حکمت و فایده روزه داری چیست؟

پرسش :

شبهه: مسلمانان مدعی هستند روزه باعث افزایش همدردی و حساسیت نسبت به فقرا و انسان های نیازمند می شود. آنها می گویند گرسنگی کشیدن موجب تقویت تقوا می شود اما اگه واقعا اینطوری بود که فقرا، گدایان و آدمهای...

پاسخ :

مقدمه

روزه دارای فواید جسمی، روحی ، فردی واجتماعی فراوانی است که هر انسان منصفی را به کرنش در مقابل حکمت عظیم پروردگار وا می دارد. قرآن کریم وقتی حکم روزه را بیان می‌کند در ذیل آن با جمله‌ای کوتاه به فلسفه روزه اشاره کرده می‌فرماید: «لعلّکم تتقون»[1] این جمله که ذیل آیة «کتب علیکم الصّیام کما کتب علی الّذین من قبلکم» آمده بیان‌گر این است که روزه روح تقوی و پرهیزگاری را در انسان زنده می‌کند، از شدت غرایز می‌کاهد، روح را تلطیف و صفا می‌بخشد و نورانیت ایجاد می‌کند، عزم و اراده انسان را در مقابل خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها قوی و در انسان قدرت تصمیم‌گیری ایجاد می‌کند و راه را برای سیر و سلوک به سوی خدای متعال هموار می‌سازد و در ابعاد مختلف به کامل شدن انسان کمک می‌کند. به طور کلّی فلسفه روزه را در ابعاد گوناگون می‌توان بیان کرد:
 

آثار روزه در بُعد روانی و روحی

1. تقویت صبر واراده

همگان این نکته را قبول دارند که نبود سختی ها در زندگی به مرور انسانها را سست اراده و تنبل به بار می آورد به گونه ای که با کمترین سختی از کوره در رفته ودچار ناامیدی می گردد. دستور روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان باعث می شود که جامعه ای که 11ماه با یک سری عادات غذایی ، ساعات خواب و... به نوعی دچار روزمرگی وسستی شده است در این ماه مقداری از آن عادت ها فاصله بگیرند وتمرین نه گفتن به خواهش­های نفسانی از جمله خوردن وآشامیدن ، لذت­های جنسی و... انجام دهند وقطعا این حالت به تقویت صبر واراده تک تک افراد ودر پی آن صبر واراده جمعی می انجامد و نتیجه بسیار زیبا و ارزشمندی نصیب این افراد وجامعه آنها میگردد که عبارت است از :"یافتن شایستگیِ مژده و بشارت الهی" که فرمود:"....وبشِّرالصابرین"[2]ودر پی آن"شایستگی همراهی خدا چراکه "انّ الله مع الصابرین"[3]
 

2. تقویت قدرت مبارزه با شیطان و هوای نفس(تقوا)

تقوا که عبارت است از همان " قدرت درونی کنترل نفس در مقابل هوا و هوسها وگناه و وسوسه های شیطانی" از مهمترین آثار روحی وروانی روزه است به گونه ای که فلسفه صدورفرمان روزه از سوی خداوند همین تقوا معرفی شده ، آنجا که فرمود:"یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلّکم تتّقون"[4]یعنی "روزه بر شما مقرر و نوشته شد همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بودند نوشته شد تا پرهیزکار شوید."[5]

حضرت آیت الله مکارم شیرازی در این زمینه عبارات جالبی دارند که تقدیم می شود:
"روزه دار باید در حال روزه با وجود گرسنگی وتشنگی از غذا وآب و همچنین لذت جنسی چشم بپوشد وعملاً ثابت کند که او همچون حیوان در بند اصطبل وعلف نیست. او زمام نفس سرکش را به دست گیرد و بر هوس­ها و شهوات خویش مسلط گردد. در حقیقت بزرگترین فلسفه روزه همین اثر روحانی ومعنوی آن است. انسانی که انواع غذاها و نوشابه ها را در اختیار داردو هر لحظه گرسنه و تشنه شد به سراغ آن می رود ، همانند درختانی است که در پناه دیوارهای باغ بر لب نهرها می رویند. این درختان نازپرورده بسیار کم مقاومت وکم دوامند. اگر چند روزی آب از پای آنها قطع شود، پژمرده می شوند ومی خشکند. اما درختانی که از لابه لای صخره ها در دل کوهها و بیابان ها می رویند و نوازشگر شاخه هایشان از همان طفولیت ، طوفان های سخت وآفتاب سوزان وسرمای زمستان است و با انواع محرومیت ها دست به گریبان اند، محکم و بادوام ، پر استقامت و سخت کوش و جان سخت اند. روزه نیز با روح و جان انسان همین عمل را انجام می دهد و با محدودیت های موقت ، به او مقاومت وقدرت اراده وتوان مبارزه با حوادث سخت می بخشد وچون غرایز سرکش را کنترل می کند ، بر قلب انسان نور وصفا می بخشد."[6]

