نقش روزه داری در ترک گناهان
پرسش :
روزه داری چه نقشی در ترک گناهان اخلاقی و انحرافات جنسی نظیر خودارضایی، زنا و... دارد؟
پاسخ :
1. یکی از سودمندی‌های پر اهمیت روزه داری، همانا تقویت و تحکیم خود مهارگری در شخصیت انسان است. انسان از آغاز تولد، با نیازهایی پا به دنیا می‌گذارد که از همان ابتدا، به خوبی احساس شده و خواهان ارضا شدن هستند. بقای انسان در عالم ماده، به تأمین درست و معقول این نیاز وابسته است. احساس نیاز، تعادل روانی انسان را بر هم زده و تنشی ناخوشایند در روان او به راه می‌اندازد؛ تنش پدید آمده، میل به رفع نیاز را به وجود می‌آورد و این میل، مهم ترین عنصر انگیزشی است که ما را به سوی رفتار خاصی تحریک و تهییج میکند.[2]
انجام رفتاری که تنش را خاموش یا کاهش می‌دهد، به احساس رضایت‌مندی می‌انجامد و ما را از درد ناشی از تنش می‌رهاند. این فرایند، که به صورت طبیعی در سیستم روانی همه انسان‌ها، اتفاق می‌افتد، به اصل لذت معطوف است. اصل لذت بر این اساس مبتنی است که کشاننده‌های زیستی انسان (گرسنگی، تشنگی، نیاز به خواب، نیاز به رفتار جنسی) تنها و تنها به کاهش تنش و تجربه لذت نظر دارند و چیز دیگری را نمی‌فهمند. در ورای این چرخه زیستی و طبیعی، واقعیت‌های زندگی و حقایق اخلاقی و معنوی وجود دارند که به فرایند احساس نیاز تا احساس ارضا شدن، جهت و معنای دیگری می‌بخشند. واقعیت‌های زندگی حاکی از این اصل مهم‌اند که امیال ما، از هر راه و به هر صورت و در هر زمان، قابل ارضا نبوده و با موانع، شرایط و ساز و کارهای قانونی و جز آن، محدود و محصور می‌شوند.
ارزش‌های اخلاقی، بر توجه به جنبه‌های اخلاقی، بایدها و نبایدهای آرمانی رفتار، دلالت دارند و خواهان قرار گرفتن فرایند احساس نیاز تا احساس ارضا، در چارچوب مفاهیم و رفتارهای اخلاقی هستند و رعایت این ضوابط را عامل سعادت انسانی فرد و جامعه می‌دانند. البته برای یک انسان مؤمن و دین‌دار، در کنار مسائل اخلاقی، احکام شریعت هم به محدود کردن و جهت دادن به رفتارهای طبیعی مورد چارچوب تنگ‌تری را پدید می‌آورند.
انسان مؤمن با توجه به اصل واقعیت، اصول اخلاقی و احکام شریعت، هرگز نمی‌تواند نیازهای خود را آن گونه که طبیعت کور طالب ارضا است، تأمین کند. رعایت قوانین زندگی، اعم از واقعی و اعتباری (قانونی)، ارزش‌های اخلاقی و احکام شرعی، مستلزم وجود و حضور جدی مهارتی است که از آن در ادبیات روان‌شناسی به خودمهارگری و در ادب دینی-اسلامی، به تقوا نام برده می‌شود.
خود مهارگری، یعنی خویشتن‌داری آگاهانه فرد در مواجهه با رفتارهایی که هر چند به صورت طبیعی، ارضا کنند امیال زیستی و غیر زیستی اوست، امّا بیرون از قوانین و ارزش‌های عرفی، اخلاقی و دینی قرار می‌گیرد.
2. مهارت، خویشتن‌داری و خودمهارگری، از سه مؤلفه شناختی، انگیزشی و رفتاری تشکیل می‌شود که فقدان یا ضعف هر کدام از مؤلفه‌ها، به ضعیف و ناکارآمد شدن این مهارت می‌انجامد.
