بمباران مناطق مسکونی در جنگ تحمیلی

پرسش :

آیا در طول جنگ تحمیلی عراق بر علیه جمهوری اسلامی ایران که عراق مناطق مسکونی را مورد حمله نظامی قرار می داد، جمهوری اسلامی ایران نیز می توانست جهت جلوگیری از این عمل کشور عراق به بمب باران و حمله به مناطق مسکونی عراق اقدام کند؟

پاسخ :
تبیین دقیق این موضوع نیازمند توجه به مطالب ذیل است:
 

یکم- جایگاه مقابله به مثل در نظام دفاعی اسلام:

در نظام دفاعی اسلام تاکید ویژه ای بر رعایت حقوق بشر و رفتار انسانی با دشمنان حتی در زمان جنگ شده است و بدین خاطر دست زدن به اعمال مختلفی که منجر به کشتار افراد غیر نظامی دشمن و اسیران جنگی و یا نابودی حیوانات و محیط زیست و ...می شود ممنوع گردیده است.(ر.ک: اسلام و حقوق بین الملل، محمد رضا ضیایی بیگدلی، تهران : گنج دانش، ۱۳۷۵، صص ۱۴۶-۱۵۳)

در اسلام هدف از جنگ دفاعی، رفع حمله، سرکوب پیمان شکنان و تجاوزگران بیگانه، بیرون راندن آنان از سرزمین های اشغالی، آزادسازی آن مناطق، دفاع از جان و مال مسلمانان و عقیده و مرام اسلامی است: « وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ ؛ و در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند جهاد کنید» (سوره بقره، آیه ۱۹۰) «و اُقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ ...؛ هر جا مشرکان را یافتید بکشید و از شهر و دیارشان برانید، چنان که آنان شما را از وطن آواره کردند» (همان، آیه ۱۹۱)

حق مقابله به مثل نیز یکی از راهکار های دفاعی اسلام است که به دلایل متعدد عکس العملی منطقی ، منصفانه و مشروع می باشد؛ از جمله:

۱. مقابله به مثل ، نوعی مجازات متجاوز است، لذا عادلانه و منطقی است.

۲.مقابله به مثل ، نوعی دفاع مشروع می باشد؛ اصولا دفاع مشروع که حقی شناخته شده است ، خود بر مبنای مقابله به مثل می باشد.

۳. مقابله به مثل راهی قطعی جهت ریشه کن نمودن اصل تجاوز است. (ر.ک: عمید زنجانی ، فقه سیاسی، تهران: امیرکبیر ، ج ۳، ص ۴۸۴)

۴. مقابله به مثل نه تنها یک قاعده عرفی ریشه دار بین ملت هاست بلکه در حقوق بین الملل نیز مورد تایید قرار گرفته است. (ر.ک: محمد رضا ضیایی بیگدلی، حقوق جنگ، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، ۱۳۷۳، صص ۵۷-۵۸)

۵. از دیدگاه فقه سیاسی اسلام نیز آیات متعددی از قرآن مقابله به مثل و اقدامات تلافی جویانه به منظور بازدارندگی متجاوز با رعایت حدود و شرایط خاص را مشروع می داند؛ به عنوان نمونه: «فَمَنِ اعْتَدَی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَی عَلَیْکُمْ؛ هر کس بر شما تجاوز کند به مانند آن بر او تجاوز روا دارید.» (سوره بقره، آیه ۱۹۴) برخی از شرایط لازم در این زمینه عبارتند از: رعایت عدالت در مماثله و مراعات یکسانی بین تجاوز و دفاع، رعایت اصل عدم تجاوز «لاتَعْتََدّوُا» (سوره مائده ، آیه ۴۵ ) و...(ر.ک: اصل منع توسل به زور، سید ابراهیم حسینی، قم: نشر معارف، ۱۳۲۸، ص ۲۲۲)

اهمیت دفاع از کیان اسلامی و جلوگیری از تهاجم بیگانگان به سرزمین های اسلامی تا آنجاست که آیت الله شیرازی (از فقهای بزرگ شیعه) می نویسد: «چنانکه مکلفین بتواند از مجانین و اطفال برای دفاع استفاده کنند و آنها را به کاری بگمارند، تشغیل آنان نیز واجب است.» (آیت الله شیرازی، الفقه، کتاب الجهاد، ص ۵۹)؛ «حتی اگر مسلمین را سپر بلا قرار دادند، باید حتی الامکان از کشتن آنها خودداری کرد، ولی چنانچه دسترسی به مشرکان و پیروزی، جز با کشتن این مسلمین حاصل نمی شود ، کشتن آنها و دفع تعرض نیز جایز است.» (الزبدة الفقیه ، ج ۳، ص ۶۴۵؛ المهذب الاحکام، ج ۱۵، ص ۱۲۵ و ۱۲۶.) بر این اساس هرچند اسلام جایگاه ویژه ای برای حقوق بشر و جلوگیری از کشتار افراد غیر نظامی در جنگ قائل است؛ اما در صورتی که دشمن تمامی قواعد انسانی را زیر پا گذاشته و خودداری مسلمانان از دست زدن به اقدامات تلافی جویانه سبب جسارت و تعدّی بیشتر آن به سرزمین های اسلامی می شود ؛ چاره ای جز مقابله به مثل در جهت بازدارندگی حتی در صورتی که منجر به کشته شدن افراد غیر نظامی دشمن نیز شود ، باقی نمی ماند.
 