یاد آوری این نکته نیز مفید است که روزه فقط نخوردن ونیاشامیدن نیست بلکه هر یک از اعضا وجوارح باید سهم خود را در روزه ایفا کنند و از نافرمانی خدا بپرهیزندو اگر چنین کنند به تقوای وعده داده شده دست خواهند یافت.
 

3. تقرب و نزدیک شدن هر چه بیشتر معبود و معشوق حقیقی عالم

اگر در افسانه ها شنیده ایم که فرهاد حاضر است برای رسیدن به معشوقش شیرین ، کوه را از جا بکَند اما اینجا نه در افسانه ها بلکه درواقعیت می بینیم که فریادهای زیادی که همان بندگان مخلص الهی هستند حاضرند برای جلب رضایت معبود و معشوقشان –که صد البته فاصله این عشق با عشق های ادعایی موجود بسیار زیاد است – سختی های روزه گرفتن در گرمای طاقت فرسای روزهای طولانی تابستان را تحمل کنند و این سختی ها برایشان لذت بخش است چون رضایت معشوق ومعبود را به دنبال دارد و اصلا این سختی ها دیگر برای آنها چیزی نیست ، چرا که آنها حاضرند برای وصل یار جان را نثار کنند.

آنها با روزه گرفتن، خود را میهمان سفره ای می بینند که پذیرایی آن نه غذاهای خوش رنگ و...، بلکه غرق شدن در اقیانوس رحمت بی انتهای الهی که لذت بخش ترین لذتهاست می باشد.والبته طعم این لذت چشیدنی است نه توصیف کردنی واین عسل را باید مزه کرد نه توصیف وتماشا.
 

4. آرامش روانی و خوشبختی

"ألا بذکر الله تطمئنّ القلوب "[7](آگاه باشید که تنها بایاد خدا دلها آرام می گیرند.) ونیز "سعد من أطاعکم"[8](خوشبخت شد هر کسی که از شما-اهل بیت پیامبر- اطاعت کرد.)

هر انسانی در هر جای دنیا که باشد به طور طبیعی به دنبال آرامش وخوشبختی میگردد و هرکس آن را در آدرسی می جوید. یکی خوشبختی وآرامش را در پول وثروت می داند و همه عمر خود را صرف جمع کردن هر چه بیشتر پول می کند ودیگری گمان می کند که پست و مقام چنین خوشبختی و آرامشی را به ارمغان می آورد وخلاصه هرکسی مسیری را طی می کند تا این تشنگی خود را برطرف کند و رویای خوشبختی وآرامش را به واقعیت تبدیل کند اما وقتی به آدرس مورد نظر می رسد متوجه می شود که آبی در کار نیست و همه اش سراب است.

ولی انسان با ایمان با اعتماد و تکیه بر سخن خدشه ناپذیر قرآن و کلمات گهر بار اهل بیت –علیهم السلام- آدرس درست و واقعی آرامش و خوشبختی را دنبال می کند و به مقصد هم می رسد و باور دارد که راه رسیدن به آرامش همان یادخدا و مسیر خوشبختی همان اطاعت از اهل بیت -علیهم السلام- است ونیز باور دارد که اطاعت از فرمان روزه در واقع هم اطاعت از دستورات اهل بیت علیهم السلام است و هم سرشار از یاد خدا. و چون این وعده را حق می یابد دوست می دارد که هیچ گاه میهمانی الهی به پایان نرسد.

امام علی (علیه السلام) در یکی از خطبه های نهج البلاغه می­فرماید: «و مجاهدة الصیام فی الایام المفروضات، تسکیناً لاطافهم و تخشیعاً لابصارهم، و تذلیلاً لنفوسهم و تخفیضاً لقلوبهم، و اذهاباً للخیلاء عنهم و لما فی ذلک من تعفیر عتاق الوجوه بالتراب تواضعاً و التصاق کرائم الجوارح بالارض تصاغراً و لحوق البطون بالمتون من الصیام تذللاً[9]».