در تحلیل مؤلفه شناختی خودمهارگری، می‌توان به مسائلی چون: شناخت قوانین اجتماعی، احکام شرعی و مفاهیم اخلاقی، شناخت عوامل و علل رفتارها، پیامدهای خوب یا بد رفتارها، شناخت محرک‌ها و زمینه‌ها، امکانات، موانع و محدودیت‌ها،... اشاره کرد.
مؤلفه انگیزشی این مهارت، بیش از هر چیز به مسأله تنبیه و پاداشی که فرد دریافت خواهد کرد، معطوف است. هر رفتاری که پاداش و پیامد خوب و ملایمی را در پی داشته باشد، تقویت شده و رفتاری که تنبیه یا محرومیت از یک چیز مطلوب را به دنبال داشته باشد، تضعیف و خاموش می‌شود. توجه و عنایت جدی و عاقلانه به پاداش‌ها و تنبیه‌هایی که از سوی خداوند، جامعه و وجدان اخلاقی برای کارهای نیک یا بد در نظر گرفته شده و دیر یا زود اعمال خواهد شد، مهم‌ترین عامل انگیزشی تقوا و خود مهارگری است. در صورتی که برآورد فرد از آنچه با خودمهارگری به دست می‌آورد و آنچه از دست می‌دهد، این باشد که منفعت به دست آمده مهم‌تر و باارزش‌تر از لذت و منفعتی است که از دست رفته یا می‌رود، انگیزه تقواورزی و خود مهارگری بیشتر و قوی‌تر می‌شود و اگر عکس این رخ دهد، ممکن است انگیزه او هم جهتی عکس پیدا کند. این امر،نشان‌دهنده نقش و جایگاه شناخت‌ها و نگرش‌ها در نظام انگیزشی ماست.
در بعد رفتاری این مهارت، تنظیم و مدیریت رفتار، اجتناب از محرک‌ها، تغییر زمینه‌های گناه، تمرین و پایداری،... مورد توجه است.
3. روزه‌داری و فرصت ماه مبارک رمضان، بهترین زمینه برای تقویت و تحکیم خود مهارگری است. از منظر قرآن کریم، مهم‌ترین و اصیل‌ترین حکمت روزه‌داری، رسیدن به تقوا است. فرد روزه‌دار با ترک آگاهانه و صرف نظر کردن از رفتارهایی که به خودی خود حلال و مشروع و مورد علاقه نفس او هستند، در واقع تمرین و پایداری مختارانه‌ای را دنبال میکند که به شخصیت او قوت و نیرو می‌بخشد و برای رو یا رویی با موقعیت‌های دشوار و واقعی زندگی و چشم‌بستن از لذت‌ها و منافعی که مغایر با ارزش‌های اجتماعی، اخلاقی و دینی است، چالاک و چابکش میکند.
با فرو کاستن از انگیزه‌های زیستی، به سبب ترک اختیاری و شعورمندانه، خوردن، نوشیدن و رفتارهای جنسی، انگیزه‌های معنوی و اخلاقی، نیرو گرفته و رفتارهای انسانی و اخلاقی، جلوه‌ی تازه‌ای می‌یابند. هر اندازه انگیزه‌های معنوی و دینی، با قوت بیش‌تری در شخصیت ما حضور داشته باشند، توان ما برای خود مهارگری و اجتناب از گناهان و کج‌روی‌ها، افزون‌تر و گسترده‌تر می‌شود.
مؤمن روزه‌داری که از فرصت ماه رمضان برای نزدیکی به خداوند بهره می‌برد، با توجه بیشتر به عبادت، تلاوت قرآن کریم و فراگیری آموزه‌های وحیانی، در حقیقت به شناخت‌ها و باورهای دینی و اخلاقی خود فربهی و کیفیت تازه‌ای می‌بخشد و با تأمل در معنای زندگی و هویت حقیقی انسان و سعادت و شقاوتی که برای خود و با دستان خود رقم خواهد زد، پایه‌های فکری و شناختی تقوا را استوارتر و مستحکم‌تر میکند.