دوم- مقابله به مثل درجنگ ایران و عراق:

ایران در طول دفاع هشت ساله خود در برابر تهاجم نظامی عراق همواره به رعایت اصول انسانی و اسلامی معتقد و پایبند بود و از هر شیوه و ابزار جنگی جهت پیشبرد اهداف خود استفاده نکرد. ایران نه تنها از بمباران مناطق غیر نظامی و توسل به سلاح شیمیایی اجتناب می کرد، بلکه از بهره جویی شیوه هایی که منتهی به آسیب و ایراد صدمه به غیرنظامیان می شد، اکراه داشت.از نظر ایران، جنگ، برخورد نیروهای نظامی دو کشور متخاصم در جبهه های جنگ می باشد و تنها اهداف مشروع نظامی، اهدافی هستند که در جبهه های جنگ واقع شده اند و جنگ فقط باید در صحنه نبرد بین پرسنل دست اندرکار جنگ جریان داشته باشد.چنانکه ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران در اطلاعیه ۱۶۳۶خود اعلام کرد که حملات هوایی به شهرها، زنان و کودکان بیگناه را فقط در میدان های نبرد و توسط بازوان ستبر قهرمانان و ایثارگران مبارز تلافی خواهد کرد (روزنامه جمهوری اسلامی ـ ۶۲/۱۱/۲۷)؛ ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران در اطلاعه ۱۶۳۷ خود تأکید نمود که این گونه عملیات و حمله به شهرها را با مفهوم جنگ واقعی منطبق نمی داند (روزنامه جمهوری اسلامی ۶۲/۱۱/۲۷)، وزیر امور خارجه ایران نیز در یک مصاحبه مطبوعاتی، بر این تأکید کرد (روزنامه کیهان ۶۳/۳/۲۴)

بر این اساس در سال های نخست جنگ، ایران محدودیت در توسل به شیوه ها یا روش های جنگی را بشدت و در اعلی درجه آن رعایت می کرد؛ به گونه ای که تا بهمن ماه ۱۳۶۲ از دست زدن به هرگونه عمل مقابله به مثل در برابر حملات وحشیانه عراق به شهرها و مناطق مسکونی ایران، خودداری می ورزید و همچنان بر این امر که جنگ فقط باید در جبهه ها جریان داشته باشد، تأکید می کرد و مقامات جمهوری اسلامی ایران در موارد گوناگونی بر این نکته تأکید می ورزیدند.

از نیمه دوم سال ۱۳۶۲، استراتژی عراق در مقابل حمله به شهرهای ایران دستخوش تغییراتی گردید. تا این تاریخ، بخش عمده صدمات وارده به شهرهای ایران، محدود به شهرهایی می شد که یا تحت اشغال دشمن قرار داشتند یا به علت نزدیکی به جبهه های جنگ، به آسانی هدف حملات وحشیانه عراق قرار می گرفتند ولی در نیمه دوم سال ۱۳۶۲، عراق به حملات خود به شهرهای ایران وسعت بخشید.سرانجام در ۲۶ بهمن ۱۳۶۲ رئیس جمهوری ایران اعلام کرد که از این پس، کلیه شهرهای عراق غیر از شهرهای مذهبی، هدف حملات ایران واقع خواهد شد(ر.ک: خبرگزاری ایرنا، ۶۲/۱۱/۲۶) و ارتش جمهوری اسلامی ایران نیز در اطلاعیه شماره ۱۶۳۷ خود اعلام کرد که این گونه حملات را با مفهوم جنگ واقعی منطبق نمی داند، بلکه پس از تحمل سه سال و نیم حملات هوایی به شهرها و قصبات و زنان و مردان بی دفاع، اقدام به نمونه ای از مقابله به مثل کرده است.(روزنامه جمهوری اسلامی، ۶۲/۱۱/۲۷) وزیر امور خارجه ایران نیز در مصاحبه ای در خرداد ماه ۶۳ اعلام کرد: از ابتدای جنگ که عراق ناجوانمردانه مناطق غیرنظامی ها را بمباران می کرد، مسؤولان ایران اقدام به مقابله به مثل نکردند، تا زمانی که بالاجبار عمل متقابل را تصویب کردند. این اقدام ابتدا به ساکن نبودن و جهت بازدارندگی انجام گرفته است.(روزنامه کیهان ـ ۶۳/۳/۲۴)

بر این اساس ایران ناگزیر برای دفاع از جان و مال اتباع خود به عنوان آخرین حرکت بازدارنده به مقابله به مثل متوسل گردید و به طور محدود قسمتی از خاک عراق را به صورت تلافی جویانه بمباران نمود. نکته مهم در تمامی مقابله به مثل های ایران در این است که اولاً ایران همواره به مردم شهرهایی که قرار بود هدف حمله قرار بگیرند، مهلت می داد که شهر را ترک کنند. دوم آنکه، ایران در مقابله به مثل های خود بر این امر تکیه می کرد که اهداف صنعتی ـ اقتصادی ـ امنیتی ـ عراق هدف حملات مقابله به مثل ایران قرار خواهند گرفت.در مواردی، به علت بعد مسافت و دقیق نبودن موشک ها و توپخانه اهداف غیرنظامی واقع در مجاورت اهداف نظامی مورد اصابت قرار می گرفت، اما در هر حال ایران براساس قواعد پروتکل، تمامی سعی و کوشش خود را به عمل می آورد تا اهداف مورد حمله، افراد یا تأسیسات غیرنظامی نباشد. سوم آنکه، ایران همواره ۴ شهر مذهبی نجف، کربلا، سامرا و کاظمین را شهرهای امن تلقی می کرد و هیچ گاه آنها را مورد حمله قرار نداد. (ر.ک: عملکرد ایران در طول جنگ عراق و ایران با توجه به پروتکل اول ژنو ۱۹۷۷، سایت حقوقی دادخواهی)

منبع: پرسمان