«با روزه گرفتن های دشوار، در روزهایی که واجب است، اندامهایشان با این کار آرام می گیرد و دیده هایشان خاشع و جان هایشان خوار می گردد و دل هایشان سبک می شود و خود بینی از ایشان با عبادت ها زدوده می گردد. و با گذاشتن چهره های شاداب با تواضع بر خاک و با نهادن مواضع سجده بر زمین خود را در مقابل خدا خرد می کنند و این که با روزه داری شکم ها به پشت می رسند.»

روزه مایه تقرب به خداوند متعال است زیرا روزه‌ شهوت نفس را می‌کوبد و قوای قدسی و معنوی انسان را تقویت می‌نماید، آدمی را به یاد ترس روز قیامت می‌اندازد و عطش و گرسنگی آن روز را یادآوری می‌کند و انسان را از کسالت‌ها و مفاسد سیری که بزرگترین ریسمان محکم شیطان است می‌رهاند.

حضرت علی (علیه السلام) در جای دیگر می فرماید: «والصیام ابتلاء لاخلاص الخلق[10]». روزه برای آزمایش کردن اخلاص مردم است.

بعد بهداشتی و پزشکی روزه 

پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود: «صوموا تصحّوا» روزه بگیرید تا سالم و تندرست باشید.[11] مطابق یافته های پزشکی نه تنها روزه برای انسان ضرر ندارد که برای سلامتی وی می تواند مفید نیز باشد. البته اگر شخصی به لحاظ بیماری، کهولت و مانند آن قادر به گرفتن روزه نیست گرفتن روزه بر او واجب نمی­باشد؛ بلکه طبق نظر برخی از مراجع عظام روزه گرفتن برای او جایز هم نیست.

بدن انسان در طول سال آزادانه به تغذیه خود می‌پردازد و معده انسان که آن را مرکز همه دردها دانسته‌اند در هر زمان که انسان اراده کرده مملو از خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها شده است و محدودیت خوردن و آشامیدن در یک ماه و روزه گرفتن بهترین وسیله برای سلامتی جسم و استراحت معده انسان می‌باشد.

یک دانشمند روسی می نویسد: درمان از طریق روزه فایده ویژه ای برای درمان کم خونی ، ضعف روده ها ، التهاب بسیط و مزمن، دملهای خارجی وداخلی ،سل اسکلیروز، رماتیسم ، نقرس استسفاء ، نور استنی، عرق النساء، خراز (ریختگی پوست)، بیماری های چشم، مرض قند، بیماری های پوست، بیماری های کلیه وکبد و بیماریهای دیگر دارد.

معالجه از طریق امساک، اختصاص به بیماری های فوق ندارد بلکه بیماری هایی که مربوط به اصول جسم انسان است و با سلول های جسم آمیخته شده مانند سرطان ، سفلیس ، سل و طاعون را نیز شفا می بخشد.[12]

دکتر طب فریتس بکر می گوید: مطمئن ترین ، بی ضررترین وبی خطرترین روش درمانی ، روزه درمانی است وهیچ روشی را نمی توان با آن مقایسه نمود.به نظر من و دکتر شلتون ، روزه درمانی بهترین روش برای درمان بیماری های معده ، روده و سلسله اعصاب است. به وسیله روزه درمانی می توان از شرّ زائدات جمع شده در بدن راحت شد و به کل ارگانیسم بدن این امکان را داد که اعمال حیاتی خود را دوباره مرتب و منظم نماید. روزه گرفتن یک عمل جراحی بدون چاقو است. [13]

دانشمندی در این رابطه چنین می‌گوید: «فایدة روزه برای بدن مانند نوعی درمان پزشکی است. پزشکان همه به این نکته رسیده‌اند که روزه گرفتن روزهای ماه مبارک رمضان هم‌چون سی عدد قرص است که هر سال مصرف می‌شود تا معده تقویت و خون تصفیه و بافت‌های خون ترمیم گردد.»[14]

در اثر روزه زائده‌های بدن ذوب شده و دستگاه گوارش که حساس‌ترین سیستم بدن انسان می‌باشد استراحت نیمه وقت در آن ماه می‌نماید. در روایتی از رسول خدا چنین آمده است: «المعدة بیت کل داء و الحمیه (ای الامساک) رأس کل دواء». یعنی: معده خانة تمامی دردها است و امساک بالاترین داروها.[15]

دانشمندی به نام «الکسی سوفورین» بیش از 23 مرض را برشمرده که بوسیله روزه مداوا می‌شود.[16]
 