روزه‌دار، با رهاکردن مختارانه رفتارهای حلال و لذت‌های مشروع، تمرین بندگی و اطاعت میکند، یقینا در مواجهه با موقعیت‌های واقعی گناه، بهتر و باانگیزه‌تر می تواند خود را نگه داشته و از آلوده شدن به گناه، در امان بماند.
4 . مسأله مهمی که فرد روزه‌دار، پیش از رسیدن ماه مبارک رمضان و در لحظات روزه داری، باید به فهم و تعمیق آن در ذهن و جان، همت گمارد، این است که در حکمت‌ها و سودمندی‌های ماه روزه و روزه داشتن، نیک بیاندیشد و چنان انگیزة محکمی در خود پدید آورد که از نه از روی اکراه و اجبار، بلکه از سرشوق و رضایت خاطر، به ترک لذت‌ها و خواسته‌های نفسانی تن دهد و از تعارض‌های انگیزشی به دور ماند. اگر روزه را نوعی اجبار آزار دهنده، بپنداریم و تنها به سختی نخوردن و نیاشامیدن[3] فکر کنیم، نه تنها دشواری آن فزونی می‌گیرد، بلکه در تعارض میان این اجبار تلخ و آن امیال شیرین نفسانی، نوعی حرص و آز سرکش تولید می‌شود که پس از ساعات روزه و در هنگام افطار، ما را به پرخوری، پرنوشی و بی‌پروایی سوق می‌دهد. همواره باید حکمت‌ها و سودمندی‌ها و هدف‌های ارج‌مندی که خداوند حکیم و مهربان از وجوب روزه بر بندگانش در نظر داشته را به خود یادآور شویم و حالتی از شوق و رضا را در دل و جان بپروریم. روزه‌داری را حقیقتا مهمانی خداوندگار کریم و دل‌سوز بدانیم و از فرصت لحظه‌های معنوی این ماه عزیز، به سود تقویت اراده و اعتماد به نفس و تحقق دیگر حکمت‌ها و هدف‌های نهفته در آن استفاده کنیم.
5. آداب، دعاها و مناسکی[4] که برای این ماه از سوی امامان معصوم و اهل بیت ـ علیهم السلام ـ در گفتار و عمل به ما توصیه شده است، همه در جهت غنی‌سازی و تقویت بنیان‌های این رفتار دینی است تا در پایان ماه مبارک رمضان ره‌توشه ارزش‌مندی برای تمامی روزهای سال، فراهم آورده باشیم. بنابراین، مطالعه آداب و توصیه‌هایی که اهل بیت ـ علیهم السلام ـ در خصوص ماه مبارک رمضان بیان کرده‌اند، باید مبنای عمل و همت ما قرار گیرد.
6. چنان که پیش‌تر نیز بدان اشارت کردیم، تقوا و خود مهارگری، مهم‌ترین خصلت اخلاقی[5] و الگوی رفتاری است که دیگر فضائل اخلاقی و الگوهی رفتاری بهنجار و مطلوب، از ریشه‌های آن تغذی می‌کنند. هر چند نقش پر رنگ رفتارهایی مانند روزه‌داری و دیگر ریاضت‌های حکیمانه، در شکل گیری و نیرو گرفتن این مهارت پراهمیت قابل انکار نیست اما باید به خوبی توجه کرد که عوامل دیگری نیز در این مسأله دخیل و مؤثرند و باید در جای خود به درستی شناخته و در نظر گرفته شوند؛ تأمین نیازهای حقیقی (مادی و معنوی) به اندازه معقول و به صورت مشروع، تغذیه مناسب[6]، ورزش، زندگی هدفمند و با برنامه، تفریح و بهره بردن از لذت‌های حلال، خواب مناسب، توسعه و تحکیم روابط اجتماعی سالم... بخشی از عوامل مؤثر در تقویت و تحکیم ملکه و مهارت تقوا هستند. تقوا بهترین و تأثیرگذارترین توان‌مندی روانی و ضروری‌ترین مهارت رفتاری برای سعادت مادی و معنوی فرد و جامعه است و بدون آن، بنیان و بنیاد بسیاری از فضیلت‌های انسانی سست و متزلزل خواهد شد. تقوا حافظ و نگه‌بان خوبی‌ها و خصلت‌های پسندیده انسانی است، اما خود نیز، نیازمند نگه‌بانی و محافظت از چیزهایی است که بنیانش را منهدم و ریشه‌هایش را فرسوده می‌کنند[7]و[8].
