. فردا که شد پیامبر (صلى الله علیه و آله) آمد در حالى که دست على (علیه السلام) را گرفته بود و حسن و حسین (علیهما السلام) پیش روى او حرکت مى کردند و فاطمه پشت سر او.
مسیحیان و در پیشاپیش آنان، اسقف اعظم آنان بیرون آمدند. هنگامى که پیامبر (صلى الله علیه و آله) را با همراهان مشاهده کرد پرسید: اینها چه کسانى هستند؟ گفتند: این یکى، پسر عمو و داماد او است و این، دختر زاده هاى او هستند و این بانو، دختر او است که از همه نزد او گرامى تر است. اسقف نگاهى کرد و گفت: من مردى را مى بینم که مصمم و با جرأت در مباهله آمده و مى ترسم او راستگو باشد و اگر راستگو باشد بلاى عظیمى بر ما وارد خواهد شد. سپس گفت: اى ابوالقاسم [محمد(صلى الله علیه و آله)] ما با تو مباهله نخواهیم کرد؛ بیا با هم صلح کنیم!
و در بعضى از روایات آمده که اسقف اعظم گفت: من صورت هایى را مى نگرم که اگر از خدا بخواهند کوه را از جا برکند چنین خواهد شد! پس مباهله نکنید که هلاک خواهید شد!(1)
همین مضمون با تفاوت هایى که به اصل قضیه ضرر نمى زند در بسیارى از تفاسیر دیگر(2) نیز آمده است.
پی‌نوشت‌ها:
(1). مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 2، ص 762، با کمى تلخیص.
(2). مفاتیح الغیب، فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر، دار احیاء التراث العربى، بیروت، چاپ سوم، 1420 ق، ج 8، ص 247، [سوره آل عمران، آیه 61]؛ الجامع لأحکام القرآن، قرطبى، محمد بن احمد، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ اول، 1364 ش، ج 4، ص 103، [سوره آل عمران، آیه 61]؛ تفسیر روح البیان، حقى بروسوى، اسماعیل، دارالفکر، بیروت، بى تا، ج 2، ص 45، [سوره آل عمران، آیات 60 الى 65]؛ روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، آلوسى، سید محمود، تحقیق: على عبدالبارى عطیه، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، 1415، ج 2، ص 180، [سوره آل عمران، آیات 48 الى 63]؛ البحر المحیط فى التفسیر، اندلسى، ابو حیان محمد بن یوسف، تحقیق: صدقی محمد جمیل، دارالفکر، بیروت، 1420، ج 3، ص 188و 189، [سوره آل عمران، آیات 52 الى 61].
منبع: پیام قرآن، آیت الله ناصر مکارم شیرازی، با همکاری جمعی از فضلا، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1386.