بعد اجتماعی روزه 

یکی از فلسفه‌های روزه بعد اجتماعی آن است، در روایتی آمده است: «أَنَّهُ کَتَبَ إِلَى أَبِی مُحَمَّدٍ ع لِمَ فَرَضَ اللَّهُ الصَّوْمَ- فَوَرَدَ فِی الْجَوَابِ لِیَجِدَ الْغَنِیُّ مَسَّ الْجُوعِ- فَیَمُنَّ عَلَى الْفَقِیرِ»[17] خداوند روزه را واجب ساخته تا ثروت‌مندان درد گرسنگی را بفهمند و بر فقراء عطوفت کنند. پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود: «و هو شهر المواسات» (ماه رمضان، ماه همدردی است).[18]
 

درک گرسنگان

یکی از مهم‌ترین منافع روزه همین مطلب است که به انسان هشدار می‌دهد که مسلمانی تنها نماز و عبادت و زیارت و اصول عبادی اسلام را بجا آوردن نیست بلکه باید از حال فقیران و مستمندان مطلع باشی و به آنها رسیدگی کنی، زیرا هر اجتماعی که اغنیاء آن به فکر مستمندان باشند روی فقر و محرومیت را نخواهند دید و این از فوائد روزه به شمار می‌آید. مطالب در این زمینه را در قالب چند نکته بیان می کنیم:

1- امام جعفر صادق در پاسخ به سوالی درباره علت و فلسفه روزه می پرسد می فرماید:« انما فرض الله الصیام لیستوی به الغنی و الفقیر و ذلک ان الغنی لم یکن لیجد مس الجوع، فیرحم الفقیر، لأن الغنی کلما اراد شیئاً قدر علیه، فاراد الله تعالی ان یسوی بین خلقه و ان یذیق الغنی مس الجوع و الالم لیرق علی الضعیف و یرحم الجائع[19]».

براستی خداوند روزه را واجب کرده تا به وسیلة آن بین اغنیا و فقرا مساوات و برابری وجود آید، و این برای آن است که ثروتمندانی که هرگز درد گرسنگی را احساس نکرده‌اند، به فقرا ترحم نمایند. زیرا اغنیا هر گاه (خوردن و آشامیدنی را) اراده نمودند (و هوس هر نوع مأکولات و مشروبات کردند) برایشان میسر است، پس خداوند تبارک و تعالی (روزه را واجب نمود) که بین بندگانش از فقیر و غنی، برابری به وجود آورد، و این که سرمایه داران مسلمان درد گرسنگی را لمس نمایند، تا بر ضعفاء رقّت آورند، و بر گرسنگان عالم ترحم نمایند.

امام صادق (علیه السّلام) در این حدیث یکی از آثار اجتماعی روزه را بیان فرموده اند؛ چرا که اغنیا هر زمان اراده کنند با امکانات خود نیازهایشان از جمله گرسنگی و تشنگی را به هر کم و کیفی که بخواهند برطرف می کنند، اما در حالت روزه امکانات آنها کمکی نمی کند و باید سختی و فشار گرسنگی و تشنگی را تحمل کنند.

2- همینکه روزه دار مجبور است فعلاً چیزی نخورد و نیاشامد اگر چه امید دارد که چند ساعت بعد افطار خواهد کرد، درد گرسنگی و تشنگی را حس می کند؛ مانند کسی که مجروح شده و پزشکان او را به دلیل خون ریزی زیاد، از آشامیدن آب ممنوع کرده اند، لیوان آب را در اتاق می بیند ولی نمی تواند لب به آب بزند؛ دانستن اینکه مدتی بعد ممنوعیت آب برداشته خواهد شد چیزی از احساس تشنگی و رنج عطش او نمی کاهد.

3- روزه دار با تجربه عملی گرسنگی و تشنگی موقت، عاطفه اش شکوفا شده و وضعیت گرسنگان و مستمندان را بهتر درک می کند و مسیری در زندگی او باز می شود که حقوق زیردستان را ضایع نکرده و از دردهای محرومان غافل نباشد.

4- همانطور که واضح است همدردی و همراهی و یاد فقرا یکی از اهداف و حکمت های روزه است و حکمت های بسیار دیگری هم دارد که به برخی از آنها در این نوشتار اشاره شد. اگر فقط همین تحمل گرسنگی و تشنگی و همراهی با محرومین بود دیگر چه لزومی داشت خود فقرا روزه بگیرند.

5- بر فرضی هم که گفته شود امید به افطار کمی در تحمل گرسنگی تاثیر دارد، می گوییم همینکه روزه داران توانگر، بخشی از گرسنگی و تشنگی فقرا را درک کنند، تاثیر اخلاقی و تربیتی و اجتماعی خود را خواهد گذاشت و باعث عطوفت و نرمش آنها نسبت به نیازمندان و مستمندان خواهد شد.
 