پی‌نوشت‌ها:
[1]. بقره/183. محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، موضوع روزه‌داری.
[2]. محمد کریم خدا پناهی، انگیزش و هیجان.
[3]. پیامبر(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: رُبَّ صَائِمٍ حَظُّهُ مِنْ صِیَامِهِ الْجُوعُ وَ الْعَطَشُ وَ رُبَّ قَائِمٍ حَظُّهُ مِنْ قِیَامِهِ السَّهَرُ. مجموعة ورام(تنبیه الخواطر)، ج۲، ص: ۱۸۴ چه بسا روزه‌دارانی که بهره آنان از روزه فقط تشنگی و گرسنگی است.
[4]. شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، آداب و دعاهای ماه مبارک رمضان.
[5]. التقی رئیس الاخلاق، سرچشمه همه کارها و نیکی ها، و کنترل کننده و رهنمون کننده افکار و رفتارهای انسانی است. دعائم الاسلام، ج1، ص 62.
[6]. مؤمنون/51.
[7]. الا فصونواها و تصونوا بها، هان ای مردم! تقوا را پاس دارید و به وسیله آن محافظت شوید. نهج البلاغه/خطبه 189
[8]. شهید مطهری، بیست گفتار، مبحث تقوا.
منبع: اندیشه قم
مقدمه
ماه مبارک رمضان و فرصت مهمانی خداوند، بهترین و ارج‌مندترین لحظاتی است که برای بنده مؤمن فراهم شده تا با دورشدن از لذت‌ها و خواهش‌های مادی و تنانه و نزدیک‌شدن به فضای معنویت و نزدیکی با خداوند، قلب و جان خود را از زشتی‌ها و پلیدی‌ها بشوید و آن را با آراستن به زیبایی‌ها و فضائل اخلاقی، که همان تخلق به اخلاق الله است[1]، آماده نزول انوار ربانی و بشارت‌های ملکی و ملکوتی کند. روزه و روزه‌داری، هم برای جسم ما و هم برای جان ما سودمند و نافع است. جسم مارا از آنچه نابخردانه در آن انبار کرده‌ایم، پاک میکند و جان ما را از هوس‌ها، حرص‌ها و بخل‌ها می‌پیراید. شخصیت ما را در برابر شیطان و وسوسه‌هایش قوی و نیرومند، و ترنم همدلی و هم‌دردی با فقیران و تهدیدستان را در گوش جان ما زمزمه میکند. گرسنگی‌اش، گرسنگی قیامت را در یادها زنده میکند و تشنگی‌اش تشنگی آن رو سخت را یادآور می‌شود.1. یکی از سودمندی‌های پر اهمیت روزه داری، همانا تقویت و تحکیم خود مهارگری در شخصیت انسان است. انسان از آغاز تولد، با نیازهایی پا به دنیا می‌گذارد که از همان ابتدا، به خوبی احساس شده و خواهان ارضا شدن هستند. بقای انسان در عالم ماده، به تأمین درست و معقول این نیاز وابسته است. احساس نیاز، تعادل روانی انسان را بر هم زده و تنشی ناخوشایند در روان او به راه می‌اندازد؛ تنش پدید آمده، میل به رفع نیاز را به وجود می‌آورد و این میل، مهم ترین عنصر انگیزشی است که ما را به سوی رفتار خاصی تحریک و تهییج میکند.[2]
انجام رفتاری که تنش را خاموش یا کاهش می‌دهد، به احساس رضایت‌مندی می‌انجامد و ما را از درد ناشی از تنش می‌رهاند. این فرایند، که به صورت طبیعی در سیستم روانی همه انسان‌ها، اتفاق می‌افتد، به اصل لذت معطوف است. اصل لذت بر این اساس مبتنی است که کشاننده‌های زیستی انسان (گرسنگی، تشنگی، نیاز به خواب، نیاز به رفتار جنسی) تنها و تنها به کاهش تنش و تجربه لذت نظر دارند و چیز دیگری را نمی‌فهمند. در ورای این چرخه زیستی و طبیعی، واقعیت‌های زندگی و حقایق اخلاقی و معنوی وجود دارند که به فرایند احساس نیاز تا احساس ارضا شدن، جهت و معنای دیگری می‌بخشند. واقعیت‌های زندگی حاکی از این اصل مهم‌اند که امیال ما، از هر راه و به هر صورت و در هر زمان، قابل ارضا نبوده و با موانع، شرایط و ساز و کارهای قانونی و جز آن، محدود و محصور می‌شوند.
ارزش‌های اخلاقی، بر توجه به جنبه‌های اخلاقی، بایدها و نبایدهای آرمانی رفتار، دلالت دارند و خواهان قرار گرفتن فرایند احساس نیاز تا احساس ارضا، در چارچوب مفاهیم و رفتارهای اخلاقی هستند و رعایت این ضوابط را عامل سعادت انسانی فرد و جامعه می‌دانند. البته برای یک انسان مؤمن و دین‌دار، در کنار مسائل اخلاقی، احکام شریعت هم به محدود کردن و جهت دادن به رفتارهای طبیعی مورد چارچوب تنگ‌تری را پدید می‌آورند.
انسان مؤمن با توجه به اصل واقعیت، اصول اخلاقی و احکام شریعت، هرگز نمی‌تواند نیازهای خود را آن گونه که طبیعت کور طالب ارضا است، تأمین کند. رعایت قوانین زندگی، اعم از واقعی و اعتباری (قانونی)، ارزش‌های اخلاقی و احکام شرعی، مستلزم وجود و حضور جدی مهارتی است که از آن در ادبیات روان‌شناسی به خودمهارگری و در ادب دینی-اسلامی، به تقوا نام برده می‌شود.
خود مهارگری، یعنی خویشتن‌داری آگاهانه فرد در مواجهه با رفتارهایی که هر چند به صورت طبیعی، ارضا کنند امیال زیستی و غیر زیستی اوست، امّا بیرون از قوانین و ارزش‌های عرفی، اخلاقی و دینی قرار می‌گیرد.
2. مهارت، خویشتن‌داری و خودمهارگری، از سه مؤلفه شناختی، انگیزشی و رفتاری تشکیل می‌شود که فقدان یا ضعف هر کدام از مؤلفه‌ها، به ضعیف و ناکارآمد شدن این مهارت می‌انجامد.
در تحلیل مؤلفه شناختی خودمهارگری، می‌توان به مسائلی چون: شناخت قوانین اجتماعی، احکام شرعی و مفاهیم اخلاقی، شناخت عوامل و علل رفتارها، پیامدهای خوب یا بد رفتارها، شناخت محرک‌ها و زمینه‌ها، امکانات، موانع و محدودیت‌ها،... اشاره کرد.
مؤلفه انگیزشی این مهارت، بیش از هر چیز به مسأله تنبیه و پاداشی که فرد دریافت خواهد کرد، معطوف است. هر رفتاری که پاداش و پیامد خوب و ملایمی را در پی داشته باشد، تقویت شده و رفتاری که تنبیه یا محرومیت از یک چیز مطلوب را به دنبال داشته باشد، تضعیف و خاموش می‌شود. توجه و عنایت جدی و عاقلانه به پاداش‌ها و تنبیه‌هایی که از سوی خداوند، جامعه و وجدان اخلاقی برای کارهای نیک یا بد در نظر گرفته شده و دیر یا زود اعمال خواهد شد، مهم‌ترین عامل انگیزشی تقوا و خود مهارگری است. در صورتی که برآورد فرد از آنچه با خودمهارگری به دست می‌آورد و آنچه از دست می‌دهد، این باشد که منفعت به دست آمده مهم‌تر و باارزش‌تر از لذت و منفعتی است که از دست رفته یا می‌رود، انگیزه تقواورزی و خود مهارگری بیشتر و قوی‌تر می‌شود و اگر عکس این رخ دهد، ممکن است انگیزه او هم جهتی عکس پیدا کند. این امر،نشان‌دهنده نقش و جایگاه شناخت‌ها و نگرش‌ها در نظام انگیزشی ماست.