روزه و سختی بندگان

هرچند روزه جزء احکام سخت و دشوار خداوند است، مخصوصاً اگر فصل گرما و روزها هم طولانی باشد، امّا خداوند به خاطر تخفیف بر بندگان در قرآن گروه­هایی مثل 1. مریض، 2. مسافر، 3. کسانی که بوسیله پیری توان و طاقت روزه گرفتن ندارند را استثناء کرده و فرموده بر این گروه روزه واجب نیست (البته به صورت ادا نه قضاء یعنی اگر بعدا شرایط شان مساعد شد باید قضای آن را بجا آورند).

خداوند در آیه 185 سوره بقره میفرماید: "شهر رمضان الذی أُنزل فیه القرآن هدیً للناسِ وبیّناتٍ مِن الهُدی والفُرقان فمَن شهد مِنکم الشهر فلیصمه و مَن کان مریضًا أو علی سفر فعدّةٌ مِن أیّامٍ أُخَر یرید اللهُ بکم الیُسرَ ولایرید بکم العُسرَ ولِتُکمِلوا العِدّةَ ولِتُکَِبّروااللهَ علی ما هُداکم و لعلّکم تشکرون"[20]

(روزه در چند روز معدودِ) ماه رمضان است ماهی که قرآن برای راهنمایی مردم و نشانه های هدایت و فرق میان حق و باطل در آن نازل شده است. پس آن کس که بیمار یادر سفر است ، روزهای دیگری را به جای آن روزه بگیرد!خداوند راحتی شما را می خواهد نه زحمت شما را . هدف این است که این روزها را تکمیل کنید. وخدا را بر این که شما را هدایت کرده بزرگ بشمرید. باشد که شکرگزاری کنید.)

طبق آیه "یریدالله بکم الیسر ولا یرید بکم العسر"خداوند به هیچ وجه قصد اذیت و به سختی زیاد انداختن بندگان را ندارد بلکه گاهی به خاطر مصلحتی تکلیفی را بربندگان خود واجب می کندو از نظر همه مراجع عظام تقلید هم اگر روزه گرفتن در موردی برای شخصی موجب عسر وحرج شود تکلیف روزه برداشته می شود.

بنابراین اگر واقعاً روزه برای کسی ضرر داشته باشد تکلیف روزه از او ساقط می­شود. زیرا در اسلام حکم ضرری وجود ندارد (لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام).

فقها در مورد مکانهایی که روزهای طولانی دارند و روزه در آن مشقت و ضرر دارد، فتوا داده­اند که در صورت مشقت، روزه ساقط و قضای آن لازم است؛ در ذیل یک نمونه از استفتائات مراجع عظام آورده می­ شود:

مقام معظم رهبری در پاسخ استفتایی در این زمینه بیان می ­کنند: «اگر روزه گرفتن بر اثر طولانی بودن روز غیر مقدور یا حرجی (همراه با مشقت) باشد ادای آن ساقط و قضای آن واجب است.[21]»

پی‌نوشت‌ها:
[1] سوره بقره، آیه 183.
[2] همان، آیه 155
[3] همان، آیه 153
[4] همان، آیه 183
[5] قرآن حکیم ، ترجمه آیت الله مکارم شیرازی.
[6] مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیرنمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1374ش ، ج 1، ص 629 (با اندکی ویرایش)
[7] سوره رعد، آیه 28
[8] فرازی از زیارت جامعه کبیره، مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی
[9] نهج البلاغه، فیض الاسلام، ص 798.
[10] حکمت 244 نهج البلاغه فیض الاسلام.
[11] مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، احیاء التراث الاسلامی، ج 96، ص 255.
[12] تفسیر نمونه ج 1، ص 458.
[13] دکتر فریتس بکر در پیشگفتار کتاب "روزه می تواند زندگی ات را نجات دهد"، ص 19.
[14] به نقل از: سید مهدی شمس‌ الدین، آموزش دین و اخلاق برای همه، قم، انتشارات قدس، چاپ اوّل، 1374، ص 20.
[15] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، آموزش دین و اخلاق برای همه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1375، ج 1، ص 632ـ633.
[16] همان.
[17] حر عاملی، وسایل الشیعه، ج ‌10، ص 8، ابواب وجوب الصوم و نیته، باب 1، ح 4.
[18] حر عاملی، وسایل الشیعه، بیروت، ج 7، ص 7.
[19] وسایل الشیعه، ج 7، ص 3؛ من لا یحضره الفقیه، ص 73، ج 2.
[20] سوره بقره، آیه 185.
[21] به نقل سایت دفتر مقام معظم رهبری.

منبع: اندیشه قم