در بعد رفتاری این مهارت، تنظیم و مدیریت رفتار، اجتناب از محرک‌ها، تغییر زمینه‌های گناه، تمرین و پایداری،... مورد توجه است.
3. روزه‌داری و فرصت ماه مبارک رمضان، بهترین زمینه برای تقویت و تحکیم خود مهارگری است. از منظر قرآن کریم، مهم‌ترین و اصیل‌ترین حکمت روزه‌داری، رسیدن به تقوا است. فرد روزه‌دار با ترک آگاهانه و صرف نظر کردن از رفتارهایی که به خودی خود حلال و مشروع و مورد علاقه نفس او هستند، در واقع تمرین و پایداری مختارانه‌ای را دنبال میکند که به شخصیت او قوت و نیرو می‌بخشد و برای رو یا رویی با موقعیت‌های دشوار و واقعی زندگی و چشم‌بستن از لذت‌ها و منافعی که مغایر با ارزش‌های اجتماعی، اخلاقی و دینی است، چالاک و چابکش میکند.
با فرو کاستن از انگیزه‌های زیستی، به سبب ترک اختیاری و شعورمندانه، خوردن، نوشیدن و رفتارهای جنسی، انگیزه‌های معنوی و اخلاقی، نیرو گرفته و رفتارهای انسانی و اخلاقی، جلوه‌ی تازه‌ای می‌یابند. هر اندازه انگیزه‌های معنوی و دینی، با قوت بیش‌تری در شخصیت ما حضور داشته باشند، توان ما برای خود مهارگری و اجتناب از گناهان و کج‌روی‌ها، افزون‌تر و گسترده‌تر می‌شود.
مؤمن روزه‌داری که از فرصت ماه رمضان برای نزدیکی به خداوند بهره می‌برد، با توجه بیشتر به عبادت، تلاوت قرآن کریم و فراگیری آموزه‌های وحیانی، در حقیقت به شناخت‌ها و باورهای دینی و اخلاقی خود فربهی و کیفیت تازه‌ای می‌بخشد و با تأمل در معنای زندگی و هویت حقیقی انسان و سعادت و شقاوتی که برای خود و با دستان خود رقم خواهد زد، پایه‌های فکری و شناختی تقوا را استوارتر و مستحکم‌تر میکند.
روزه‌دار، با رهاکردن مختارانه رفتارهای حلال و لذت‌های مشروع، تمرین بندگی و اطاعت میکند، یقینا در مواجهه با موقعیت‌های واقعی گناه، بهتر و باانگیزه‌تر می تواند خود را نگه داشته و از آلوده شدن به گناه، در امان بماند.
4 . مسأله مهمی که فرد روزه‌دار، پیش از رسیدن ماه مبارک رمضان و در لحظات روزه داری، باید به فهم و تعمیق آن در ذهن و جان، همت گمارد، این است که در حکمت‌ها و سودمندی‌های ماه روزه و روزه داشتن، نیک بیاندیشد و چنان انگیزة محکمی در خود پدید آورد که از نه از روی اکراه و اجبار، بلکه از سرشوق و رضایت خاطر، به ترک لذت‌ها و خواسته‌های نفسانی تن دهد و از تعارض‌های انگیزشی به دور ماند. اگر روزه را نوعی اجبار آزار دهنده، بپنداریم و تنها به سختی نخوردن و نیاشامیدن[3] فکر کنیم، نه تنها دشواری آن فزونی می‌گیرد، بلکه در تعارض میان این اجبار تلخ و آن امیال شیرین نفسانی، نوعی حرص و آز سرکش تولید می‌شود که پس از ساعات روزه و در هنگام افطار، ما را به پرخوری، پرنوشی و بی‌پروایی سوق می‌دهد. همواره باید حکمت‌ها و سودمندی‌ها و هدف‌های ارج‌مندی که خداوند حکیم و مهربان از وجوب روزه بر بندگانش در نظر داشته را به خود یادآور شویم و حالتی از شوق و رضا را در دل و جان بپروریم. روزه‌داری را حقیقتا مهمانی خداوندگار کریم و دل‌سوز بدانیم و از فرصت لحظه‌های معنوی این ماه عزیز، به سود تقویت اراده و اعتماد به نفس و تحقق دیگر حکمت‌ها و هدف‌های نهفته در آن استفاده کنیم.
5. آداب، دعاها و مناسکی[4] که برای این ماه از سوی امامان معصوم و اهل بیت ـ علیهم السلام ـ در گفتار و عمل به ما توصیه شده است، همه در جهت غنی‌سازی و تقویت بنیان‌های این رفتار دینی است تا در پایان ماه مبارک رمضان ره‌توشه ارزش‌مندی برای تمامی روزهای سال، فراهم آورده باشیم. بنابراین، مطالعه آداب و توصیه‌هایی که اهل بیت ـ علیهم السلام ـ در خصوص ماه مبارک رمضان بیان کرده‌اند، باید مبنای عمل و همت ما قرار گیرد.
6. چنان که پیش‌تر نیز بدان اشارت کردیم، تقوا و خود مهارگری، مهم‌ترین خصلت اخلاقی[5] و الگوی رفتاری است که دیگر فضائل اخلاقی و الگوهی رفتاری بهنجار و مطلوب، از ریشه‌های آن تغذی می‌کنند. هر چند نقش پر رنگ رفتارهایی مانند روزه‌داری و دیگر ریاضت‌های حکیمانه، در شکل گیری و نیرو گرفتن این مهارت پراهمیت قابل انکار نیست اما باید به خوبی توجه کرد که عوامل دیگری نیز در این مسأله دخیل و مؤثرند و باید در جای خود به درستی شناخته و در نظر گرفته شوند؛ تأمین نیازهای حقیقی (مادی و معنوی) به اندازه معقول و به صورت مشروع، تغذیه مناسب[6]، ورزش، زندگی هدفمند و با برنامه، تفریح و بهره بردن از لذت‌های حلال، خواب مناسب، توسعه و تحکیم روابط اجتماعی سالم... بخشی از عوامل مؤثر در تقویت و تحکیم ملکه و مهارت تقوا هستند. تقوا بهترین و تأثیرگذارترین توان‌مندی روانی و ضروری‌ترین مهارت رفتاری برای سعادت مادی و معنوی فرد و جامعه است و بدون آن، بنیان و بنیاد بسیاری از فضیلت‌های انسانی سست و متزلزل خواهد شد. تقوا حافظ و نگه‌بان خوبی‌ها و خصلت‌های پسندیده انسانی است، اما خود نیز، نیازمند نگه‌بانی و محافظت از چیزهایی است که بنیانش را منهدم و ریشه‌هایش را فرسوده می‌کنند[7]و[8].
پی‌نوشت‌ها:
[1]. بقره/183. محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، موضوع روزه‌داری.
[2]. محمد کریم خدا پناهی، انگیزش و هیجان.
[3]. پیامبر(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: رُبَّ صَائِمٍ حَظُّهُ مِنْ صِیَامِهِ الْجُوعُ وَ الْعَطَشُ وَ رُبَّ قَائِمٍ حَظُّهُ مِنْ قِیَامِهِ السَّهَرُ. مجموعة ورام(تنبیه الخواطر)، ج۲، ص: ۱۸۴ چه بسا روزه‌دارانی که بهره آنان از روزه فقط تشنگی و گرسنگی است.
[4]. شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، آداب و دعاهای ماه مبارک رمضان.
[5]. التقی رئیس الاخلاق، سرچشمه همه کارها و نیکی ها، و کنترل کننده و رهنمون کننده افکار و رفتارهای انسانی است. دعائم الاسلام، ج1، ص 62.
[6]. مؤمنون/51.
[7]. الا فصونواها و تصونوا بها، هان ای مردم! تقوا را پاس دارید و به وسیله آن محافظت شوید. نهج البلاغه/خطبه 189
[8]. شهید مطهری، بیست گفتار، مبحث تقوا.
منبع: اندیشه قم
